Атты Халықаралық ғылыми-əдістемелік конференция материалдары

61

Қазақ жазуы – қазақ халқының мəдени өмірінде басқа да түркі халықтарымен бірге пай-

даланып келген əр түрлі əріп таңбаларынан тұратын дыбыстық жазу жүйесі. Қазақстан жерін 

жайлаған көне ғұн, сақ тайпалары (б.з.б. 5 – 4 ғ.) пайдаланған көне (“Есік жазуы”) жазу сол 

тайпаларға тəн мəдениеттің (жазуының да) тарихи мұрагері – қазақ халқының негізін құра-

ушы үйсін, қаңлы, қыпшақ, т.б. тайпалардың ең көне жазуы болып саналады. Көне заман-

дағы  қазақ  ру-тайпаларының  түркі  дүниесіне  ортақ  Орхон-Енисей,  Талас  ескерткіштеріне 

негіз болған “руна” жазуы (5 – 12 ғ.), көне ұйғыр жазуы, 8 ғ-дан бастап күні бүгінге дейін 

қолданылып келе жатқан араб жазуы, (Қытай қазақтары ағарту жүйесінде) бір кездерде (1929 

– 40; Қытай 1960–1970) қолданыста болған латын жазуы, кириллица жазуы (1940 жылдан 

кейін) – осылардың бəрі қазақ жазуының негізі болып саналады.

Қазақ тілінің жетілуі заман талабаны сай өзгеріп отырғаны бізге мəлім. Тарихқа жүгі-

нетін болсақ, қазақ халқы өзге түркі халықтары сияқты 4-5 ғасыр бойы араб жазуын пайда-

ланды.ХХ ғ. бірінші ширегінде Орта Азия халықтарының арасында латын əліпбиіне көшу 

үдерісі үдей түседі. Латын графикасының қазақ қоғамында орын алуы тек саяси идеологи-

ялық жайтқа негізделді.

Əліпби, емле жəне оны реформалауға байланысты қазақ оқымыстыларының арасындағы 

пікірталас алғашқыда «Дала уəлаяты», «Айқап», «Қазақ» газеттері беттерінен көрініс тапса, 

1920 жылдан бастап «Еңбекші қазақ», «Жаршы», «Жаңа мектеп» газеттерінде де көрініс та-

уып, газет төңірегіне ұйыса бастайды.

Жоғарыда айтып өткеніміздей, қазақтар арасында латын əліпбиіне көшу мəселесі жиыр-

масыншы жылдың орта тұсынан бастап сөз бола бастады. Алғашқыда осы жөнінде алдыңғы 

қатардағы  қазақ  оқымыстылары  баспасөз  беттерінде  арнайы  мақала,  пікірталас  ретінде  өз 

ойларын білдіріп отырды. Н.Төреқұлов «Бізге қандай əліппе керек», Ə.Байдилдиннің «Жаңа 

əліппе  тарихынан»,  Б.Байтоғайұлы,  Қ.Басымов,  М.Дулатов,  Т.Шонанұлының  «Бізге  жаңа 

əліппе не үшін керек», О.Жандосұлы, М.Жолдыбаев, Қ.Жұбанов, Е.Омаров, Қ.Кемеңгеров, 

Н.Қаймекеұлы,  Ж.Аймауытовтың,  М.Мұхтарұлы  «Дыбыс  белгілерін  негізінен  өзгерту  ке-

рек» деген мақалалары оған дəлел бола алады. Соңында латын графикасы негізіндегі əліпби 

жүйесіне көшіру жұмысы басталады. Жалпы Шығыс елдеріне жақын орналасқан дамымаған 

мемлекеттердің алғашқы жазу графикасы ретінде латын əліпбиінің енуі 1924-32 жылдар ара-

лығын  қамтиды.  Байқап  қарасақ,  сол  кезде  латын  графикасын  дүниежүзі  болып  қабылдау 

мақсатын  жүзеге  асыру  сияқты  жаһандық  проблеманы  алға  тарту  көзделген  болуы  керек. 

Осындай саяси идеологияның негізінде көптеген елдерде латын графикасы қабылданып, ша-

ма-шарқынша қызмет етті.

Қазақ халқы 1929 жылы латын графикасының негізіндегі жаңа алфавитті қабылдады. Ла-

тын графикасы негізіндегі алфавит сауатсыздықты жоюға негіз болды.Осындай жетістіктер 

жағы болса да, латын графикасы негізіндегі алфавит орыс тілінен, орыс тілі арқылы басқа 

тілдерден  енген  көптеген  сөздер  мен  терминдердің  айтылуын  бұрмалау  сияқты  қолайсыз 

жағдайларға ұшыратты. Бұд жерде географилық жағдайдың да өз əсереін тигізетіні байқала-

ды. Қазақ жері Европа мен Азияны алтын көпірі десек те артық болмас, ендіосы орналасқан 

жеріміз, нақтырақ айтқанда көршілердің ықпалы тимей қоймады. Қазақ тіліне кірме сөздер 

жеткілікті, арасында орыс тілінен енген сөздер де а емес, осыған орай сол уақытта алфавит-

ті ауыстыру пайдасы болғанын байқаймыз. Мысалы айтатын болсақ: араб тілінде «Б» «В» 

«Г» əріпі жоқ, алысқа кетпей, өзіміздің төл адам есімдерінің жоғарыда көрсетілген əріптер-

сіз айту кемшіліксіз бола алмайды.Қазақ жазуын латын графикасына көшірудің қажеттілігі 

дау туғызбайтыны белгілі. Жоғарыда айтқанымыздай, латын қарпіне көшуге қатысты талқы 

өткен ғасырдың 90 жылдардан қазірге дейін толастаған емес. Бүгінгі күні бұл мəселе БАҚ 

құралдарында қызу пікірталас нысанына айналды. Латын əліппесін жақтайтындар мен оған 

қарсылардың əрқайсысының өз дəйектері бар. Қалай болғанмен де таразының латын қарпіне 

көшуді қолдайтындар жағы басым түсетіні айқын, себебі қарсы жақтың өзінде де көп пікір 

62

иелері  бұл  қазір  орындалмаса  да,болашақта  жүзеге  асырылатын  шара  деп  мойындайтыны 

байқалды. Бұл мəселеге саяси бояуды қоюлатпау жөн болады. Ең алдымен қандай пікір иесі 

болмасын бұны мемлекеттік тілдің тағдыры үшін жасалған шара деп қабылдауы керек. Яғни 

мəдени-əлеуметтік,  лингвистикалық  жағы  басым  түсуі  шарт.Латын  əліпбиіне  көшу  жайлы 

алғашқы  пікір  акад.  Ə.Қайдардың  1993  жылдың  24  қазанындағы  “Ана  тілі”  газетінде  жа-

рияланған  “Латын  əліпбиінің  болашағы  зор”  атты  мақаласынан  бастау  алды.  Ғалым  қазақ 

жазуының жедел түрде орыс графикасына көшуінің мынадай себебін келтірді: “Түркия елінің 

ғалымы, профессор Тимур Қожаоғлу “Жаңа түсінік” газетіне(09.08.1991) былай деп жазады: 

“Кеңес үкіметі 1927 жылы КСРО-дағы бүкіл түркі халықтары қолданып келген араб жазуын 

латын алфавитімен ауыстырды. Бірақ Түркияда да 1928ж. латын алфавиті түрік жазуы болып 

қабылданғандықтан кеңес басшылары Анатолия түріктері мен Кеңес Одағындағы түркітіл-

дес халықтардың мəдени байланысының арта түсуінен қауіптеніп, 1939-1940жж. кейін оларға 

міндетті түрде кирилл алфавитініңбір-бірінен парқы бар алты түрін қабылдатқызды”. Сол се-

бепті ғалым ендігі əліпби ауыстыру саясаттың араласуынсыз еркін таңдауда болатынын жəне 

ол “ұлтаралық, халықаралық, жалпы дүниежүзілік таралу деңгейі жоғары”, əрі “тілдік фак-

тілерді” дəл таңбалаудың үлгісі ретінде ресми түрде халықаралық фонетикалық транскрип-

ция болып қабылданған латын жазуы болу керектігін пайымдайды. Латын графикасына өтуді 

жақтаушылардың пікірінде, əсіресе программист, экономист мамандардың пікірінде латын 

жазуы дүниежүзілік аренаға шығу үшін, халықтың компьютерлік сауатын арттыру үшін, тех-

никалық прогреске ілесу үшін қажет деген көзқарас басым болды. Мысалы, Н.А. Айтқожин: 

“Ендігі жазу алдыңғы қатарлы технология, күрделі баспахана құрылғыларыəртүрлі саладағы 

жоғарғы білікті мамандардың қатысуынсыз шешіле алмайды. Компьютердің стихиялы түрде 

таралып  кетуі,  ортақ  стандарт  шрифтің  болмауы  бұл  мəселенің  əлеуметтік-саяси  мəні  бар 

екенін байқатады, компьютердің басқыштетігі минутына 600-1000 таңбаға дейін салуға ар-

налған, неге біз оны пайдаланбаймыз” деді. “Ни один из тюркоязычных алфавитов, основан-

ных на кириллице не попал в перечень алфавитов, которое поддерживаются программным 

обеспечением современных компьютеров” деді тағы да автор (Айтхожин Н.А. Вопросы ре-

формы казахского алфавита // Саясат. 1998. № 12).

 Ал А. Мереке электронды пошта, пейджинг саласында қазақ əріптерінің жоқтығынан 

небір  сорақы  сөздер  жазылады.  Қазақ  мəтіні  үшін  арнайы  драйвер  алып  жүру  керек.  Ин-

тернетте Web-бет құру үшін, пейджермен хабарласуға, электронды сөздік, электронды тіл-

маш жасау үшін, сөзді автоматты түрде тасымалдау үшін, орфографиясын жасау үшін латын 

жазуы керек деді (Мереке А. Латиница объединит тюрков // Новое поколение 26.11.99).

 Əліпби мен жазу – адамзат тарихындағы құнды дүниелердің бірі ретінде ұрпақтан-ұр-

паққа мирас етіп қалдыратын байлығымыз. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» 

мақаласындағы қазақ жазуын латын қарпіне көшіру туралы ұстанымдары елдің болашағы-

на, мемлекеттік тілдің келешегіне жасалған игі іс, маңызды тарихи оқиға ретінде халықтың 

зор ықыласына ие болды. Мұнда Елбасымыз: «Біз 2025 жылдан бастап əліпбиімізді латын 

қарпіне, латын əліпбиіне көшіруге кірісуіміз керек. Бұл – ұлт болып шешуге тиіс принципті 

мəселе. Бір кезде тарих бедерінде біз мұндай қадам жасағанбыз. Балаларымыздың болашағы 

үшін  осындай  шешім  қабылдауға  тиіспіз  жəне  бұл  əлеммен  бірлесе  түсуімізге,  балалары-

мыздың  ағылшын  тілі  мен  интернетті  жетік  игеруіне,  ең  бастысы,  қазақ  тілін  жаңғыртуға 

жағдай туғызады», – деген болатын. Осыған орай ғылыми қауым , жалпы жұртшылық ара-

сында қазақ тіліне, оның жазуына сай келетін латын графикалы əліпби жобаларын талқылау 

жұмыстары ерекше белсенділікпен жүргізілді. Қазіргі кезде Елбасы жарлығымен бекітілген 

латын графикасына негізделген қазақ тілі əліпбиін жұртшылық сұранысына орай ел арасын-

да таныстыру жұмыстарына ерекше назар аударылып отыр.

  Латын  графикасына  негізделген  қазақ  тілі  əліпбиінде  32  əріп  бар.  Оның  ішінде  қазақ 

тілі дыбыс жүйесіндегі 28 фонема ( 9 дауысты, 19 дауыссыз) жəне кірме сөздердегі 6 фонема 

63

(и,в,ф,һ,х,ч) барлығы 34 дыбыс таңбаланған. Сонымен бірге бір əріппен екі дыбысты таң-

балап тұрған екі əріп бар, олар H h – [x], [h] жəне l’[и], [й].Қорыта келе «Келісіп пішкен тон 

келте болмайды» дегендей, енді жаңа əліпбиіміз арқылы ғылыми талапқа сай жаңа емле ере-

желерімізді де дайындауға барлық мүмкіншілігіміз бар. Сондықтан алдағы уақытта біз бұл 

мəселені ескеруіміз керек. Біз тар аядан шығып, дүниежүзілік үлкен, кең көлемдегі жағдайға 

көшіп жатырмыз.Сондықтан көштен қалмай ілгері жылжып отыруымыз керек. Осы латын 

графикасына байланысты жетекшім Садирова Күлзаттың тоқталған мəселелері жайлы айта 

кетсем. « Қазір жаңа əліпбиге байланысты жастар қарсылық білдіріп жатқан жоқ. Олар жазу-

дың жеңіл екенін айтады. Тек кирилл жазуындағы қосар дыбыстарды таңбалаған əріптерді 

іздейді. Бірақ олардың іздеудің қажеті жоқ. Себебі олар – тіл бұзар болып тұрған əріптер. 

Біз  осыны  жастарға  түсіндіріп  жатырмыз.  Сонымен  қатар  орфографиялық  емле  ережелері 

бекітілуі керек. Қазір біз қолымызды жаттықтырамыз,көзімізді үйретеміз деп жаздырып жа-

тырмыз. Сол кезде əріптердің ішінде əртүрлі дыбыстарды таңбалағанда бір-біріне ұқсап кет-

кен  əріптер  бар.нақты  мысал  келтірейік.  Инвестиция  деген  таза  и  дыбысынан  басталатын 

сөзді  жазсақ,  былай  көрініс  табады:I’nvesti’tsi’I’a,  бұл  сөздегі  і’–  й  дыбысының  таңбасы  , 

I’  мен  і’  –  [и]  дауысты  дыбысының  таңбасы.Ал  латын  графикасына  негізделген  қазақ  тілі 

əліпбиінде қандай ұстаным басшылыққа алынбақ, ол стандартта анықталуы керек». Айта ке-

тетін тағы бір мəселе - шетелдегі қандастарымыздың осы əліпбиге көшу мəселесі. Мəселен, 

Қытайдың Құлжа қаласындағы Іле педагогикалық университетінде қазақ тілі мен əдебиеті 

мамандығы бар. Олардың кітапханасы толғанымен кітап. Солардың ішінде кирилл əрпімен 

жазылған біздің ғалымдардың еңбектері бар. Бірақ оны олар оқи алмайды. Себебі олар ки-

рилл əрпін білмейді, төте жазумен жазады. Басқа елдерде қазақ диаспоралары латын əрпімен 

оқи алады. Біз латын əліпбиіне көшкенде ұлттық комиссия сол төте жазумен қалып қойған 

қазақтардың да осы латын əліпбиіне қатысын ескеру керек деп ойлаймын. 

 Жалпы əліпбиді таңдау – əрбір мемлекеттің өзінің құқығы, өзінің мүддесі.Сондықтан 

бұл жерде бізде бір ғана мақсат болу керек. Ол - өзіміздің қазақ тілін қалай сақтап қаламыз, 

оны қалай ұрпаққа жеткіземіз деген сауал. Осы тұрғыдан алғанда біз латын əліпбиіне көшуге 

бел байладық.

 Қорыта келгенде,қазақ жазуы - қазақ тілінің əріп таңбалaрынан тұратын жазу жүйесі. 

Көне заманнан бері қазaқтар əртүрлі жазу жүйесін пайдаланып келген. Олаpдың алғашқысы 

қазақпен  бірге  басқа  да  түркі  халықтарына  oртақ  болған  руна  жaзуы.  Осы  жaзу  үлгіcінде 

Күлтегін, Білге қаған ескерткіштері сияқты көне түркі мұралaры сақталғaн. V-ХІІ ғасырлаp-

ды қaмтитын рунa жазуы Орхон, Енисей, Тaлас өзендері бойынан тaбылып отыр. Мұның өзі 

біздің aтa-бабaлaрымыздың өмір сүpген гeографиялық оpындаpын көрсетеді. VІІІ-ІХ ғаcы-

рларда қазақ далаcынa мұсылман дінінің келуі - aрaб жaзуын ала кeлді. Араб графикасынa 

негізделген жазу үлгіcі 1929 жылға дейін cақтaлып келді. Яғни оcы тұcқа дейін жазылған 

еңбектеp араб жазуы негізінде хатқа түсті. Оны Ш.Уəлиханов, А.Құнанбаев, Мəшһүр Жүсіп, 

Шəкəрім  cияқты  ұлы  тұлғалар  қолданды.  ХХ  ғасырдың  бaсындa  А.Байтұрсынұлы  араб 

жазуын  қазақ  тілінің  заңдылықтарына  оpай  бейімдeп,  қазақ  əліпбиін  жасaды.  Осы  əліпби 

негізінде кітаптар жарық көрді, шəкірттеp білім алды. Мағжaн, Абай, Мұхтар секілді алып-

тардың еңбектері осы əліпби негізінде жaзылды. 1929-1940 жылдар аралығында халқымыз 

латын графикасы негізіндегі əліпбиді пайдаланды. 1940 жылдан бастап қазіpгі қолданыстағы 

кирилицаға  негізделгeн  əліпби  қолданылуда.  Қазіргі  кездe  қоғамдa  лaтын  əліпбиінe  көшу 

мəселесі көтеpілy үстінде. Түркия, Əзірбaйжан, Өзбeкстан, Түркімeнстан сияқты мемлекет-

тілігі бaр туыcқан халықтaр осы лaтын əліпбиін қолдaнaды. Дүниежүзілік ақпаратта латын 

əліпбиінің oрны үлкeн. Сондықтан латын əліпбиінe көшу мəсeлесі өз кезегіндe шешімін та-

буы мүмкін. Əлемдегі қазақтар өздерінің тұратын мeмлекеттеріне қарай аpаб, латын, кири-

лица таңбалaрына негізделгeн əліпбиді қолдануда. Осы тұрғыдан келгeнде оpтақ əліпбидің 

болуы халқымыздың бір-бірін түсінісуіне oң ықпал тигізетініне кəміл сенеміз. Қазақ тіліне 

64

жанашыр ұрпақ ретінде өзімнің осы мақаламды аяқтар болсам, жаңадан қалыс қалмай, озық 

үлгімен  əлемге  танымал  болсақ,  бұдан  асқан  бақыт  болар  ма,  сірə.  Қандай  əліпби  болса-

да, ең бастысы еліміздің тыныштығын ұмытпайық. Себебі бірлік басты орында тұруы тиіс. 

Еліміздің атар таңы жаңащылдықпен, батар таңы татулықпен батса болғаны. Қазақтың тілі 

мен діні бір қазанда қайнап, ауызбіршілік деген отта лауласын. Ендеше,іске сəт!

Пайдаланылған əдебиеттер тізімі:

1. Күдеринова Қ.Б. Қазақ жазуының онтоногездік дамуы: фил. ғыл. док. дис. Алматы, 

2006.

2. Уəлиев Н. Қазақ грамматикасы орфографиясының фонологиялық негіздері: фил. ғыл. 

канд. ... автореф. Алматы, 1993. 162 б.

3. Аманжолов А. Графика таласских, енисейских и орхонских надписей // Қазақ тілі мен 

əдебиеті, 1973, 3 шығ.

4. Əбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. Алматы, 1971. – 170 б.

5. Əміржанова Н.С. Латын əліпбиі негізіндегі қазақ жазуының графикасы мен орфогра-

фиясы. Канд. дисс. Алматы, 2009.

жүктеу/скачать 2,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: