П.А.Сорокиннің  мәдениет  тҧжырымы

ӛзіндік қолтаңбасын қалдырған орыс ғалымы. Ол мәдениет типтеріне құндылықтар 

тұрғысынан  талдау  жасайды.  Сорокиннің  айтуынша,  құндылықтар  мәдениеттің 

негізін құрайды. Қай мәдениет болмасын ол тек әртүрлі құбылыстардың қарапайым 

жиынтығы  ғана  емес,  ол  тұтастық  немесе  индивидуальдылық,  оның  барлық 

құрамдас  бӛлшектері  негізгі  принциппен  қамтылып,  басты  бір  құндылықты 

білдіреді.  Осындай  тұтас  мәдениеттің  ӛнерімен  білімінің  басты  жақтары,  оның 

философиясы  мен  діні,  этикасы  мен  құқы,  оның  басты  әлеуметтік,  экономикалық, 

саяси  ұйым  формалары,  кӛп  жағдайда  оның  салт-дәстүрлері,  ӛмір  салты, 

менталитеті  –  міне  осылардың  бәрі  мәдениеттің  негізгі  принципі  мен  басты 

құндылығын  ӛз  бетінше  айқындайды.  Құндылық  –  мәдениеттің  негізі.  Интегралды 

мәдениеттің  барлық  құрамдас  бӛліктері  бір-бірімен  ӛзара  тәуелді  болып  келеді, 

сондықтан  оның  кез-келген  бір  бӛлігінің  ӛзгеруі  қалғандарының  да  ӛзгеруіне  әкеп 

соғады. П.А.Сорокиннің мәдениеттің идеационалдық, сезімдік, идеалистік типтерін 

атап  кӛрсетеді.  Мысалы:  Орта  ғасырлық  Батыс  Еуропа  мәдениетін  алып  қарайық. 

Оның басты құндылығы – құдай. Негізгі принципі – бұл дүние жалған дүние, нағыз 

болмыс тек құдайылық әлемге ғана тән.  

Орта ғасырлық сәулет пен мүсін ӛнері тасқа басылған құран болып табылады. 

Әдебиетте де діни және христиандық сенім сарыны басым болып келеді. Живопись 

пен музыкада діни сипатта. Философия да дін мен теология тәрізді басты принцип 

пен  басты  құндылықтың  –  Құдай  ұғымының  маңына  топтасқан.  Ғылым  христиан 

дінінің  қызметшісіне  айналған.  Этика  мен  құқық  христиан  моральін  қайталайды. 

Саясатта  та  негізінен  теократиялық  сипатта  және  діни-құдайылық  принциптерге 

негізделеген.  Экономика  саласында  да  шіркеу  ірі  жер  иеленуші  болып  табылады. 

Үстемдік  етуші  салт-дәстүрлер,  ӛмір  салты,  ойлау  тәсілі  осының  бәрі  ӛздерінің 

құдаймен  бірлігін  кӛрсетеді.  Сезім  әлемі,  қоршаған  орта  адам  жанының  уақытша 

тұрағы,  адам  құдай  әлеміне  енуге  және  соған  тұрарлық  болуға  ұмтылады.  Құдай 

адам  сезімінен  де,  адам  ақылынан  да  тыс  тұрады.  Міне  осындай  принциптерге 

негізделген мәдени жүйені идеоционалдық деп атайды.  

Орта  ғасырлық  мәдениеттің  құлдырауы  міне,  осы  идеоционалдық  жүйенің 

ыдырауымен тығыз байланысты. Бұл құлдырау ХІҮ ғ. сезімдік мәдениеттің алғашқы 

кӛріністері пайда болған кезде басталады. Сезімдік (материалистік) мәдени жүйенің 

басты принципі объективті шындықтың мәні сезімдік дегеннен бастау алады. Соған 

сәйкес  тек  қана  біздің  кӛргеніміз,  естігеніміз,  сезім  органдары  арқылы  түйсікпен 

  26 

қабылдағанымыз ғана шындық. Сезімдік шындықтан басқа шындық жоқ. Міне осы 

принцип, 

құлдырауға 

айналған 

идеоциональдық 

мәдениет 

принципімен 

қақтығысады, Бұл принциптердің қосылуы, органикалық тұтастыққа айналуы ХҮІ ғ. 

жаңа мәдениеттің пайда болуына әкеп соқты. Оның негізгі алғы шарты, объективті 

шындық  бір  жағынан  сезімнен  тыс,  бір  жағынан  сезімдік.  Ол  сезімнен  тыс  және 

рациональдылықтан тыс аспектілерді, сонымен қатар рациональды және сенсорлық 

аспектілерді қамтиды. Осы алғышартты іске асыратын мәдени жүйе идеалистік деп 

аталады.  Батыс  Еуропалық  қайта  ӛркендеу,  б.э.д.  ІҮ-ҮІ  ғғ.  классикалық  грек 

мәдениеті  негізінен  идеалистік  сипатта  болады.  Бұл  мәдени  жүйе  шындықтың  тек 

ізгі –  әсем жақтарына  ғана назар  аударып, оны  әсірелеп  суреттейді.  Ол  табиғаттан 

да,  адам  бойынан  да  үйлесімділік  пен  сұлулықты  іздейді.  Бұл  тенденция,  әсіресе, 

ӛнерде  ӛзінің  толық  кӛрінісін  табады.  Адамның  ізгі  бейнесі,  ӛмірге  деген 

құштарлығы – Еуропалық қайта ӛркендеу ӛнерінің басты сарындарының бірі.  

Бірақ  бұл  процесс мұнымен  тоқтап  қалған  жоқ.  Идеационалдық  мәдениет  одан  әрі 

құлдырай  берді.  Ал  объективті  шындық  нақты  және  оның  мәні  сенсорлы,  немесе 

сезімдік дегенді ұстаған мәдениет келесі ғасырларда да одан әрі дами берді. Ал ХҮІІ 

ғ. бастап бұл принцип және оған негізделген мәдени жүйе басымдылыққа ие болады. 

Оны сезімдік мәдениет (мәдени жүйе) деп атайды. Оның барлық құрамдас бӛліктері 

осы  мәдени  жүйенің  басты  құндылығы  мен  принципінің  тӛңірегіне  топтасады. 

Сезімдік  ӛнердің  мақсаты  –  нәзік  сезімдік  ләззат  беру,  кӛңіл  кӛтеру,  шаршаған 

жүйкені тыңайту. Ол діннен де, моральдан да азат.  

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: