Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

164
Қазақ фонетикасында дыбыс артикуляциясын үндесім (сингармонизм) жəне үйлесім ( 
ассимиляция) тұрғысынан зерттеудің жеткілікті тəжірибесі бар. 
Ендеше қазақ тіліндегі дыбыс артикуляциясы бір ғана жасалым (артикуляциялық) талда-
удың емес, естілім (перцепция), əуен (интонация), үндесім (сингармонизм), үйлесім (ассими-
ляция) т.б. зерттеу түрлерінің зерттелім нысаны болады.
Қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтаудың негізгі дəйегі дыбыс артикуляциясы болғанын 
ескерсек, əр кезеңге тəн дыбыс құрамына қарап, қазақ тілінің артикуляциялық ерекшелігін 
(артикуляциялық базасын) сол кезеңнің зерттеушілері қалай танығанын көреміз. Ол үшін 
қазақ фонетикасының даму кезеңдеріне тəн анықталған дыбыс құрамын көрнекі тізбелеп 
салыстырып шығамыз. Оның реті (жоғарыдан төмен қарай): ерте кезең – В.В.Радлов нұсқасы 
(ХІХ ғ.); алғашқы (бастау) кезең – А.Байтұрсынұлы нұсқасы; орта кезең – акад. І.Кеңесбаев 
нұсқасы; жаңа кезең – «Қазақ грамматикасының» нұсқасы:
А.Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыс құрамын анықтағанда да дыбыс артикуляциясы-
ның үндесім варианттарына баса көңіл бөліп отырған. Ғалым қазақ тілінің негізгі əліпби 
үлгілерін түгендей келіп, «өзге 19 дыбыстардың һəр қайсысы бірде жуан, бірде жіңішке ай-
тылады» [1, 324 ]. Бірде жуан, бірде жіңішке дегенді дыбыс артикуляциясына жүгініп айтып 
отыр деп түсінеміз.
Х.Досмұхамедұлы жуан жəне жіңішке айтылымның артикуляциялық себебін де түсін-
діріп өткен: «Дыбыс жуан айтылғанда тілдің түбімен айтылып, тамақтан (көмейден) шыққан-
дай болып сезіледі; сол дыбыс жіңішке айтылғанда тілдің ұшымен сөйлегендей болып, ауыз-
дың алдыңғы жағынан шыққандай болып сезіледі» [2, 83 ]. Қ.Кемеңгерұлы кейбір дыбыстар-
дың артикуляциясының сипаттамасын берген.
Қазақ тілі дыбыстарының түрленім (вариант) құрамы негізінен қ-к, ғ-г дауыссыздары-
ның артикуляциясына байланысты болды. І.Кеңесбаев «Қ мен к бір фонеманың екі түрлі 
айтылуы (немесе жуанды, жіңішкелі варианты) деп қарау дұрыс емес» деп, олардың арасын-
дағы артикуляциялық айырмашылықты сөз мағынасын ажыратудың тəсілі ретінде қарасты-
рады, ал қалған «дауыссыздардың əрқайсысының жуан-жіңішкелі болып келуінің фонемати-
калық мағынаға əсері жоқ» деген қорытындыға келеді.
Осы кезден бастап құралды (инструментал) фонетиканың əдістері кеңінен пайдаланы-
ла бастады. Инструментал зерттеулер, негізінен, акустикалық талдаудың тиімді əдісі болды. 
Акустикалық зерттеулердің басында М.Исаев , М.Райымбекова , С.Татубаев , А.Қошқаров , 
З.Өтебаева , В. Шварцман т.б. болды. Акустикалық талдау мен қатар артикуляциялық талдау 
да қатар жүрді. 
Рентген қондырғысы арқылы алынған дыбыс жасалымының көшірмесін Ə.Жүнісбеков 
[3,93] еңбектерінен көреміз. Бұлар қазақ тілі дыбыстарының нақты артикуляциясын көрсе-
тетін еңбектер болды. Сөйтіп қазақ тілінің сипаттама артикуляциясына инструментал ар-
тикуляция келіп қосылды. Қазақ тілі дыбыстарының жасалым жолдарын көрсететін нақты 
рентген сызбалар жасалды.
Фонетикалық зерттеулердің негізгі əдістерінің бірі ретінде қазақ тілі дыбыстарының ар-
тикуляциясының айырым-ортақ белгілерін пайдаланып модельдеу əдісі басталды. Мұндағы 
негізгі теориялық идея кез келген тіл дыбысының негізінде артикуляция жатады. Ендеше 
«фонетикалық зерттеулер дыбыс, дыбыс тіркесі, буын, сөз т.б. деңгейдегі бірліктердің арт-
куляциясын анықтаудан басталу керек» [4]. Бұл бағыттағы зерттеулерге негіз болып отырған 
«қазақ тілінің артикуляциялық базасы» болып отыр. Сондықтан кез келген зерттеуші кез 
келген фонетикалық тақырыпқа артикуляциялық сипаттама мен артикуляциялық үлгіні осы 
«мəлімет қорынан» таба алады. Əрі қарай зерттеуші өзінің зерттеу нысанына байланысты 
артикуляциялық үлгіні зерттеу амалы ретінде пайдаланып кете алады.
Қазақ тілінің артикуляциялық базасының үлгісін пайдаланып жүргізіліп жатқан зерт-
теулер молайып келеді. І.Оразалин, Ə.Бəйімбетова қазақ тілі дыбыстарын жасалу тəсіліне 

165
қарай топтап, жуысыңқы жəне тоғысыңқы дауыссыздарды зерттеу нысаны етті, Ж.Исаева да-
уыс желбезегінің қатысын ескеріп, үнді дауыссыздарды, Г.Қайдарова буын артикуляциясына 
бағыттап, Қ.Зəуірбекова зерттеу жұмыстарын жалғастырып келеді. 
Тіл біліміндегі, оның ішінде фонетика да бар, тілдік құбылыстарды модельдеу əдісі қазақ 
тіліне пайдаланыла бастады. Əрине бұл əдіс бүгін ғана пайда болып отырған жоқ. Түркі тіл-
деріне байланысты дауысты дыбыстардың моделін ертеректе М.Черкасский ұсынған. Түркі 
тілдеріне тəн деп есептелетін сегіз дауыстының негізінде сингармонизмнің табиғатын түсін-
діретін текше тектес пішіндемелер ұсынған. Соңғы кезде модельдеу əдісін дамытып, оның 
жаңа үлгілерін қазақ тіліне проф. А.Жұбанов енгізіп, дəріс оқулықтарын ұсынып отыр. 
Ал қазақ тілінің дыбыстарының артикуляциялық моделін талдау амалы ретінде пайдала-
нып, оның зерттеу нəтижесін А.Жүнісбек еңбектерінен көреміз.
Қазақ тіліндегі дыбыстардың артикуляциялық түрлері дəстүрлі фонетикада арнайы зерт-
теу нысаны болмағанымен, талданған сəттерін кездестіруге болады. Бірақ ол талдаулардың 
негізгі мақсаты үйлесім белгілердің құрамы мен жүйесін анықтау емес, сол үйлесім дыбы-
стар «фонема ма, фонема емес пе?» деген сұрақтың жауабын іздеу болып қалады. Мысалы, 

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: