Атты хальщаральщ рылыми-практикальщ конференцияньщ материал дары

213
Кер далада кекжал тарщк кешкел]
Кез1ндеп цып-кызыл шок ешпед!,
¥лы тунде улып ши турмысыц,
Аузывды айга  бшеп, аш 6epi ?!
Шынгыс  Айтматовтын «Ж ан  пида»  романындапа  Тасшайнар 
«Джек Лондоннын» Ак азуы, Арманнын «Кекжалы» емес пе екен? Не 
болмаса М .Эуезовтщ  «Кексереп» осы «Кекжал» болып журмесгн не 
десе де табигат аясывда ац мен 
6ipre 
адам  да 
eMip 
суретчга белгш! 
Ёой. 
BipaK, 
адам жаратылысынан озбыр болып келедо ме деймш. Се- 
6e6i 
ею аякты адам 1940 жылы Ж епсу 
eHipiHaeri 
сокгы  жолбарысты 
атып, Ш акан 
mepire 
айналды. Не 
IJJepi 
Щакаета айналып кетп. Жол- 
барыстын кене атауы 
IJIepi 
келмеске кетп. Урпак оны умыпы. Мухтар 
Магауин  калды. Шерип тек канахайуанатгармекешнде гана керетш 
болдык- Тагылык тагылыкты тудырды. Жолбарыс асаулыгын койып 
торта отырды. Адам да кылыгы жагынан торта камалды. Замандагы 
даму- 
eprypni 
келецс1здйсгерд1 тудырды. Бурынгы кордаланып калг­
ан жайттар  су бетше калкып шыкты. Жана урпак ез
1
нщ жолымен 
журпс1 келедо. Сондыктан да ещрге М . Шахановтыц «вркениетгщ 
адасуы, Кдйырханньщ жарияланбаган заны», «Жазагер жады космо- 
формуласы»-атты улы поэмалары дуниеге келда. |Йз окымай-ак шет 
елдерде Фридрих Хитцердщ жагымды 
niicipi 
жарияланды. «Атымды 
адам койган  сон кайтып надан болайын, Халкым надан болтан сон 
кайтып барып онайын» (Абай) айгканынын 
Kepi 
келмесш деймш. 
Ойлагым да келмейдь Шаханов поэзиясы  IПаханов акылынан асып 
теплш , ел1мдак поэзияга екедда. Окысам жаным турнпгедь
Жастар кург езгерщ, мшез кулкы казакилыктан ауды. Улкенщ сый- 
лаудан калдык. Ауызды ашсан «жал» дейпн халге келдш. Кргамнын ер 
теттгше бой уйез менсапкор жастар келш, улкенда кугъщдай бастады. 
Оган кшп де уйренш алды. Крлывда уялы телефон, астында машина басы 
бос «урген куык» сеюлда М-Ж.  Кепеев айтпакшы  im-карындастарым 
тебемнен  карайгын болды. Эрине жастардьщ 6opi бцздей емес, берше 
куйе жагудан аулакпын. 1шш-ара солай болды. Арман оны:
Кулагер - жыр мереге таянган сет...
Кузган —■
прщк курбанцык кояды ансап,
Кекезекке кулады кып-кызыл кун,
Евд1 менде акын жок!!!
Эй, адамзат.
«Кузгын 
-ripaiK  
курбандык  кояды  ансап»  неге  акын  емфден 
тущледц? Акынды жабыркагкан, журегше каяу туарген гам? Мука- 
гали неге ширыкты, неге басын сан сакка урды? Оралхан Бекейдщ

«KJap кызы» неге дуниеге келдь Айтпагы не е/д? Арманнын айтпагы 
не? Арман мен агасы М у кагал и неге гана осы ом1рде курсшед1 екен, 
неге? Арман айтшы неге? 0М1рдщоз1 театр, ал  б!здеррелде  ойнаушы 
ергпстерм
1
з. Сендер ше? Ой, адамзат!  K iмаклер айтъщцаршы? Неге 
акынньщ ж у peri жаралы? KiM бшед
1
? Арман болса:
Туцшме, жаным.
Ty6i кайырпы болсын тек.
TeciHe келд1м боздактын орны толсын деп,
Байрагым менщ жап-жарык шугыласымен - 
Ба рады байта к Раламга мы nay жол сштеп!
- д еп, туц ш ген н щ  
орны на жанадан тулеп, кекжиекке карай кол 
созып, 
ул кен  к е щ сп кк е  
бара жатыр. Ол yMiT оты «Ж ол». BepiMi3 де 
осы «узын жолга» 
T ycin  KeTin 
барамыз, 
6ipai<; 
эркайсымыздьщ «жо- 
лымыз» ер 
T yp n i. KjbiM- куы т 
кеп жолдардьщ 
iu iiH eH  
ез жолыццы таба 
бш! 
M iH e, 
Арман айтпакшы ой. Олай болса, Арманныц арманы 
e л i 
алдьща екен. Y  м тц щ  
алдьщ нан 
куг Арман.
Арман елеццер1 тек кана адам жайында. Осы жург бше ме екен? 
Арманды. Эрине бшеди Арман:
Жаратканием, мьщтусгп  жарык нурсын  сен,
Кеудел1 жупар демщмен ж елт курсшсем.
Шубырып жулдыз керуега шеру таргканда,
Кус  жолын кеусар нурыца  белеп турсьщ сен.
- деп, киялдаганы кыран секищ альктан шалады. Кез ушышн кереда. 
Тещр-Арман угымыцда 
TypiK 
угымымен  б1рдей.  Мурад  Аджидщ 
«Тещршк» ойымен б1рцей астасып жатады. Бурынгы кене казак капай 
ойласа, Арман солай- ойлайцы. «Тещр» Арман ушш «Кудай» сол кудай 
алдындагы етелмес парызы барлыгы Арман елещнен бгащщ. Ол - арман 
б1здщ де apMaHFa уласады. Тещр алдыцда адамзат б1рдей, етген соны 
кейб1реулер укпай кор болды гой. Акиык акын Мукагали Макатаев:
Алдында алуан - алуан мшездердщ,
Амалсыздан келеда  мьщ езгергщ ,
Эрю м езш  балайды даны шланга,
Bip-6ip кудай санайды 6ip ездерш
- демеюш патша отаршылдыкы кезщде «шен -  аямаса, жан аяМай- 
тын» казак сол мшезшен eni де  айыга алмаган -ау» деген ойга каласьщ. 
Расьшда да шеш  мен кызмег! ескен казак неге гана кампайып idci таны- 
май кетеда екен? Сейлесудщ e3i муц болып, ыцырана, журдом бардым 
сейпейгшш кайтерсщ. Keiueri мен керген казак бугш  ол керген казакка 
айнальш журе береда. Буларга  айтылар ой Армацда да табылып калар, 
оган сел кеййпрек токталармыз. К у г ш  Б ш к  жырау былай деген:

215
Эй мен, мен деген адам,
Мен, 
менднсп 
таста, 
влуге даяряан,
Ол с е т, сен, сен деп 
жатыр.
Кандай философиясы толы сез. Мен, мен деген адамдардын  та- 
лайы ем1рден e rri, сен кашангы мен, мен деп журерсщ, елерсщ 6ip 
к р п  сонда бурын елген адам ceHi,  сен, сен, дейд1 деген улкен угым 
жатыр уккан Kicire. BipaK, бундай угьшнан алые, кызмепш казак бул 
ceaai кайдан уксын. «Аш бала ток баламен ойнамайды, ток бала аш 
болам деп ойламайды». Кецес деу
1
р
1
шцауыздан тастамайтын кызыл- 
шыларыньщ жа панды сезц булнп шындыкка айналды. Арман жыр- 
лаганой ецш езгергп, Арманша жаца турге ие бодды. BipaK, Абайдын 
да, Мукагалидщ де, Телегеннщ де (Айбергеновты айтамын) унамы 
6ip. Арманга «Теnip»  аркылы «Кудай» деп туанген «сез» KyflipeTi 
аркылы жегп бул ой. «От айнала  жупрген шеупм кусап» (Шенгерей) 
Арман да жупрдь Олардан ейтяесе Арманнын Heci аргык ед
1
. Арман 
да жас кез
1
НДе казак е.'пшн еркшдцп, азатгыгы ушш куресть Кезшде 
Мурат Эуезовтар курган «Ж ас казак»  уйымыньщ леб1 павлодарлык 
Арманнын да  журепне  от  салды.  Арман  аузы  куйд
1
,  б!рсыпыра 
уакыгкадейш ypinm iri.  Егемендцс Арманнын жалындаган  «жолба- 
рыс журепне»  кан жупргп.  0Mipr« деген кулшынысы оянды. Акын 
жеке 
басына тускен киыншылыкка мойымады. Тис турды. Актам* 
берщ акын Арманга ripi 
болса былай дер едк
...K|apaFaHFa карсы бггхен бутакпын,
Балталасацда айрылман.
Сыртам курыш, денем болат,
Таска салсан да майрылман...
Актамберд1,  Доспанбет,  Калугин,  6epici  Султанмахмут,  М-Ж. 
Кепеев т.б  рухы Арман сынды ердш квюрек 
казш 
ашгы, eMipwi аялай 
бшуге, ен бастысы адамгершипк да ен утымга уйретп. Арман оны те> 
тез уга койды. Асылы, Арманныц елендер!  юлец жылаудан, кезжасы- 
нан турады десек кателесемгз. Дегенмен, акын журеп незж келеда. Акын
- nepiurre. Перпцге-акын. Таза  журмеген акын, акын бола алмайды. 
Иманы таза акыннын жазгандары журекке жэтеда. Ондай акыннын юша- 
бынан жузщтаяды. Арман создай акын. М укатали айтпакшы:
... 
Кейде цуанып цаламын,
Кейде куарып каламын...
Мше, акын осындай болуы керек. Акын-жын. Жын-акьш. «Жын» 
сезш ез магынасында Tycinoey  керек.  Акыннын уйкысы кус уйкы. 
Ж уреп iuepni акын-улы акын. Ж урен 
uiepcis 
акын улы бола алмайды.

Адынньщ  Kaciperi  касыпда  журсдь  Ш ынайы  акын  дуниеа'з акын. 
Акыннын бай болуы мумкш  емес. Онын байлыгы - елецдерь Акын- 
диуаиа. Ол дала кезш журу! керек. Тар канас, юшкенгай кабине! акын 
opiciii ту сайды. Каирп акындарга жаным ашиды. К^айдасыцдар Акан 
cepi, кайдасьщ? Бгрэкан сал... Кайдасьщ ? Эбубвю р К^айранов... Сен- 
дерд1  шынайы  керуге  зар болдык  кой.  Ссндер журсевдер каз1р ел 
тусш ер ме екен? Эй, кайдам, акындарды жастар тусшуден калды гой. 
Олардын угымывда  акын тек жазып шыгаратын акын да, шайыракын, 
жын акын акын емес кой. С е ти  журегщвд гам укады? Магжан, Секен, 
Кгм угады? Олжас сен неге Италиядан келмей койдыи? М уктар сен 
ше? Кыргызстаннан шыкпай койдыи, гой. Белюм арамызда  болмаган 
соц еленцер1нш укиай журген шыгармыз. Жш-жш тус1ме енпп. Жубан, 
Туманбай... Павлодарра келщдерни. Казактьщ  К^урмангазы атычдагы 
opKeciipi 
келд1 гой, б|з сусьшдап кальишыз, сагындык кой сендердк 
M ine, Арман  арманы осы сарындас болып келеда. Арман б1рде: 
Караша ушм бейне 6ip кара - бурит,
К е з  
с 
алады acnaHFa алабургып,
Бетон кеуде, тас - журек курылыстар 
Дел Ka3ipri кейшцнен барады уркш ...
Не  деген  сурет.  Кдраша  уй  «кара  бургат»  теория  тйпнде 
буны  контрас дейдь  Era карама  -карсы  кубы лы сты   делдшпен 
бере  6 in yi;  Бетон уйлер Арманнын «караш а»  коцыркай  гана - 
«кар ата уй» Оныц касында ззул1м мурнын 
nrympin, 
Арманнын 
у т н е  менсшбей карайды. Ж асыма Арман! Сен де 
6ip 
к у т  сеу- 
легп ,  кеп кабатты коттеджге  ие боларсыц. «Байлар да  жылай- 
ды»-атты  телесериалы  есщде  м е?  Байлар да  жылап,  сол  уйде 
турып жатыр.  Жиреншенщ  мына  ce3i:  «0 з у т м ,  ерен TeceriM , 
Кайран  менщ ез  у т м ,  Кен сарайдай  боз утм ».- дед!  емес  пе? 
Сенщ  уш ц кара шацырак, атацныц салып кеткен кутты  мекеш 
абай бол!  М ен сенщ  ойынды  уктым.  Поэзия апырмай!  Осылай 
болса етть Арман Акан cepi сиякты  куй кешуде. Шемгш агасы 
сиякты уйс1з-куйс1з куй кешкендей. Касым Аманжолов айткан 
Берсец гой, бермесен гойбаспанацды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Оленнщ отыменен жылытамын,
031мд1, катынымды, жас баламды...
Не, Арман сен К^сымнан артыксыц ба? Жасыма. Крцыркай уйщ, 
коныр 
байлыгыц. 
Арман 
басындана 
жай миллион казактардьщ ба- 
сындагы жай-куй 
сондыктан 
да акын елец жазып, ойын-ойга коскан. 
Арман  6ip елещнде:
216
_______________________________________________ ______ ______________________

217
Жатса да алда ак па рак жайнамазы,
Бауырыннын сен жакта - ой назары,
BipaK мынау ер кеуде «Каз. крайдын» 
врипл акын боп туды кай казага?
- 
деп сурак койса, онда осы елецтн кетпкер! e3i болтаны. врилл 
акын e3i Павлодар каласынын 
й е п зй  
болып саналатын «Каз.крайды» 
юм  бшмейдь  Акын  Арманнын сол  аранын перзенп екенд!гше 6i3 
куанамыз. Каза кета ннын 6ip белшегш акын елеще косып жатса, неге 
куанбаска акынньщ патриоттык сезшц оянып, тутан ел, туган жер 
туралы  айтуы ез Отанын cyiiyi деп бшешз. Оган демеюш Арман: 
Теуежязелш , кепннен енда маздар кун,
Коны pay кагып куншыгыс жактан козгалдын- 
Кернешн таргса кегаэдр таулы керуецдер, 
Санкылдап жетп Стамбулдан даусы каздардьщ, 
Мынау кун сенщ «Егемен» деген сезндо, 
Пешенесше Тарихтыцойып жазган кун...
Жарыса шауып жазмыштан с олай озган кун.
Осылай акын шабытганады. Акынга сез салып отырган «кудай» 
акын Арман алдын ала осыны айтайыншы деп айтпайды. Айткысы 
келмегенде айгады, жазады. Акын Арман бул елевдер жинатында ма- 
хаббаттан 
Kepi,  ecip ece 
сулу сездерден 
Kepi, 
кыз-келшшек куудан 
Kepi 
ел-жер меселест туралы 
Ke6ipen 
айткан екен. Арман терец ойдын 
акыны, от-басы, ошак касынын акыны емес, шабысы, аяк алысы шы­
найы тулпардьщ шабысы. Арман алыска  сштейпн акын. Ойткен), 
жазтандары халык, ел такдырын айтканы куантады. Кай 
6 ip 
акывдар 
кусан махаббаттын кулы болып кетпещц. Маха мбетше айтарын ашып 
айтса, Курмангазыша куй тегеда. Онысын Секен Турысбеков естш 
кояды да, Бекболат Тшеухановтын ойына деп келш акын жыршы, 
куйшшер заманы 
6 ip  
болтан сон, 
6ip-6ipin 
тез-тез 
yFa 
койып, ундесш 
кегепш та ты бар. Евдеше, аспан елемш де Арман тутанда 
6 ip  
шок 
жулдыз туса, онда ол - жулдыз Арманнын тана жулдызы. Оны езшен 
баска ешюм бшмейдь Туган жулдыз да Арманды 
6LnMeyi 
мумкш. 
«Жулдыздар» 
6 ip  
гасырда тана тогысады. Соны кут Арман. вйткега, 
ол-сешн гана «жулдызын».  «Жулдызьщ онынан тусын» Арман.

218
МЭУЛЕН  БАЛАКАЕВ ЖЭНЕ 0ДЕБИ Т1Л 
(БАЛАКАЕВТЩ МЕРЕЙ ТОЙЫНА ОРАЙ)
А,К  Турышев
С. Торайгыров  атыпдагы  Павлодар  мсмлекстт!к университет Ы н 
нрофессоры., ф.г.д., МэшЬуртану  гылыми  - практмкалык орталыгынын 
директоры., длеуметт!к гылымдар  академнясыныц академш I
Эдеби плдщ маманы
Казак едеби тшнщ тарихын зергтеудо алгапщы болып колга алган 
М.Балакаев десек жацылыспаймыз. М.Балакаевтщ казак едеби тшшщ 
тарихы туралы жазган енбекгер1 ете коп. Соньщ 6ipi -«Казак едеби тini 
жене оньщ нормалары» - деген субеш енбеп. Эдеби тшдщ жалпы месе­
лелер! - деген тараудыц «Казак едеби тшшщ зерггелут — деп аталатын 
бел1мщде мына жайггарга токталган. Зергтеупл, едеби тшдщ - когам­
дык категория ретшде алатьш орньш айшыктап, ажыратып берген. Казак 
едеби тшшщ зерггтел)а - казак тш бшмшщ кенже калган саласы дещц - 
М. Балакаев. Сейтш, оньщ зерггелмеушщ ею турш жазады. Bipmniici, 
алфавит, орфография, терминология, грамматика, фонетика т.б. ic-epe- 
кеттер колга алынды. EiciHimci, казактын едеби lini халык тш  непзщде 
жасалып, екеушщ ара-жил онша бшшбей, сондыктан тага да кацдай про­
блема калды деген немкурайлыльщ пайда болды осы да веер етп дейда. 
Tin бипмшщ inrepi даму барысында стилистика, тш медениеп, фоноло­
гия, этнонимика, ономастика т.б. Осылардыц катарына едеби тш гылы- 
мы да енщ деп, осы саладагы ецбекгерщ атап етедь Абай жене Ыбырай- 
дьщ едеби мураларыньщ тшш зерггеуге, диссертациялык енбекгер, ма­
кала жазуга кецш белщщ. Абайдьщ едеби мураларыньщ тш  жайында 
К-Жубанов, М.Эуезов, ГКецесбаев, Н.Сауранбаев, Р.Сыздыковалардьщ 
макалаларынан баска К-Жумалиевтщ «Казак едебиеп тарихьшьщ месе- 
nenepi 
жене Абай поэзиясынын тип» (1960), Р. Сыздыкованьщ «Абай 
шыгармаларыньщ тип» (1968), «Абай елецдершш синтаксистж курылы- 
сы» (1971) деген филологиялык тургьщан, тш гылымы мен едебиетгану 
гылымы тургасынан жазылган елеуш ецбекгер болта ньш 6ipaK, б улар 
М.Эуезовтщ керкем едебиеттшш зерттеуге койган талаптарынан онша 
сай емес, тш бшм! мен едебиетгану ею гылымыныц бас косьш жазган 
нагыз гылыми зерпеулердщ жок екендагше налиды. М. Балакаев тшнп 
керкем шыгарманы лингвистикалык туртысынан, ал, едебиеттш едеби- 
етпк 1здену тургысынан карастырады дейдь Бул кетершген проблема, 
куш - бугшге дешн жалгасып келе жатканын айгуга болады. М.Эуе- 
'зовтщ сыны едеби тш Meceneci едщ колга алыиган уакытта айгылган ед1

219
(«Кэзак эдеби тшнщ  мэселелер, 1950 жыл»). Осы орацца, 1959 жылы 
15-19 июнь айывда Алматыда «К^азак едебиспнщ непзп проблемалары- 
на арналган гъшыми- теориялык конференпияньщ материалдарыныц» 
корытьшды сезщце М.Оуезов: тшшшер катарынан ею адамды ерекше 
атап еткен, олар - 1.Кецесбаев жене жас галым Р.Сыздыкова. «Работа 
Сыздыкованьщ сез ше конференцияга катысушыларайрыкша ырза бол­
ды деп санаймын. Оньщ сезшдеп 6ip ерекшелш: тш мамандары мен еде- 
биетшшерге катар айгар орынды, кенеуш ойы бар жене сол ойды хара­
тью айта аларлык п я Kyfliperi мейлшше жеткшкп екенщгш ацгаргады»
- депп М.Эуезов. Эуезов керегещоп, алые ты алып та, шалып та алатын 
карымдылыгъ]  Раб ига Сыздык апайымызды дуалы аузына алгандьлы- 
нан байкадды, улы жазушы айгканынанжанылган жок,  Работа апайы- 
мыз казак едеби тип мен едебиетпн сшта мен коркемдитн катар жалгас- 
тырып,  Балакаевтар кэидн ini'epi жьыжытьш келеде.
Еюнип мае еле М.Балкаевтщ «Социалист к Казакстан» гаэепшн 
273 саныцдагы «Керкем едебиетпн 
iin i 
жайында» - делен макаласы 
езшщ едш багасын тшшлер тарапынан ала ал май жур.  1953 жылы М. 
Эуезовтщ Балакдевтыц макаласына орай «Тага да керкем едебиет тш  
туралы» - деген келемд! макаласы жарык кердь Макала аскан зиялы- 
лыктыц, медениетгщ ец алдымен бш1м жарысыньщ (тшнп мен жазу­
шы) арасында тартыска курылган. ¥лы жазушы М.Эуезовтщ «Абай» 
романыньщ тшш  тек ка на с ынай бермеген, утымды, шебер тшдис кол- 
даныстарды купга ган, кейнп жазушыларгд улп туткан. Kjaaipn заман- 
дагыдай ею адамнын 
6ipin-6ipi 
даттап, тш типзш, аргынан сотка жу
1
тнш 
«моральдык зиян» ендорш,  кулл
1
 елге,  кала берщ шет жерге кулю 
болып жаткан жок- Макала осынысымен кунды, осынысыменурпакка 
улп. Макалад а Балакаев коркем едебиетпн тагане катгы мен 
6epin, 
катан 
талап кояды. Мысалы, «ну» сезш «тогай», «карагай», «думан» деген- 
дей б1ркатар сездермен FaHa 
TipKecripin, 
«ну тогай», «ну карагай»... 
деп айгуга болады, «ну шаш», «ну ел» деп айтылмайды. «Асау» деген 
сезда «асау бие»,  «асау ат» деп кебшесе ШЛ
1
К  малын бйщретш зат 
ес1мдермен пркеспрш айгуга 
бодцы 
да, сол тура машнасында «асау 
келенке» деуге болмайды. Bipan коркем едебиелте сол сез едетге пркес- 
пейтш баска 
6ip 
сездермен де жанастырылып айгылуы мумюн. Абай 
ол сезда; мысалы, «журек», «Терек» сездермен пркеспрш «асау журек, 
асау Терек» деп Абайдын rinin улп 
кьшады:
Асау Терек долданып. буырцанып,
Тауды бузып жол салган. mar ты жарып.
М. Эуезовтщ кепншнкке беягтаз негар, нор, кыжыл мшез, еру, 
шеру («Ел еру болса, шанырагына жокшылык кеп шеру таргады»), дурк

к о п т,  вбектеу, дом бон жаралган ат сиякты умьпъш ып бара жтакан 
свздерщ де бшедь Соларды жазушы «Абай» романында ескшштш 
tvieci 
periндс орыцды кодданганын айтады.  Ал, М .Оуезов ознпн жауабын- 
да:  «Д оры та  келе айтарым  М.  Балацаев манрласы мойнына  алгап 
м тд е тн  ада цыла алмаса да, 
6ip 
елеул
1
 керекке ж арап отыр. Ол мака­
ла вз! шешпесе де ойлану ушш,  /здену ушш, 
depenmi 
кррытындьишр 
ж асау ушш  дурыс  цозгау с алып  оты р.  Бул мэселелерге ж азуш ы  
журтш ылыгы атсалы су аса ц аж ет.  ...Сондыцтан да 
mimui 
маман- 
дармен к/атар цазак, жазуш ы, акуындарымыздьщ осы ж ауап ты  ж айга 
атсалысуын тосам ы з!» - деген екен.  Неткен улы лы к Неткен даналык 
десещзнп. Бул да, казак едеби тшшщ дамуы унпн жасалган кам едо, 
болашактыц камы efli. Бупнп куш М .Эуезов пен М.Бапакаевтщ мака- 
лалары тарихи кундылыкка айналып,  зерттеушшерге,  тш ш лер мен 
едебиетшшерге улкен улп - енеге болып, езшщ то лык кацды зерттеуш, 
тарихи багасын кутш жатка ны да шьщдык-
Балакаевтщ Ымен...
X IX  гасы р д Я  егашш жартысы  мен X X  гасырдыц 6ipiHnri  жар- 
тысындагы  едеби тш 6ip кыдыру  зерттелдь  BipaK,  М -Ж.Кепеев, 
ШДудайбердиев, Акмола Мухамедияров, ЭбубеюрШ окан-Кердел!, 
Макыш Калтаев,  Щед1 Ж енпров т.б. агартушы  акындардын едеби 
тшге типзген ыкпалы ел! толык аныкталмады. Эдеби тшдщ дамуына 
тек кана акьшдар гана септтпн типзген жок.  Дала кемецгерпер1  би- 
лер,  шешендер,  енпп - сазгерлер,  куйнплер,  жыршылар, ауыл ара- 
сыцдагы жай гана куйма кулак ецлме iue6epaepi - 6epi де едеби тщцщ 
тасушылары болды. Сейтш, гасырдан - Facupra узшмей келе жаткан 
жаксы дестурд1  (ауызекипк ecriMeni жадыны) енерд! сактап, бабалар 
тшшщ каймагын бузбай, шашау шыгармай бупнп урпакка жетюздо.
X IX  гасырдын екшио жаргысы мен X X  гасырдьщ 6ipiHnri  жаргысын- 
дагы едеби тш ynrinepi  солай жетп. Солардын шхщде М-Ж.Кепеевтщ 
ш октыгы  анагурлым  бш к  болды. 
А бай 
Кунанбаев  пен 
Ы.Алтынсариннщ едеби ттд еп   алатын орны жан-жакты зерггелдь 
¥лы Абайдын тещрепндегшерге типзген ыкпалы,  ecepi зор болды.
Олар 6ipimH бшмегетн 6ipi толыктырып отырды. Асылы, кец жатк­
ан ушы - киыры жок казак жерше 6ipfli - екип акын - жырау,  жыршы­
лар аздык етед1. Олардын iuiiHfle Абай секш и сунгыла галымдар да 
болды.  Элдшердщ рай халык арасынан жол тауып жатты, кецшге 
сщгецдер1 елшздерда жутып жiбepeдi. Сейтш, акындар,  жыраулар, 
жыршылар арасьщда ез-ара тартыс, халыкка танылу женшдеп  курес 
унспз журш жатты. М-Ж.Кепеевтей  барлыгы  алыска барып окуга 
колдары  кыска болды. Хат-хабар жаза алмады. Ауызекшш дережеде

221
калып  койды. Олар 
да  Ж.Жабаев сиякты  жазбаедебиет  пайда  бол­
тан  заманда 
ем ф  сурсе, айткандары катаз бетше 
Tycin, 
жогалмас еда.
Сондыктан 
да  болар 
XY-X V I1 I 
гасыр  акын  -  жыраулардьщ 
кейб!рипн 
айткандары, жыр улплертщтип 
6ipiHeH-6ipi 
ауысып-тушсш 
жататыны. 
Жалпы, М-Ж.Кепеевтщ эдеби xin тургысындагы эдш багаеы 
бершмед!. М .Ж . 
Кепеев 
X IX  
гасырдын ею жаргысымен 
X X  
гасырдын 
6ipiHun 
жаргысын жалгастырып жаткан 
алтын кеп ip. 
Сонау кенеден 
жеткен турки, 
шарахай, араб -  парсы т.б. тщ элеменггерш XX  гасырга 
дейш 
бойына 
ciHjpten, 6epri 
зерггеушшерте жед!гер ретище алып кел- 
ген, 
содан 
барьш 
жаца жазба  едеби пздщ  саласы ушш куресш, оньщ 
тазальпы уппн 
де ат салыс кан.  М-Ж.Кепеев  шыгармашылыгынын йш 
Орта  гасыр 
мен 
Алтын Орда  Кыншак деуаршен  1здеген  абзал.  М- 
ЖЛСепеевтщ шыгармашыпык байланысьш Шекерш Кудайбердиев мура- 
сыменсабакгас 
карие гырган да таомда. 
Eioeyi 
де татдыртас, курдас, руха­
ни жакын акындар. 
Кенестер fleyipi кезещнде М-Ж.Кепеев шыгармасы- 
ныцтш бш ш  
гургысынан эерггелмеушщ 
6ipHeme 
объекшвп де, субъек- 
тивт
1
 де себегггер! бар. 
Бдешподен, 
X IX  
гасырдын еюнип жаргысындагы 
едеби Tin, Tin тарихындакы 
ете бф  курдел1 деуф жене  турштщдис жуйе 
аЕымдарына 
толы 
болды. 
X X  гасыр 
басьшдакы кезенсол гасырдын жа- 
лгасы болганмен 
жанару, i эдену жылдары болгаццыга акын шыгармала- 
рынан 
белишь 
Онын  устше  М -Ж .Кепеевтщ   де,  IIIeKepiM 
Кудайбердиевтщ 
де шыгармалары Щышстык дестурге, epi рек барсак 
Орта 
гасырлар  кисса-эпсенелердщ  так ы рыбы мен  ундест  жаггы. 
Ешнпцден, 
билер 
кезкарасы репнде ескшлл псевдомиссиядьщ, нанис- 
ламдык 
сарывдагы акындарга жаггы. Олардын идеясы Кенестш деу1р 
идеясымен сай 
иелмед). 
Y шшшщен, есюше окыган, дщдар акындар то- 
бына ыгыстырыльш, 
шыгармалары  тугих,  атгарын  атаудын  e3i  мун 
бодцы. Kjadpri 
уакыт та,  заман да баска- 
Tin 
биша тургысынан акьш 
шыгармалары зерттейпн жатыр. Оган теориялык козгау салган, темгрка- 
зык болтан 
тйшпгалымдардьщ—
6ipi 
М. Балакаев еда.
Маман 
берш шешед!
Кенестер Одагы кезщце 
«кадр бзргн шешеды- дегънсвз болтан. Бул 
сез езшщ кундылыкын бугш де жойган жок.  Оган ез!мпз куегер болып 
отырмыз.  «Кдзак тшшиt теориясын» зерпеу ете киынсаланьщ6ipri. Сон­
дыктан болса керек казактйпн, математика гьитымымен гецкоягыны. Онын 
6ip себебш гана атап кериетсшк. Мысалы, сездщ ry6ip тулгасын  анык- 
тауы ушш каншама шлыми аныкгамалар пайдаланылады. Bip едебиетпен 
шектелу мумюн емес. Васка гыпым саласьщдаш мамандар ренж
1
Месш, 
салыстырмалы турде алайык «Кдзак тшшен» корталган диссергациялар

кепие, олде едебиет, философия, педагогика, тарих саласында коргалган 
диссергациялар каше, мм есебш алып жатыр. МешЪуряану галыми - 
пракшкальщорганыгъпща МешЬур-Жуситпн, Имангали Мененшн,Жусш 
Жолмуратгьщ, Телепберпен Алдабергеиовгиь Жука!» 
Kepi6aeirriHT.6. 
кол- 
жазбалары сакталган. Крлжазбалармен жумыс icrey ушш, гыяьгмисипа- 
тыи ашу учли «казак тш 
6iniMinin» 6ip 
саласы - «одсби ттддщ тарихын» 
мама и оте жаксы бшу керекпп  мэл!м болды. МешЬур - Жуситгщ тип 
антономды емес, сонау коме турю жазбаларымен жопе кагарласып келген 
ауызша едеби тшмен-акын-жыраулар тйимен тьпъп байланысты. Айга- 
лык,  шле//лэкин//Ьвмма шылауларынын даму зандылыктары  ка ндай? 
Мысалы: 
жене 
шылауына дейш кандай шылаулар колданкшды, олардын 
даму зандылыктары ка ндай? Мына: Ьемма>Ьем>вм>жане шьшаулары- 
нын езгергске тусу зандылыктары  кандай? Маселе — осьщда.  Немесе, 
Кейб1рсездер сыргкы тулгасы жагынан гана уксас, алдамшы болып Kopinyi 
мумюн. Айгалык, Талас (озеннщаты), тал (агашесетш), талые (ьщыс). Осын- 
дага Талас (тал-су), тал (тул дыбыешк варианты) талмен ысталган ыдыс 
деп угынганмен олай емес, тал 
(Tepi 
—тулмен, тулыппен тыгыз байланыс­
ты). Мшекей, керш отыргавдарыцыздай бул жай гана айтыла салган сез 
емес, узак зерггеудщ натижесшде аныкталган сездер. 
Bipae 
«Крзы 
Керпеш-Баян сулу» жырыныц есю нускдсында «Тула бойы» деп, ал жана 
нускасьщца «Тал бойы» деп жазыпгавдыгын окып калдым. Эрине, сонгы 
нускасы тузелген. Тузелгенде «тал бойы» бупнп едеби 
Tin 
бойынша алы- 
HFaH «тал» (есетш агап) деп кепшшж угады, тузеткен адамда солай уккан. 
Ал непзшде «Тул» мен «Тал» 
6ip 
сез тек кана ттлдщ узак жылгы даму 
барысында  дыбыстык езгергске утырагандытын кеетби тш ш  болмаса 
жай адам антармасыанык-Сол сиякты: жаужумыр, жаубуйрек, жауказын 
булартуб1рлес сездер. 
T y6ip  
тулгасы «жау». Енда «жау»туб1ршаныкгай- 
мыз. Жау -етютш, жау -зат 
eciM . 
Ж ау (враг) дегендеп «жау» логикалык 
жагынан келмейщ. «Жаубуйрек» адамньщ оргашгалп езше жау бола ал- 
майды. Баскасы да солай ежетке жаратуга болады. Ал ецда «жау» (жан- 
быр) жаубуйрекке катысы шамалы, демек, жауказьш мен жаужумырдын 
Ty6ip 
тулгасы «жау» (жанбыр) байланыстыруга болар еда,  бграк, бул - 
алдамшы 
ry6 ip  
тулгасы гана. Оны мына зерггеулер деледдейда. О баста 
турйсгер езш танымай турып, коршаган органы таныган. Ол: жаужумыр 
мен жауказьш, материалдык кажетш егеген. Логика буны купгавды. «Жа- 
указын» мен «жаужумырдын» туб1рш казып алып, тагам ретшде пайдала- 
нуы мумюн не емге колданган. Демек, «май» алган. (Тобылгыны отка кыз- 
дырып, акем тырнагыньщ сегшп кеткен кебесше жагьт отырганын талай 
кергем). 
BipaK, 
турш «май» деген атын бшмеген, оньщ орына «жак» деген 
уажш бшген. Кезге кершгеш кимыл гой. Атауы жылдар бойы туракгалып,
222

223
айгыла-айгыла «жакка» айналган. Кене туралер «жауды» «жак» деген 
машметгер де жок емес. Осы «жак» жылдар ете кейшен «жау» ретщце 
тузшген де, алгашкы магъшасы «жак» пен «май» умьлылган. Сез
1
мгз далелш 
болу ушш бьшайайтып керелж: «майбуйрек», «майжумыр>, «майказын» 
логика жокка шыгармайцы. Бул создердщ алгашкы тубфгулгасын калны- 
на келпрсек; жак о  май > жау сиякты пддщдаму барысын, жолын каремв. 
Мшекей, осылай кене оезлерш о басхаш тубф тулгасын табуга болады 
екен. Сезде Tipi организм. Олар да 6ip-6ip*MCH жай гана пркесе бермецщ. 
Тшм1здеп курцел
1
 сездер: бала-шага, жым-жырг, ушан-тегоз, зац-закон 
т.б. bip сьщары езшщ табига гы жагынан туысы болып отырады. Ал оныц 
Ty6ip тулгасын аньщ ау узак зергтеудщ не шжеещде ваш мумкш болады. 
Шага - кшжене (кызыл шакз не аганлъщ 6ypi), жырг(шырп шырг уйкыда 
жатыр), ушан (кеме, ал кеме тещзде ж узецц), чан (кьпай тшщде закон). 
Мыс 
быщылдст ерген кёзшде 
шал. 
ШвмшЬстен * усщ щра алды к/ырып
 (Абай 
Кунанбаев. Шьггармаларьагшщбфтомдьтктолыкжинагы. К^змемкеркем- 
эдеббас, - Алматы,  1961. - Б. 325). *Ш внш«к - шепгщ басына шыгатын 
дан, тупнш шыгарып, тупкпен тартаоы деп туешж бершген. Каральщ: 
С енбуэаут ера-ию нш кац. Мен вгЬ rnepci—талыспын
 (Букар); 
Суйел 
кр.яды крра уста. Саймаиды сал талыскр
 (Жажупров); Талые - (тал+ыс) 
епз теркянщ таддын жалынымен ыеггалган кенек (ьщыс). Тал // тул тер« 
деген угымды берген  Каз. талые 'шпне 

жүктеу/скачать 10,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: