А.Дж.Тойнбидің  мәдениет  тҧжырымы

  27 

сабақтастықта  жоқ.  Мәдениеттер  оқшау  ӛмір  сүргенмен,  олардың  бір-біріне  әсер 

етуі  мүмкін.  Мәдениеттердің  даму  сатылары  тек  ежелгі,  тарих  сахнасынан  кеткен 

мәдениеттерге  ғана  тән.  А.Тойнбидің  пікірінше  Шпенглер  кескіні  тек  ӛмір  сүруін 

тоқтатқан  ӛркениеттерге  ғана  қолданылады.  Қазіргі  ӛркениеттердің  құрып  кетуі 

мүмкін,  бірақ  олардың  жойылып  кетуі  тарихи  қажеттілік  емес  және  бұл  процесті 

алдын  ала  кӛріп  білу  мүмкін  емес.  Тойнби  логикасына  сай  тарихтың  негізінде 

құдайылық  заңдары  жатыр,  тарих  осы  заңдылықтар  негізінде  бір  сатыдан  екінші 

сатыға ӛтіп отырады. Ӛркениеттердің қалыптасуы да осы заңдарға байланысты, яғни 

ӛркениеттердің пайда болуын Тойнби құдайылық құдіреттің әсерімен түсіндіреді. 

Әрбір  мәдениеттің  айқындаушы  факторы  –  дін.  Міне,  осы  дін  ӛркениеттер 

айырмашылығының  негізінде  жатыр.  Дін  арқылы  жеке  адамдар  құдаймен 

байланысқа  түседі.  Сӛйтіп,  олар  алдарына  қойған  тарихи  мақсатты  іске  асырады. 

Бірақ  адамдардың  тарихтағы  рӛлі  әр  түрлі.  Олардың  бір  бӛлігі  ӛмірлік  күштен 

жұрдай,  оларға  тек  еліктеу  инстинкті  ғана  тән,  осыған  байланысты  олар  тарихи 

жасампаздыққа  емес.  Ал  адамдардың  басқаларында  осындай  ӛмірлік  күш  бар 

(Л.Гумилев  тілімен  айтсақ  пассионарлық  тән).  Сондықтан  олар  тарихи 

жасампаздыққа  басшылық  жасайды.  Егер  қоғамдағы  жеке  адамдардың  бойындағы 

еліктеу  инстинкті  тым  жоғары  болса  қоғам  дамуы  тежеледі,  қоғам  біртіндеп 

құлдырап,  соңында  ыдырайды.  Егер  қоғамда  бойында  ӛмірлік  күші  бар  адамдар 

саны жеткілікті болса қоғам одан әрі дамып гүлдене береді. Себебі, элита қоғамдық 

дамудың белсенді субъектісіне айналады. 

Бірақ  ұлы  адамдар  да  құдайға  тәуелді.  Бұқара  халықты  енжар  күйден,  қозғалысқа 

келтіруге қажет күшті олар құдайдан алады. Сӛйтіп творчестволық азшылық тарихи 

процесті  қамтамассыз  етеді.  Алайда,  адамдар  қол  жеткен  жетістіктеріне 

даңдайсымауы, ӛздерін құдайдан тәуелсізбіз деп санамауы керек. Олардың құдайдан 

тәуелсіздігі жалған кӛрініс. Құдайсыз олар ештеңе де тындыра алмас еді.  

Бақи және бұл дүниелік идеалдар бір-бірімен қайшылықта болады. Екеуі де адамдар 

санасын  билеп  алуға  тырысады.  Міне,  сондықтан  бұл  дүниелік  ӛмірдің  гүлдену 

кездерінде  адамдар  құдайға  құлақ  аспайды,  одан  алшақтап  кетеді.  Бірақ  жерде 

жұмақ  орнату  әрекеті  жүзеге  аспай  қалғанда,  адамның  құдайға  тәуелсіздігі 

иллюзиясы да күйрейді. Міне, сондықтан ұлы күйзелістер кезінде адам ӛзінің құдай 

алдында  тұрғанын  сезінеді,  ал  оның  тұрақты  болмысы  адамның  кӛз  алдынан 

кетпейді. 

Сӛйтіп, А.Дж.Тойнби тарихи даму заңдылықтарын, мәдениеттер мен ӛркениеттердің 

пайда болуын тылсым күштердің ықпалы арқылы түсіндіруге талпынады.  

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: