Артыкбаев Ж. О. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» Жаратылыс құпиялары туралы жыр
жүктеу/скачать 326,36 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Күйме /алтын, темір/
- Алтын зерелі қой
- Торы құлын /Алатай-Көктай/.
- Асыранды торғай
- Өмірге қайта келу /Мәңгілік тіршілік иедясы/.
Алтын Айдар Алтын Айдар – ерекше қасиет белгісі. Қазақ ауыз әдебиетінде осы аттас ертегі бар, ол да Алтын Айдардың көне образ екеніне қосымша дәлел. Қазақ бертінге дейін төбе шашын өсіріп айдар қойып келді, әлі айдарлы балалар кездеседі. Ата – анасы ырымдап қояды, не болмаса ескіден сондай дәстүр бар екенін оқып – біліп еліктеп қояды. Ертеде үйдің еркесіне, кенжесіне айдар қояды екен. Абылайдың батыр ұлы Қасым төренің кенже ұлы Наурызбай айдар өсірген. Наурызбайдың сипаты: «Наурызбаю около 23-25 лет. Джигит, стройного телосложения и высокого роста… С макушки свисал опущенный чуб волос /айдар/, убранный светящимися бусами жемчуга и опускавшийся на висок. Усов и бороды он еще не носил» (Б.Солтабаев). Ұл балаларға шаш қоюдың бірнеше түрі бертіге дейін сақталды. Оларды 20-шы жылдары зерттеп, суретке түсірген белгілі этнограф С.И.Руденко экспедициясының мүшесі (ол экспедицияда Ә.Бөкейханов, Ә.Марғұлан да
18
жұмыс істеді) Ф.А.Фиельструп. Оның жазбалары мен суреттерінде үш түрлі шаш қойыс түрі бар: айдар /төбесінен шаш қалдыру/, кекіл /маңдайынан шаш қалдыру/, тұлым /тұлымшақ/ - бастың екі жағынан шаш қою. Кей суреттерде айдар мен тұлымның өрулі тұрғаны байқалады. Қозының алтын айдары кейіпкерге деген Тәңірінің үлкен ықыласын білдіреді. Ол ерекше адам, Баян сұлудың атастырған жары екендігі осы алтын айдардан белгілі: Сағындым құдай қосқан, алған жарды, Әкемнің жаста айырған пейілі тарды. Бабай түкті шашты Әзіз хабар берген, Алтын айдар астында меңі бар ды. Қозының алтын айдарынан тар күйменің іші жап-жарық болып кетеді: Баянжан сол жарықтан оянды енді, Түрегеліп «таң атты» айтады енді. Айдар қою Еуразия халықтарының көне әдет-ғұрыптарының бірі екені күмәнсіз нәрсе. Бұл жерде күмәнді мәселе біреу, айдардың алтын болуы. Егер де жыр мазмұны алтыннан басқа түс ұсынбаса, онда Қозының басындағы шашының сары түсті болғанын мойындау керек. Түркі мен моңғолдың тарихи фольклоры неге өзінің атақты адамдарын сары /Шыңғыс хан т.б./ қылып көрсеткенді жөн көреді? Түркі дәуіріне дейінгі кезеңдерде қазылған қорымдардан біз еуропеоид кескінді адамдардың сүйек қаңқаларын табамыз. Бұл жағынан қола дәуірі таза еуропеоид нәсілді 100 процент. Бұлар негізінен орта бойы, төртпақ, сүйектері мықты / қалың / адамдар /О.Смағұлов/. Қазақ аңыздары оларды «мық» деп атайды, олардың салған қорғандарын «мықтың үйі» дейді. Дегенмен біз мықтардың түр-түсі қандай болғанын біле алатын амалымыз жоқ, ол үшін өте нақты ғылыми-зерттеулер керек. Сонымен Қозы көрпеш кейпі қола дәуірінің ақ сары, құба өңді келген, алтындай сары шашы /айдары/ бар жігіт сипатынан сомдалған деп болжау айтамыз.
Күйме – бірнеше мың жыл бұрын Еуразия даласында қолданыла бастаған қатынас құралы. «Авеста» жырында үнді – арий тайпаларының бас құдайы Митраға арналған тамаша шумақтардың ішінде: Мы почитаем Митру… Он правит колесницей С высокими колесами Небесной, пролетая Со стороны восточной Над каршваром прекрасным И светлым – Хванирата, И счастье, Маздой данное И с ним победоносность Сопутствует ему (Авеста)
19
-деп басталатын мадақ жыры бар. Күн /Митра/ - еуразиялықтардың ең көне сенімдеріне негіз болған жарық көзі. Ерте замандардан бері Еуразия даласының тұрғындары Күнге арнап құрбандыққа жылқы шалады. Олардың пікірінше Күн қасиетіне тек жылқы ғана сай келе алады. Қара теңіздің солтүстік аймағында жүргізілген зерттеу жұмыстары арбаның ІҮ-ІІІ мың жылдықтарға дейін – ақ қолданыла бастағанын дәлелдейді. Бұлар Шумер арбаларына ұқсас келетін, доңғалақтары шабақсыз, тұтас жасалатын ауыр арбалар. Ауырлығына қарағанда шумерлер оңтүстікке бағытталған ұлы көштеріне өгіз жексе керек. Бертін келе /қола дәуірінде/ көшпелілер арасында арбаның жеңіл, жаугершілікке ыңғайлы /боевая колесница/ түрлері шықты. Оның бірі В.Ф.Генингтің 60-шы жылдары /ХХ ғ./ Челябі облысының жерінде Сынтасты өзенінің жағасында тапқан арбасы. Ер адаммен /көсем/ бірге қойылған арба жеңіл, шабақты арба. Атақты гректердің бірі Гиппократ біздің ойымызша осындай арбаны – күймені суреттеп отыр: «а живут они в кибитках, из которых наименьшие бывают четырехколесные, а другие – шестиколесные, они кругом закрыты войлоками и устроены подобно домам…» /Гиппократ/. Алтын Орда дәуіріндегі көшпелілердің арба-күймелері туралы Рубрук пен Карпини жақсы сипаттама жасайды. Қазақ заманына қатысты деректерді /ХҮІ ғ. басы/ Фазлаллах Рузбихан «Михман наме-и Бухара» кітабынан кездестіреміз. Деректерге қарап отырсақ арбаның бірнеше түрі болатын сияқты. Оның үлкендері «тура /тұра». Түркі халықтарының қаланы «тұра» /Чимгу тура, Аба тура т.б./ атауы осыған тікелей байланысты. Кішкенелерін «күйме» деп атайды. Күйме деп көбінесе төрт қырлы, сырты жұқа ағаштан құралған, сырланған /алтынмен апталған, күміспен қапталған/ әдемі көлік. Күймені арнайы бойжеткен қыздары бар байлар жасатады, оған ат жегеді. Қазақ даласында «күйме» ХҮІІ ғасырдың соңына дейін келіп ақыры түйелі көштерге ауысып кетті. Күйме тағдыры көшпелілер тағдыры сияқты. Еуразияда көшпелілер емін еркін шарлап жүрген уақытта, өктемдігі жүріп тұрған уақытта күйме арба ең басты, негізгі үй болып, көшпелі ұлыстар отырықшылардың перифериясына айнала бастағанда жойылып кетті. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырындағы: Алтын күйме ішінде Баян жаным, Шашбауының шашағы қырық талым,- немесе: Жұрт айтатын темірлі күймесі бар, Қозы көрпеш дегенде дүниесі тар. Анда – санда болмаса көрінбейді, Жалғыз жатып жары үшін болады зар,- дейтін күйме сипаттамалары бертінгі /ХІХ ғ./ жыршыларына таңсық көрінген. Сондықтан олар күймені дәл сипаттап бере алмай көбінесе «алтын күйме» деген теңеулермен тоқтайды. Қазақтың ғашықтық жырларында күйме Баян сұлудан басталып Қыз Жібекпен аяқталады. Алтын зерелі қой 20
«Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырында этнографиялық зерттеуге сұранып тұрған образдар жоғарғы этюдтермен шектелмейді. Олардың бірі «Алтын зерелі қой /тоқты/», яғни алтын әшекейлі қой малы. Зер /зере» деп ертеде қазақ баласы қыз балалардың мұрнына /танауына/ бекітілетін кішкентай алтын /күміс/ сақинаны айтады. Ол сол жақ танаудың шеміршегіне сырға сияқты енгізіледі. Бүгінгі күні қазақ қыздарының қолданысынан шығып кеткен бұл әшекейді тек үнді фильмдерінен ғана көріп, көзге елестетуге болады. Үнді актрисаларының мұрнындағы зере мен қазақ қыздарының күні кешеге дейін /Маңғыстаудағы адай қыздары ХХғ. басына дейін зерені пайдаланып келді/ тағып жүрген зересінің тарихы бір көне бастаудан, яғни Ұлы далада б.з.д. ІІ мыңжылдықта өмір сүрген арья және тур заманынан бастау алады. Қазіргі үнділіктердің аталары /индоарий тайпалары/ ертедегі ұлы қоныс аударулардың кезінде Үндістанның солтүстігін дравид /тамил және телугу/ тайпаларынан тартып алып Ұлы даладан көшіп барған бетінде сол жерге орныққан. Сонымен бірге «алтын зерелі қой» бейнесі гректің ескі аңыздарында жақсы сақталған аргонавтардың хикаяларын еске түсіреді. Яғни жырдағы алтын зерелі қой қазақ жерінде бірнеше мың жыл бұрын өмір сүрген көне әфсаналардан қалған жұрнақ, оның бір шеті Еуропада болса, бір шеті Үндістанда жатыр. Неге алтын зерелі қой туралы сюжеттер аңызға еніп отыр? Мұны біз жырдың М.Ж.Көпейұлы жырлаған нұсқасындағы қоңыр тоқтыға байланысты әңгімеден сеземіз. Ол Қозының келгенін елдің алдымен біліп Баянға айтатын тіршілік иесі: -Апеке, не бересің енді, - дейді, Күрең атты жездемді көрдім, - дейді. Бұл жерде Библияда айтылатын Қабыл мен Әбілдің әңгімесін, Әбілдің Алла тағалаға өзім баққан ақ-адал малым деп қоңыр тоқтыны ұсынатын, оны Құдайдың қабыл алып, ал Қабылдың диқаншылық өнімін кері қайтаратынын еске алған ләзім. Қабылдың Әбілмен өштесіп, өз бауырын өлтіретіні, осы өштестіктің адамзат арасында әлі де сақталып келе жатқаны оқырман қауымға белгілі болар?! Тарихи тұрғыдан біз бұл әңгімеден қандай ғибрат аламыз? Ең алдымен малшы қауымның төрт түліктің ішінен қойды қолға үйреткені күмәнсіз. Адам тіршілігі қойға тікелей байланысты болғандықтан, қойдың қасиетті болуы тіпті де заңды. Егер біз Байаның ана құдайы екенін монйындасақ, онда қоңыр тоқтының оны «Апеке» деп атауы түсінікті болмақ. Қоңыр тоқтының жездесі Қозы көрпеш Жаратушыны іздеп жүрген Жан. Адам баласының өз бетімен мал бағып тіршілік жасай бастауы Құдайды тануға бағытталған алғашқы қадамы. Ендеше неге қоңыр тоқтыға сүйінші сұрамасқа?! Қазақ аңыз – ертегілерінде адамша сөйлейтін жылқы /ат/ образы жиі кездеседі, ал адамша сөйлейтін өзге тірлік иелері аз. Екінші мәселе тіпті терең жаратылыстану түсінігіне байланысты болуы керек. Баян тоқтының айтқанына сенбей қамшымен бір салып қалған екен-мыс. Сонда: Қыздың соққан қамшысы киелі боп, Қой құйрығы жырмыш боп бөлінеді.
21
Баян сұлуға қатысты айтылғанымен бұл мәселе тікелей Байанаға /жаратушыға/ тән қимыл. Үшіншіден, өзге көшпелілерді есепке алмағанның өзінде, қазақта қойдың иесі /меншік иесі/ әйел екенін еске алу керек. Мысалы жас отауға енші бөлінгенде «қосақ басы» дейтін, қой байлайтын арқанды атасы келініне береді. Қандай жағдайда болсын қойдың иесі /қойды өсіру, союға таңдау, қойшыны күту/ т.б. әйел адам. Тіпті өзгені айтпағанда қазақтың көп әйел алу дәстүрі қой санымен тікелей байланысты екенін этнографиялық тұрғыдан дәлелдеу оңай. Баянның қоңыр тоқтының желкесінен бір тал жүнін жұлып алуы, қамшысымен арқасынан бір сипауы т.б. қимылдары терең мифтік түсініктерді ашатын кілт.
Баянның тағы бір сүйікті жануары торы құлын: Жылқыда Баянменен тілдес екен, Баласы кер биенің торы құлын. Қозының да тар жерде сенетіні күрең аты. Жау қамаған уақытта Қозы күрең аттың бір тал қылын түтетеді. Сонда: Күрең ат долданып тұр түсі қашып, Қоштасып Бақаайғырмен амандасып. Осы күрең ат көп жылқыдан бөлініп келіп Қозының жауларын баса- көктей «алтын күйме үстіне төніп келді». Жылқы культі сөзсіз қазақтың ең басты сенімдерінің бірі. Бірақ ол қай заманнан бері келе жатқан салт? Жылқы культі ең көне аңыз – ертегілерде бар екенін ескерсек тас ғасырына кетіп қалатын болармыз. Егер қоңыр тоқты мен Баян арасы жаратушы мен тіршілік иесі арасындағы қарым-қатынасты еске түсірсе, күрең ат пен Қозы арасы Еуразия адамының жылқыны жаңа үйреткен уақытын еске түсіреді. Уақыт жағынан біріншісінің тарихы екіншісіне қарағанда әрірек екені анық. Жырда жиі айтылатын «ала тай», «көк тай» сияқты жылқы /ат/ атауларын жылқы культімен тікелей байланысты қарастырған жөн. Бірақ жырда кездесетін «Алаш» /алаша – ат, одан «лошадь»/, жылқылы ел деген мағынада, қазақтың негізгі ұлттық идеясына да қатысты. «Алаш» /пегий – пегас/ - Еуразия халықтары үшін ең түпкілікті түсінік, ол энеолит дәуірінде ұлы далада өмір сүрген сан – алуан халықтардың бәріне де тән, бірақ айрықша қазаққа етене жақын ұғым. Себебі қазақ сол Алаша жұртының қара шаңынағына, қара қазанына ие болып қалған ел. Асыранды торғай «Қозы корпеш-Баян сұлу» жырындағы тамаша сюжеттің бірі Баян сұлу мен бозторғай арасындағы достық-туыстық. «асыранды торғай» әңгімесі де көне замандағы мифтік түсініктердің жуан ортасынан орын алады. Бірде көкке ұшып, бірде жерге түсіп, шырылдап ұшып жүрген торғай Байана мен адам арасындағы елші, хабаршы болуы айдан – анық. Бозторғай дала халықтарының жанына аса жағымды бейне. Ертеде қазақ баласы жапан далада көшіп жүрген беймаза кезінде таңды осы бозторғайдың шырылымен қарсы алады. Жапан далада жер кезген жолаушының тас төбесінен осы бозторғайдың әні естіледі, сонымен жол 22
қысқарды. Өзі көзге көрінбей Көк аспан мен Адам арасында бейтарап ұшып жүрген бозторғай, жаратылыс, адам миссиясы туралы ойлана бастаған көне заманның ұлы жырауларына, сәуегейлеріне үлкен жұмбақ болса керек. Оның көркем образға айналған сымбатты түрі Есік қорғанынан табылған алтын қазынаның ішіндегі Шоқтеректің ұшар басына қонып тұрған бозторғайлар. Шоқтерек таулардың ұшар шыңына өссе, бозторғай сол Шоқтеректің ұшар басына орныққан. Шоқ Терек Көк пен Жер арасындағы саты десек те болады. Адам тіршілігі үш сферадан /қат/ деп ұққан біздің аталарымыз арасындағы дәнекерді Шоқтерек деп ұққан сияқты. Ал бозторғай Жараушының өзінің сүйікті ұлдарына жіберетін елшісі:
/Шоқан нұсқасы/. Жаратушы мен адамзат арасындағы қарым-қатынас өте күрделі. Ол түгілі Құдайлар пантеонында да келіспеушіліктер бар. Баянның асыранды торғайы ақыры осының құрбаны болды. Байананың адамзатқа мейірін қызғандардың қолына түскен бозторғай жаны қанша қиналса да сырын айтпайды: Торғай ғәріп бір жақтан келді дейді, Аңдып жүрген жеңгесі көрді дейді. Төбе шашын жұлған соң бозторғайдың, «Шоқ» деді де бозторғай өлді дейді. Бұл аянышты сюжеттер тыңдарманның көңіл күйіне қатты әсер етеді, күйрек жандар жырдың осы тұсында егіліп жылап отырады. Себебі бозторғай Жаратушы мен Адамзат арасындағы елші. Ол жоғарғы әлемді шарлап Құдайлар бас қосқан Көктөбеге барады, одан хабар алып адамзатқа келеді. Бозторғай Шоқтеректі бойлап жеті қат Көкке аттанатын адамзаттың елшісі, Шоқтерек оның мекені. Бозторғай образы қазаққа аса қадірлі, оны біз көне және жаңа заманның әр түрлі жыр-әфсана үлгілерінен көреміз. Баян сұлудың «асыранды торғайы» осы бозторғайлардың ішіндегі ең кәрісі. Өмірге қайта келу /Мәңгілік тіршілік иедясы/. Қозының қайта тірілуі, өмір мен өлім мәселесі қазақ мифологиясындағы ең күрделі және әлі зерттеле қоймаған мәселе. Біз Қорқыттың өлімнен қашатынын білеміз, себебі ол Алланың кесімді өмірін мойындамады; Домбауыл /Домрул/ Әзірейілмен жекпе-жекке шығады, себебі Құдайдың адамды жасын толтырмай алып кетуіне қарсы. Бұл қарсылықтың айшықты түрі жырда Қозының қайта тірілуі. Адам өмірге келген соң кәртәйіп өлуі
23
керек, негізгі заңдылық сол. Бұл сонау тас дәуірінің терең түкпірінде /палеолит/ адам жүрегі мен санасының тіршілік, адам ғұмыры туралы толғанған сәтінде туған түсініктер. Ең әдемі шумақтар жырдың соңына қарай кездеседі. Қозы мен Баянның өлген денелерін саяхаттап жүрген 40 кісі тауып алады: Екеуі жатыр екен мойындасып, Құшақтары бір-бірін қойындасып. Өлді десе ажары бір тайған жоқ, Тірі десе жаны жоқ нұры тасып. Мәңгілік образдарға жарасымды шумақтар сияқты. Қозы мен Баянның нұры жер мен көкке симайтын нұр делінеді. Бұл космостың ортасын алып жатқан ұлы құбылыс. Адамның рухани пана іздеп Жаратушыны ессіз сүйген махаббаты. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жыры ғажап шумақтармен аяқталады. Қарапайым қазақ сөздері ұйқаса келе түсініксіз бір сырларды нұсқайды: «Өлді десе ажары бір тайған жоқ, тірі десе жаны жоқ нұры тасып!». Бұл сөздерді қалай түсінген дұрыс?! Менің интерпретация жасау мүмкіндігім шектеулі. Жыр «ажары бар, бірақ нұры жоқ» деп нені меңзеп тұр, бұл мен үшін беймәлім. Тек бір түсініктісі Адам баласының тіршілігі Жаратушыға деген сеніммен ғана мазмұнды болмақ. Егер сен Құдайды іздемесең, осы жолда қиыншылықтан өтпесең сенің алтынның салмағы, жылқыңның саны түк емес, мәселе Байананы іздеуде, ол Жаратушы, ол мәңгілік. Баян сұлу мен Қозы көрпештің жарқын бейнелерінен төгілген нұр Көк пен Жер арасына симайды делінеді эпоста. Бұл ғарыштық энергия жаратылыстың үйлесімін ұстап тұрған негіз. Осы дүлей табиғатқа мейірім беріп тұрған құбылыс Адамзаттың Жаратушыға деген махаббаты, осы жол Адамның рухани болмысын рухани сақтап қалатын бірден-бір жол. Өзге жолдың бәрі қараңғы. Құдайсыз Адам Ұлы Абай айтқандай: «Боқ толтырған боқтың қабы». «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырында бұдан басқа да жүздеген терең ғылыми ізденіске, талқыға салатын мәселелер көп. Басқасын айтпағанда, біздің мақаламызға енбей қалған «буаз марал» образы ше? «Буаз марал» – көне дүниенің тотемдік түсініктерімен тығыз байланысты болса керек. Марал /бұғы/ образы сақ, ғұн, түркі мифологиясында ең белсенді орын алатыны оқырманға аян. Терең семиотикалық, семантикалық толғаныстар, тарихты және этнографияны білу, герменевтика зерттеу әдістерін игеру қажет. «Қозы көрпеш – Баян сұлу» жырының үстінде ғасырлар емес мыңжылдықтардың, ондаған мыңжылдықтардың тоңы жатыр. Бұл жырдың негізгі нұсқасы аңыз- әфсана түрінде қола дәуірінде шыққанға ұқсайды. Ғұн дәуіріндегі ұлы қозғалыстардың кезінде «Қозы көрпеш – Баян сұлу» әңгімесі жаңғырып жыр түріне ауысқан сияқты. Сол қиын – қыстау заманда қалың ел бас қосып Аягөздің бойынан атақты дыңды салса керек. Дың алысқа аттанған /батыс, оңтүстікке/ ғұн қауымдарына маяк /белгі/ сияқты еді. Қам көңіл қариялар мен әжелер, бойжеткен қыздар сол белгіге қайта-қайта қайрылып соғып, егіліп жылар еді. Қабырғасы қайысқан азаматтар ұлы даланың өн бойында /Шығыс
24
– Батыс/ дыңдарды өзінің әулиелеріне арнап көтере бергені де сол себепке ұқсайды: Қозы көрпеш – Баян сұлу, Домбауыл әулие, Теке әулие т.б. Түрік – ашина қағанаттарының заманында ісләм дінінің енуіне байланысты «Қозы көрпеш – Баян сұлу» әңгімесі елеулі өзгеністерге түсті. Жырдың ішкі мазмұнын сақтап қалмақшы болған дала жыршылары жырға формалды өзгерістерді бірсыпыра енгізді. Байана Баян сұлу атанды, Қозының романтикалық сипаты күшейді. Қарахан мен Сарыхан Қарабай, Сарыбай атанды т.б. Бірақ жыр өзінің негізгі өзегін, мәйегін сақтап қалды. Қазіргі күні ана вариант, мына вариант деп жүрген нұсқалардың көпшілігі кезінде айлап айтылатын жаратылыс, тіршілік, рух, табиғат, адам, жаратушы, хақ туралы үлкен жырдың әр түрлі бөліктері ғана.
1.
Авеста. Избранные гимны. Из Видевдата. Перевод с авестийского И. Стеблин- Каменского. –М., 1993. 2.
народностей//Живая старина, 1897., Т.6. Вып. 3-4. 3.
Артыкбаев Ж.О. Казахское общество: истоки и история. –Изд. «Фолиант», Астана. –2002. 4.
5.
Добродомов И. Г. Из древнерусской этнонимии // Советская этнография. – 1966. -№3. –С.127. 6.
Зайбер В.Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. –Петропавловск, 1993.
7.
Қашқари Махмуд. Түрік тілінің сөздігі (« Диуани лұғат ит-түрік») 3 томдық шығармалар жинағы //Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылымы түсініктерін жазған А. Егеубай.-Алматы, 1997. 8.
Жолдасбеков, С. Қасқабасов. Астана, «Фолиант» , 2002. 9.
Коншин Н.Я. От Павлодара до Каркаралинска //Памятная книжка Семипалатинской области на 1901 г. –Семипалатинск, 1902. 10.
11.
Мифологический словарь. Гл. редактор Е. М. Мелетинский. –М., 1991. 12.
Потапов Л. П. Сакральное значение слова «богатый» в Алтае-Саянских тюрских языках //По этнографическим материалам// Тюркологика. –Л., 1986. –С. 230-237. 13.
14.
Самойлович А. Н. Богатый и бедный в тюркских языках //Известия Академии наук СССР. Отделение общественных наук. –М. –Л., 1936. -№4. 15.
Солтабаев Б. Материалы к истории киргизов //РФ ЦНБ РК. 16.
М.,1979. 17.
Фиельструп Ф.А. Из обрядовой жизни киргизов начала ХХ века. Отв. Ред. Б.Х. Кармышева, С.С. Губаев. –М., 2002. жүктеу/скачать 326,36 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|