Астана қаласының географиялық-тарихи зерттеулері

ӘӚЖ 9 (574.24) 

 

АСТАНА ҚАЛАСЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ-ТАРИХИ ЗЕРТТЕУЛЕРІ 

 

Сапакова Аякӛз Сәбитқызы Л.Н. Гумилев атындағы 

Еуразия ҧлттық университетінің студенті, Астана қаласы 

 

Ғылыми жетекшісі: г.ғд.,профессор М.Н. Мҧсабаева 

 

Астана - Қазақстан Республикасының елордасы- еліміздің серпінді дамып келе жатқан 

әкімшілік және іскерлік орталығы. 

 

Астана  қаласы  Қазақстанның  орталық  бӛлігінің  солтҥстігінде,  Ақмола  облысында 

орналасқан.Географиялық  координаттары-  солтҥстік  ендіктің  51  градус  10  минуты  және 

шығыс белдіктің 71 градус 30 минуты. 

 

Астана  V  уақыт  бӛлігінде  тҧр.  Нӛлдік  меридианға  қатысты  жергілікті  уақыттың 

есептелуі GMT+06.00. 

 

Қазастанның астанасы Еуразияның дәл орталығында тҧр. 

 

Климаты шҧғыл континитальды. Ҧзаққа созылатын қыс мезгілі қалың қар жамылып 

жатады.Қаңтардағы орташа температура - 15(-18)

0

 c. Қысқы аяз кей-кейде -30

0

 c-ке дейін 

 

156

 

барады.Ыстығы  бір  қалыпты  жауын  –шашыны  мен  ашық,  кҥн  нҧры  тӛгіліп  тҧратын 

кҥндері молшылық.Шілде айының орташа температурасы +20 (+24)

0

 C. 

 

Астана 710,2 шаршы километр аумақты алып жатыр (салыстыру ҥшін: қаланың 1997 

жылдағы алаңы 258 км 

2

 –ді қҧраған). 

 

Астанада  100  ден  астам  ҧлт  ӛкілдері  тҧрады.  Бҥгінг  таңда  елорда  тҧрғындарының 

саны 700 мыңнан астам адамды қҧрайды. Халықтың ӛсуі облысаралық кӛшіп-қону есебінен 

болып отыр. Қаланың Бас жоспарына сәйкес 2011 жылға халықтың саны 770 мыңнан астам 

адамды қҧрайтын болады. 

 

Барлық уақытта да әрбір қаланың драмалық және сол сияқты бақытты беттерге толы 

ӛз  тарихы  бар.  Оларда  елеулі  оқиғалар  және  қаланың  ӛткен  ӛмірімен  ҥздіксіз  байланысты 

адамдардың аттары жазылған. Тәуелсіз Қазақстанның заманауи астанасының да тарихы бай. 

 

Кӛптеген  қалалар  ӛзендердің  ежелгі  керуен  жолдарымен  қиылыстарында  тарихы 

туындаған. Қазақстанның болашақ астанасы да осылай пайда болған. 

 

Астананың  қазіргі  орналасқан  жерінің  ежелгі  атауы,  бҧл  Орал  Азиямен 

байланыстырылған  Ҧлы  Жібек  Жолының  солтҥстік  буынында  орналасқан  қазақстандық 

елді  мекеннің  атауы  болған  Қараӛткел  деген  атпен  белгілі.  Қараӛткелге  Есіл  ӛзені  арқылы 

ӛтетін  қолайлы  керуен  кӛші  қазақ  ауылдары  ӛкілдерінің  кеңесімен  1830  жылы  бҧл  жерде 

Ақмола әскери бекінісінің негізін салуға ықпал етті. 

 

17-18  ғасырларда  Ақмола  облысының  аумағында  Ресей  мен  Украинаның  орталық 

губернияларынан шаруаларды ауқымды кӛшіру жҥргізілді. 

 

Ол  уақыттардың  Ақмоласы  Қазақстанның,  Ресейдің,  Орта  Азияның  барлық 

ӛңірлерінен саудагерлер ат сабылтып келетін жәрмеңкелерімен атақты болатын. 

 

VIII  –X  ғасырларда  астананың  орнында  Қыпшақ  тайпалары  одағы  сҧлтанының 

ставкасы  болған  Бозоқ  қаласы  тҧрған.  Аңыз  бойынша  қаланың  атауы  «шығыс»  дегенді 

білдірген. 

 

X-XI ғ – Бозоқ қалашығының мәдени – саяси кӛкеюі. 

 

XIII  ғ-  Бозоқ  қалашығы  талқандалды  және  қаңырап  қалды.  XIII-XVII  ғ.-Бозоқ 

талқандалғаннан кейін қасиетті ғибадат орны ретінде қҧрмет тҧтатын болды. 

 

1830 жылы –Қараӛткел шатқалына Ақмола шатқалының жанынан сыртқы округ ашу 

тапсырмасымен  Федор  Шубин  қолбасшылық еткен  отряд келді.  Ақмола  деп  аталған  қоныс 

алғашқы қҧбылыстары бой кӛтере бастады. Ақмола шатқалы ӛзінің тӛбесінде жерлеу іздерін 

сақтаған әк қҧм бойынша(ақ мола) аталды. 

 

1832 жылы – Ақмола қонысы қала мәртебесін алды. Ол біртіндеп Ташкенттен Оралға 

және Ресей империясының басқа аудандарына қарап жол алған керуен жолындағы ірі сауда 

орталығына айналды. Бҧл жергілікті жердің атауына қосымша этимологиялық мағына берді 

(сӛзбе сӛз аударғанда «Ақмола»- «ақ мол»). 

 

1941-1945 –Ҧлы Отан соғысы кезінде Ақмолада әскери бӛлімшелер мен қосындылар 

қалыптастырылды.  Украинадан,  Белоруссиядан  және  Ресейден  келтірілген  станоктар 

орналастырылды. 

 

1954  ж-тың  және  тыңайған  жерлерді  игеру  басталды.  Ақмолада  Алматыдан, 

Мәскеуден,  Ленинградтан,  Украинадан  және  КСРО-ның  басқа  да  республикаларынан 

алғашқы  еріктілерді  қарсы  алды.  Ауыл  шаруашылығы  машиналарын  жасау,  қайта  ӛңдеу 

ӛнеркәсібі, қҧрылыс индустриясы, инфрақҧрылым дами бастайды. 

 

1958  ж-  алғашқы  жоғарғы  оқу  орны-Ақмола  ауыл  шаруашылығы  инститы  ашылды, 

ғылыми-зерттеу  институттарының  желісі  дами  бастады,  астық  және  оны  қайта  ӛңдеу 

ӛнімдері ҒЗИ-дың қазақ филиалы қҧрылады. 

1961- Ақмола Целиноград деп атала бастады. 

 

XX  ғасырдың  60-80  жылдары  30  жобалау  және  ғылыми-зерттеу  институттары 

ашылды, жоғары оқу орындарының саны 1-ден 4-еуге ҧлғайды. 

 

1992-Целиноград Ақмола деп қайта аталды. 

 

1994-Жоғарғы  Кеңестің  XIII  шақыруының  «Қазақстан  республикасының  астанасын 

кӛшіру туралы» қаулысы қабылданды. 

 

157

 

1996 -  Қазақстан Республикасының Ҥкіметі  «Қазақстан Республикасының астанасын 

кӛшіру  туралы»  қаулысын  қабылдайды.  ҚР  Президентінің  Жарлығымен  Ақмола  қаласы 

аумағындағы әкімшілік шекаралар ішінде арнайы экономикалық аймақ қҧрылады. 

 

1997-«Ақмола қаласын Қазақстан Республикасының астанасы етіп жариялау туралы» 

ҚР Президентінің Жарлығы шықты. 

 

1998-«Ақмола  қаласын  Қазақстан  Республикасының  астанасы-Астана  қаласы  етіп 

қайта атау туралы  » ҚР Президентінің Жарлығы шықты.Астананың Елорда ретіндегі ресми 

таныстырылымы  болып  ӛтті.  Астана  қаласының  жаңа  орталығын  дамытудың  бас 

жоспарының  ең  жақсы  идея-  сызбасына  жарияланған халықаралық  конкурс  аяқталды,  онда 

әлемнің  40  елінен  сәулетші  шеберлер  қатысты.  Конкурс  жіңімпазы  деп  жапон  сәулетшісі-

К.Курокава танылды. 

 

2002-  Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2002  жылғы  1  қаңтардағы  Жарлығына 

сәйкес  2007  жылға  дейінгі  кезеңге  «Астана-  жаңа  қала  »  арнайы  экономикалық  аймағы 

қҧрылды. 

 

Атқарушы орган  «Астана- жаңа қала» арнайы экономикалық аймағын әкімшілендіру 

департаменті  болып  табылады,  сондай-ақ  салық  комитеті  кеден  қҧрылды.  Географиялық 

жағынан  АЭА  астананың  сол  жағалау  бӛлігіндегі  және  Есіл  ӛзенінің  оң  жағалауында 

орналасқан,  жалпы  алаңы  -1566,3  га.  Арнайы  Экономикалық  Аймақ  аумағының 

учаскелерінде  кеден  қызметінің  бақылау  ӛткізу  пункттері  орнатылған,  келетін  материалдар 

мен жҥктерді уақытша сақтау ҥшін алаңдар жабдықталды. 

 

Кенесары хан ескерткіші. « Конгресс Холл» немесе «Тархан кӛшесі» аялдамаларынан 

жағалауға бағыт алып дем алып жҥргенде парк жанандағы жаяу рекреациялық аймақта бой 

кӛтерген Кенесары Қасымов ескерткішін кӛрмеу мҥмкін емес. Ашылған кҥні 2001 жылы 11 

мамырда. 

 

Кенесары  Қасымов-  Абылай  ханның  немересі,  қазақтың  соңғы  ханы.  Тарихқа  ӛз 

халқының тәуелсіздігі ҥшін кҥрескер ретінде кірді. Монументтің авторлары Н. Далбай мен 

сәулетші  Ш.  Уалиханов.  Кене  ханның  тҧлғасында  қазақ  халқының еркіндік  сҥйгіш  рухын 

ерекше кҥшпен және кӛрнекілікпен аша білген. 

 

Қабанбай  батыр  кесенесі.  Астанадан  30  шақырым  жерде  ауылдық  округ  аумағында 

тарих және мәдениет обьектісі – Қабанбай батыр кесенесі орнласқан. 

 

2000 жылы 3 қарашада Рождественка ауылындағы (қазіргі Қабанбай батыр атындағы 

ауыл) Сарыадар участкесінде атақты қазақ батырына қойылған ескерткіштің ашылуы болды. 

Ҧлы адамдарын қазақтар ежелден халықтың сенімін және рухын нығайта тҥсіп, ӛзі туралы 

халықтың  есіне  салып  отыру  ҥшін  алыстан  кӛрінетін  тӛбелерге  жерлеген.  Тарихи  қол 

жазбаларда  Қабанбай  батыр  жауынгер  ретінде  суреттелген.  XVIII  ғасырдың  аяғында  оның 

басшылығындағы  отрядтар  жоңғарларға  тӛтеп  берді  және  қазақ  халқын  жойылып  кетуден 

қҧтқарып қалды. 

 

Батыр жерленген жерде 25 метрлік кесене орнатылған.  Қҧрылғының жалпы алаңы - 

41,3 м

3

 . 

 

Кесенеде  жоғарғы  жарық  ӛте  қызық  ҧйымдастырылған,  кіре  беріс  бӛлігі  де 

таңқаларлық  жасалған.  Қҧрылыстың  іргетасындағы  жіңішке  кӛлденең  қуыстар  оны  жер 

ҥстінде  қалықтап  тҧруға  ҥндегендей,  ал  кесене  қабырғаларынан  конус  тҥріндег  шатырды 

бӛліп  тҧратын  жабындағы  тесіктер  шатырға  қалықтап  тҧрғандай  әсер  береді.  Кесене 

негізіндегі  қуыстардың  ашылуы  кӛшпенділердің  ыстық  кҥндері  киіз  ҥйді  желдету  ҥшін 

киіздердің  шалғайларын  жоғары  тҥріп  қойғанда  пайдаланған  әдісін  еске  тҥсірудегі  қызық. 

Бҧл  жобаның  сәулетшісі  Ақжайық  Сәуменовтың  ежелгі  тақырыптан  жаңа  мазмҧнды  да 

пластткалық мҥмкіндіктерін табуға жасаған ӛзгеше бір әрекетті. 

 

Бозоқ қалашығы. Бҧл кӛне қалашық бізге жазба деректерден белгілі. Бҧл археология 

ескеерткішінің  атауы  мен  орналасуын  бірінші  рет  қағаз  бетіне  тҥсірген  ақ  патша 

армиясының офицері, геодезист И. Шангин. Ол ғылыми экпедиция қҧрамында 1816 жылы 

Есіл ӛзенінің бойымен ӛткен. Бозоқ қалашығы Астана қаласының оңтҥстік –батыс тҧсында 

 

 

158

 

орналасқан, аумағы 30 гектарды алып жатыр. Зерттеу жылдары ішінде ескетркіштің 7 мың 

шаршы метрге жуығы зерттеліп болды. 

 

1999  жылдан  бастап  жҥргізіліп  келе  жатқан  қазба  жҧмыстарының  нәтижелері 

бойынша ғалымдар қалашықты VIII-X ғғ. Қҧрылысына жатқызып отыр. Бозоқ Сарыарқа 

арқылы ӛтетін керуен жолының бақылау орны болған. 

 

Астананың  кӛне  аймақтарында  жҥргізілген  қазба  жҧмыстары  ӛлке  тарихының 

белгісіз  беттерін  ашып,  ғасырлар  қойнауында  терейдейтін  тҥп  тамырына  жеткендей. 

Бозоқ 

қазба 

ескерткішін 

зерттеу 

жҧмыстары 

мемлекеттік 

бағдарламамен 

қаржыландырылады. 

 

Зерттеу  барысында  облыстық  мҧрағаттан  осы  ақпараттар  алынып  талдау 

жасалынды.  Дегенмен,  бҥгінгі  таңда  бҧл  әлі  де  терең  географиялық-тарихи  зерттеулер 

мен  ашуларды  талап  етеді.  Астана  тәуелсіз  еліміздің  бас  қаласы  болғандықтан,  бҧл 

қаланың тарихи және географиялық жәдігерліктері мені ерекше қызықтырды және бҧдан 

кейін де ӛзімнің ғылыми еңбектерімнің тақырыптарына арқау етемін. 

 

Әдебиеттер 1. Қазақстан Республикасы: 

Ақпараттық тӛлқҧжат.-Алматы, Жеті ЖАРҒЫ, 1998.-110 

 

Б. 

2.

 

Назарбаев Н. Еуразия жҥрегінде.-Алматы: Атамҧра, 2005.- 192 б.  

3.

 

Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл.- Алматы: Атамҧра,2003.-240б.  

 

4.

 

Назарбаев Н.Ә. Туған елім  – тірегім /  Н. Назарбаев :  Қҧрас.:  М. Қасымбеков.  – 

Алматы : Рауан , 2001. – 127 б.  

 

5.

 

Дәуренбеков  Ж.  Менің  Қазақстаным  =  My  Kazakhstan  /  Ж.Дәуренбеков.  – 

Алматы:  

Ана тілі, 2001. – 39 б.  

 

6.

 

Астана  қаласының  қалыптасуының  тарихнамасы  //  ҚазҦҤ  Хабаршысы.  Тарих 

сериясы. – 2006. - № 4 (43). - 16 - 20 бб.  

 

7.

 

Қазақстанның  XVIII–XX  ғғ.  басындағы  қалаларының  тарихы  тарихнамасы 

мәселесінің ӛзектілігі // Мемлекет тарихы. - 2009. - №2. - 53 - 59 бб.