Қасқабасов С. Таңдамалы
жүктеу/скачать 1,31 Mb. Pdf көрінісі
|
| (Байшұбар? – С.Қ.) деген жорғасына міне салып, бірнеше
жігітпен құландардың артынан кетеді. Бір кезеңнің үстінде құланға жетіп қалған Байбаш жорға болдырып құлайды да, зорығып өледі. Құландар сол бойда қашып кетеді. Ал Махмұт ханның Байбаш жорғасы өлген кезең содан кейін «Жорғабел» атаныпты 161 . Бұл аңызда жердің аты шындыққа жақын оқиға арқылы түсіндіріледі. Тарихта дәл осындай факті болды ма, жоқ па – белгісіз, алайда, аңызда әңгімеленетін Ақтөбе қаласының қираған қалдықтары сақталған. Оны кезінде В.А. Калдаур толық сипаттаған. Сол кісінің және Ә. Диваевтың айтуынша, Ақтөбенің қалдықтары бұрынғы Сырдария облысының Әу лие ата уезіне қарасты Дмитриевка деп аталатын село орна ласқан жерге жақын «Құлансай» деп аталатын аңғарда жа тыр. Қаланың қалдығы өте көлемді. Шеңберінің аумағы 30 ша қырымдай, ал тауға кіре беріс жағында «Құлан қамалған» деген бекініс бар. Бекіністің қабырғасы өте қалың бол ған 162 . Өткен ғасырдың аяғында жарияланған бұл аңызда сол кезде ел арасында тарап жүрген жер атаулары да берілген. Бұл да сол дәуір шындығының бір белгісі болса керек. Сонымен қатар аңызда баяндалатын құланға құмарлық бір кезде қазақ даласында әдетті іс болған. Ал ескі Ақтөбе қаласы XIXII ға сырларда, яғни қазақ сахарасында жаппай құлан аулау тұсында [ 148 ] гүлдеп тұрған 163 . Демек, «Жорғабел» кезеңінің бұлай аталу тарихын баяндайтын аңыз оқиғасы дәл сол қалпындағыдай өмірде болмаса да, сол орта ғасыр шындығына саяды. Бұл – аңыз жанрының басты қасиеті. Сонымен бірге бұл аңызда қайғылы сарын да бар, көркем қиял жоқ, мағлұматтық сипат басым. Ал енді бірқатар аңызда қиял араласып, әңгіме мазмұны белгілі бір оқиғаға негізделмейді. Жалпы, тарихи шындықпен байланысын үзбеген ондай шығармалар деректі фактіден алшақ жатады. Сол себепті мұнда ойдан шығарылған эпизодтар, қоспалар болады, әңгіме біршама көркемделеді, сөйтіп, ол әпсанахикаят жанрының сипаттарына ие бола бастайды. Мысал ретінде «Көк Төбет», «Ертіс толқыны» деген аңыздарды атауға болады 164 . Түптеп келгенде, бұлар – аңыз бен әпсана хикаят аралығындағы шығармалар. Біраз көркемдік қасиетке ие болуының арқасында бұл шығармалар мағлұматтықтан гөрі эстетикалық функция атқаруға жақын. Мұндай аңыздар ел арасында көбінесе сейіл құрып, тамашалау үшін айтылады, сондықтан айтушылар әңгімесін әрлей, мәнерлей баяндауға тырысады. Дәл осындай қасиетті қазақ арасында жиі айтылатын алуан түрлі қыран құс, жүйрік ат, алғыр тазы туралы аңыздардан көруге болады. Мазмұны жағынан үндес келгенімен мұндай шығармалар жанрлық тұрғыдан әр түрлі. Бұл топта мифке де, хикаяға да, аңызға да, тіпті әпсанахикаятқа да жататын шығармалар кездеседі 165 . Мәселен, әр түрлі аңдардың, құстардың пайда болуы мен олардың сырт пішініндегі, мінезқұлқындағы ерекшеліктерін бір себеппен түсіндіріп баяндайтын шығармаларды біз мифке жатқызамыз. Мұнда мифтік ұғым айқын сезіледі. Бұған үй жануарларының Шопан ата, Жылқышы ата, Ойсыл қара сияқты аталары жайындағы әңгімелер де кіреді, бірақ бұларда әпсанахикаяттың да белгілері кездеседі. Ал енді алғыр тазы, қыран құс, жүйрік ат жайындағы шығармалардың көбісі аңыз болып келеді, өйткені олар шын болған фактіге негізделеді я болмаса солай деп қабылданады. Мұндай аңыздар, әдетте, баяндалып отырған оқиғаны не месе әңгімеленіп отырған жануарды көзімен көрген кісінің [ 149 ] ауызекі әңгімесінен пайда болады. Ондай әңгіме бірденбірге айтылып, елденелге таралғанда ғана, яғни әңгіменің оқиғасы тұрақты сюжетке айналып, көпшілікке тарап, ел қажет кез де айтып отыратын болғанда ғана аңызға айналады 166 . Әңгіме алғашында таза хабарламалық сипатта ғана айтылса, аңыз мағ лұматтықпен бірге ғибраттық, сейілдік мақсатта да ай тылады. Сондықтан алғашқы жай әңгімеге қарағанда аңыз көркемдеу, қызықтау болады, бірақ ол ешбір кереметтік (чудо) араластырмайды. Егер кереметтік элементі кіріксе, ондай шығарма әпсанаға, хикаятқа айналады. Бұл – аңыздың бас қа, әлдеқайда көркем жанрға, яғни әпсанахикаятқа айналуы ның басты жолы. Фольклордың прозалық жанрын зерттеген ғалым С.Н. Аз белев аңыздың әпсанахикаятқа айналуы жайлы былай дейді: «Аңыз біртебірте әпсанахикаятқа айналады, өйткені аңыз дарға негіз болған шын түсініктер нақты деп қабылданудан қалады да, белгілі бір фактіні «керемет» жағдаймен түсіндіруге мүмкіндік туады. Сөйтіп, халық қиялы бір кезде танылып білінген, бірақ күнделікті шындықпен байланысын үзген нәрсеге өзінің «кереметтері» жайлы түсінігін көшіреді» 167 . Сонымен, біз аңыздық прозаның әпсана жан рын сипаттауға көшеміз. ӘПСАНА Қазақ фольклорында аңыздан гөрі көркем, бірақ көркем дігі ертегіден төмендеу әңгімелер бар. Олардың мазмұны әр түрлі, себебі сюжеттік қайнар көзі осылай. Бір топ әңгіме – бір кезде тарихта болған адамдар жайында аңыз болып шығып, тара ған шығармалар. Екінші бір тобы – белгілі бір мекен, жер су жайын қиял түрінде баяндайтын әңгімелер. Ал, үшінші топ қүрайтын әңгімелер – Інжіл мен Құран, тағы басқа да діни кітаптар арқылы тараған сюжеттер. Алайда, бұлардың бәрінде көркемдік пен кереметтіктің элементтері мол пайдаланылады. Сондықтан дінге қатыссыз шығармаларда әпсаналық, ал мұ сылман дініне байланысты әңгімелерде хикаяттық сипат басым екенін ескеріп, әпсана мен хикаят жанрларын жекелеп [ 150 ] қарастырған жөн. Әпсана сөзі парсыша ертек, қиял, мысал, әңгіме жанрларының атауы және әдемі, сұлу, керемет деген мағына береді 168 . Демек, бұл сөз біздің қарастырып отырған, көркемдігі біршама дамыған, қиял мен керемет элементтерін мол пайдаланып отырған мұсылман дінінеқатыссыз шығар маның мәніне сәйкес. Әпсана терминін өз еңбектерінде Ә. Мар ғұлан жиі қолданады. Әпсана сөзін термин ретінде қолдану жалпы фольклортануда бар 169 . жүктеу/скачать 1,31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|