Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары
жүктеу/скачать 2,56 Mb. Pdf көрінісі
|
zhinak
| күшейткіш көмекшілер» [4, 239]деп, 5 түрге бөледі.
Көмекшілердің түрлеріне қатысты бұған дейін айтылған тұжырымдардан ерекшелігі: мұнда модаль сөздер мен күшейткіш көмекшілер көмекші сөздер ретінде қарастырылып, нəтижесінде көмекші сөздер сан жағынан толықтырылған. Қазақ тіліндегі көмекші сөздердің зерттелуінде шешімін таппай жүрген мəселелердің бірі – осы, яғни күшейткіш көмекшілер мен модаль сөздердің бірде дербес сөз табы, бірде көмекші сөздің бір түрі ретінде қарастырылуы. Қазіргі кезде күшейтпелі үстеу қатарында қарастырылып жүрген кейбір сөздер туралы Қ.Жұбанов өз кезінде мынадай пікір айтқан болатын: «нықтаулық үстеу деп аталып оты- рған тым, ең, нақ сияқтылар сөйлемде өз алдына мүше бола алмайтын, тек басқа бір түбір сөзге, онсыз да мүше болып тұрған сөзге қосылып қана жүре алатын нəрселер. Сөйлемге мүше бола алмайтын сөз мүшелерін сөйлемге мүше бола алатын сөз таптарымен теңестіруге болмайды. Бұлар басқа сөздерге қосақталып қана жүре алатын, «Тіл құралдың» өзінде де қосалқы деп аталған, тапқа тиісті нəрселер болып шығады. Сондықтан үстеу категориясынан бұлар да шығып қалады»[1, 235]. Қ.Жұбановтың бұл тұжырымын Н.Оралбай одан əрі дамытып, үстеу қатарында жүрген өте, ең, аса, тіпті сөздерін «сын есімнің күшейткіш шырайын жасаушы көмекшілер» [4, 239] ретінде қарастырады. Бұл орайда ғалым өз тарапынан мынадай дəйекті тұжырымын да келтіреді: «Күшейткіш үстеуі аталып жүрген өте, аса, тым, ең сияқты тілдік элемент- тердің мағынасы өте абстракты. Бұл элементтердің объективті өмірде атайтын нақтылы бел- гісі жоқ. Ол түс те емес, сапа да емес, мекен, мезгіл, зат, құбылыс, əрекет дегеннен олар 52 мүлдем алыс. Олар бір белгі мен екінші белгінің арасындағы салыстыру арқылы көрінетін айырмашылықты білдіреді. Бұның өзі зат белгілерінің қарым-қатынасына байланысты. Олай болса, бұлардың мағынасы үстеу сияқты жеке сөз табының нақтылы лексикалық мағына- сы емес, нағыз грамматикалық мағына. Күшейткіш көмекшілер – грамматикалық категория көрсеткіші, сондықтан оның мағынасы – грамматикалық мағына, ол грамматикалық мағы- на бермесе, грамматикалық категорияның көрсеткіші болмас еді, ал олар шырай категори- ясының көрсеткіштеріне жатады, өте абстракты, грамматикалық категорияның мағынасын білдіретін көрсеткіштің мағынасы лексикалық мағынаға жатпайды» [4, 263]. Қазіргі кезде күшейту үстеулері қатарында жүрген мұндай сөздердің көмекші сөздің бір түрі – күшейткіш көмекшілер ретінде қарастырылуының ғылыми дəйектемесі осы тұжырымда толық көрініс тапқан деуге болады. Ғалым Н.ОралбайҚ.Жұбановтыңкөмекшілердің орнына қатысты ұсынған «дəйек қо- салқы» жəне «аяқ қосалқы» ұғымдарын да одан əрі дамытып, қазақ тіліндегі көмекшілерді дербес сөздерге тіркесуіндегі ерекшеліктеріне қарай «сөз соңы көмекшілері» жəне «сөз алды көмекшілері» деп бөлуге болатындығын атап көрсетеді [4, 269].Көмекшілердің бұлай бөлінуі олардың тіл жүйесіндегі қызметі мен қолданысы үшін аса маңызды. Қазақ тіліндегі көмекшілерге қатысты нақты шешімін таппай жүрген екінші бір мəселе: модаль сөздердің бірде сөз табы, бірде көмекші сөз ретінде қарастырылуы. Модаль сөздердің «Қазақ грамматикасында» (2002) 10-шы сөз табы ретінде берілгендігі белгілі. Солай бола тұрғанымен, Н.Оралбай модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде қарастыруды құптамайды. Ға- лымның пікірінше: «Модаль сөздер аналитикалық форманттың құрамында модальдық кате- горияның көрсеткіші болғандықтан, олар қосымшалар сияқты грамматикалық көрсеткіштер қатарында қалады жəне олардың саны өте аз. Сондықтан модаль сөздер жеке сөз таптарының қатарына қосылмайды» [3, 63]. Ал модаль сөздердің көмекші сөз ретінде қарастырылуын, біріншіден, оның басқа да көмекші сөздер сияқты грамматикалық қызмет атқаруымен, екін- шіден, грамматикалық мағынасының белгілі бір грамматикалық категорияға (модаль катего- риясы) қатысты болуымен түсіндіреді [4, 258]. Ғылыми еңбектерде модаль сөздердің жеке сөз табы немесе көмекші сөздің бір түрі ретінде қарастырылуына қатысты пікірлерде əлі де бірізділік жоқ деуге болады. Көмекші сөздер дербес сөздермен тіркесу мүмкіндігі тұрғысынан да ерекшеленеді. Осыған орай, жалпы көмекші сөздерге тəн ортақ белгілер негізінде олар екі топқа бөлініп қа- растырылады: 1) дербес сөздің формасын талғайтын көмекшілер; 2) дербес сөздің тұлғасын таңдамайтын көмекшілер [4, 269]. Бірінші топқа көмекші есімдер, көмекші етістіктер жəне септеулік шылаулар, екінші топқа жалғаулық, демеулік шылаулар жəне күшейткіш көмек- шілер жатады [4, 272]. Бұл топтастыруда модаль сөздер назардан тыс қалған. Қазақ тіліндегі көмекші сөз түрлерін сан жағынан толықтырумен қатар ғалым Н.Оралбай көмекші сөздерге қатысты шешілмеген, шешуді қажет ететін бірқатар маңызды мəселелерді де бөліп көрсетеді. Олар: 1. Қазақ тіл білімінде грамматикалық қызметтегі көмекшілер толық анықталмаған. 2. Қазақ тілі грамматикалық құрылысындағы көмекшілердің ортақ белгілері, жалпы қа- сиеттері ашылмаған. 3. Көмекші сөздердің мағынасы жалпы тіл білімінде де, түркологияда да, оның ішінде қазақ тіл білімінде де даулы мəселелер қатарына жатады. Ғалымдардың біразы көмекші сөз- дердің лексикалық мағынасын, енді бір тобы оның грамматикалық мағынасын таниды, кей- бір ғалымдар көмекші сөздерді ешбір мағына бермейтін бос тұлға ретінде таниды. 4. Көпшілік тілдерде толық мағыналы сөз бен көмекші сөздердің тіркесінің грамматика- лық термині де жоқ [4, 240]. Бұл мəселелердің алдағы уақытта нақты шешімін табуы қазақ тіліндегі көмекші сөздер теориясының қалыптасуының бірден-бір негізі болып табылады. Ғалымның өз сөзімен айт- 53 сақ: «тілдегі көмекші сөздер тұтас бір зерттеудің объектісі болуы қажет»[4, 240]. Ал көмекші сөздердің жоғарыда атап көрсетілген мəселелерінің əрқайсысы сол зерттеулердің нысанына айналуы қажет. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|