Атты халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдары

91 

 

Т.К. Мекебаев 

əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың доценті, т.ғ.к. (Алматы қ.) 

 

АҚПАН РЕВОЛЮЦИЯСЫ ЖƏНЕ УАҚЫТША ҮКІМЕТТІҢ ЖЕРГІЛІКТІ ЖЕРЛЕРДЕГІ 

ҰЛТТЫҚ САЯСАТЫ 

 

Ресейдегі 1917 жылғы  Ақпан  революциясы  имперализм  бұғауындағы  халықтар  өмірінде  аса 

елеулі  оқиға  болды.  Патша  өкіметінің  құлауын,  əсіресе,  отарлық  тəуелділіктегі  елдер  қуана  қарсы 

алды. Отарлық азабын шеккен халықтарға енді жаңа теңдік заманы туатындай, ескі əділетсіз саясат 

пен теңсіздік біржола жойылатындай көрінді. 

Қазақ  оқығандарының  өкімет  билігіне  қол  жеткізуі,  қазақ  қоғамында  ұлттық  қоғамдық-саяси 

ұйым – қазақ  комитеттерінің  өмірге  келуі,  тұңғыш  ұлттық  саяси  партияның  құрылуы  жəне  оның 

қазақ  автономиясы  үшін  күресі,  қазақ  зиялыларының  земстволық  басқару  жүйесін  орнатуға 

атсалысуы  көптеген  өзгерістерге  жол  ашты.  Құрылтай  жиналысы 1917 жылғы  Ақпан  революциясы 

негізінде жүзеге асты. 

Осындай  қазақ  қоғамы  үшін  аса  маңызды  тарихи  оқиғаларға  толы  кезеңнің  зерттелуі  əлі  өз 

шешімін  таппай  келеді.  Ақпан  революциясынан  кейінгі  Қазақстандағы  саяси  билік  мəселесі 

зерттеушілердің  назарынан  тыс  қалып  келе  жатқан  тақырыптар  қатарына  жатады.  Мəселенің  түп 

төркінін,  əрине,  кеңестік  тарих  ғылымында  Уақытша  үкімет  орындарының  қызметіне  байланысты 

қалыптасқан  біржақты,  тарихи-партиялық  көзқарастан  іздеген  жөн  болар.  Рас,  Ресейде  патша 

өкіметінің құлауы мен оның шет аймақтарға əсерін, жұмысшылардың гегемондық рөлін марапаттау, 

«аға  орыс»  халқының  артта  қалған  елдерге  көмегін  жан-жақты  көрсетуді  мақсат  еткен  кеңестік 

дəуірдегі еңбектерде Ақпан революциясынан кейінгі қазақ қоғамының шынайы көрінісін объективті 

ашу мүмкін де емес еді. 

Таптық,  партиялық  принцип  Ə.  Бөкейханов,  А.  Байтұрсынов,  М.  Дулатов  бастаған  қазақ 

интеллигенциясының  Уақытша  үкімет  тұсындағы  Ұлттық  автономия  жолындағы  күресін,  олардың 

осы үкіметтің жергілікті органдарындағы қызметін, барлық отар елдер сияқты бостандыққа ұмтылған 

қазақ елінің азаттық жолындағы қозғалысының өрлеуін ашып көрсетуге мүмкіндік бермеді. 

Еліміздің өз тəуелсіздігін жария етуі, соған байланысты қоғамдық өмір мен ғылымда қалыптасқан 

қолайлы  жағдай,  тарихтанудағы  басқа  да  өзекті  мəселелер  сияқты,  Ақпан  революциясынан  кейінгі 

Қазақстандағы саяси билік мəселесін объективті тұрғыдан талдауға жол ашып отыр. 

Күрделі ізденістердің нəтижесінде Ақпан революциясы туралы жаңа ғылыми тұжырымдар, ғылыми 

еңбектер аз да болса шыға бастады. Бұл ретте профессор М. Қойгелдиевтің еңбегі атап өтуге тұрарлық. 

Ол  «Алаш  қозғалысы»  деген  еңбегінде  Ақпан  революциясынан  кейінгі  Қазақстанда  қалыптасқан  саяси 

ахуалға жан-жақты тоқталып, алғаш рет тарихта объективті шынайы баға берді [1]. 

Ресей  империясының  барлық  саяси  жүйесіне  тəн  дағдарыстың  салдары  болып  табылатын 1917 

жылғы  Ақпан  революциясының  нəтижесінде  патша  үкіметі  құлатылды.  Ол  Ресей  халықтарының, 

оның  алдыңғы  қатарлы  күштерінің  патша  билігіне,  крепостниктік  құрылысқа  жəне  отарлық  езгіге 

қарсы көп жылдық күресінің жеңісімен аяқталды. 

1917  жылы 28 ақпанда  М.В.  Родзянконың  басшылығымен  Мемлекеттік  Думаның  Уақытша 

комитеті  құрылып,  мемлекеттік  жəне  қоғамдық  тəртіпті  қалпына  келтіруді  өз  қолына  алғанын [2] 

мəлімдеді, 2 наурыз  күні  Мемлекеттік  Думаның  Уақытша  комитеті  мен  Петроград  Кеңесінің 

арасындағы  келісім  бойынша  Уақытша  үкімет  құрылды.  Жаңа  құрылған  үкіметтің  құрамы  мен 

міндеттерін  белгілеген  Декларация  да  осы  күні  жарияланды.  Онда  «Азаматтар!  Мемлекеттік 

Думаның  Уақытша  комитеті  мүшелері  астана  жұртшылығы  мен  əскердің  қолдауы,  ниеттестігі 

арқасында  қазіргі  уақытта  ескі  режимнің  қара  күштеріне  қарағанда  анағұрлым  табысқа  жетіп  отыр. 

Қалыптасқан жағдай атқару өкіметін құруға мүмкіндіктер туғызды. 

Осы  мақсатта  Мемлекеттік  Думаның  Уақытша  комитеті  бұрынғы  қоғамдық-саяси  қызметімен 

көзге  түскен  өкілдерден  құрылған  алғашқы  кабинеттің  министрлерін  тағайындады», - деп,  князь 

Г.Е.Львов басқаратын кабинеттің министрлері көрсетілді. Бұл кабинет өз қызметінде: 1) саяси, діни, 

қарулы көтеріліс жəне т.б. істер бойынша амнистия жариялауды; 2) сөз жəне баспасөз бостандығын 

жария етуді; 3) ұлттық, діни жəне сословиялық шектеушіліктерді жоюды; 4) елді басқару формасын, 

конституциясын  айқындайтын  жалпыға  бірдей  жабық,  тікелей  дауыс  беру  арқылы  сайланатын 

Құрылтай  жиналысына  тоқтаусыз  дайындық  жүргізуді; 5) полицияны  милициямен  алмастырып, 

жергілікті  өзін-өзі  басқару  органдарына  бағындыруды  жəне  т.б.  демократиялық  негіздерді 

басшылыққа алатынын мəлімдеді [3]. 

Патшалық  билікті  құлатқан  Ақпан  революциясын  қазақ  қоғамы  зор  қуанышпен  қарсы  алды. 

«Қазақ»  газетінің 9 наурыздағы  санында: «...Киіз  туырлықты қазақтың  оң  жағынан  ай,  сол  жағынан 

күн  туды,  жақсылық - қуаныш  тек  қана  орыстікі  емес,  отаны  Руссия  болған  жұрттың  бəріне  тегіс 

жақсылық, бəріне тегіс қуаныш», [4] - деп жар салды. 

92 

 

Ақпан  революциясы  қалың  бұхараның  саяси  құқықтарын  кеңінен  пайдалануына  мүмкіндік 

жасады,  олардың  саяси  күреске  ашық  араласуын  қамтамасыз  етті.  Елдегі  қоғамдық  өмірде  саяси 

партиялардың  рөлі  орасан  өсті.  Революция  патшалық  цензураны  жойды.  Жұртшылық  сөз  жəне 

жиналыс бостандығын кеңінен пайдаланды.Уақытша үкіметтің ұлттық  мəселе  бойынша қабылдаған 

алғашқы  актілерінің  бірі 1917 жылы 20 наурызда  Ресей  азаматтарының  құқындағы  діни-наным 

сеніміне,  ұлтына  қарай  шектеушілікті  алып  тастауы  болды [5]. Көктен  іздегендері  жерден 

табылғандай болған халық Уақытша үкіметке барынша қолдау көрсетуге даяр екендіктерін білдіріп, 

империяның түкпір-түкпірінен құттықтау жеделхаттар жөнелте бастады. 

Қызылжар  қаласы  мен  уезінің  мұсылмандары  қалалық  мешітте  жұма-намаз  күні  бүкіл  халыққа 

шаттық  əкелген  Уақытша  үкімет  мүшелеріне  ұзақ  өмір  беріп,  бақытты  етуін  Алладан  өтініп,  жаңа 

үкіметке адал қызмет етуге серт берді [6]. 

Ресей  тарихында  бірінші  рет  діни-нанымдық,  нəсілдік  кемсітушілік  жойылды,  ұлттар  теңдігін қағаз 

жүзінде болса да жария еткен бұл акт бұрынғы бұратана атанған езгідегі елдердің орыстармен терезесін 

тең  сезінуіне  жол  ашты.  Қазақ  халқының  Ақпан  төңкерісін  зор  қуанышпен  қарсы  алуының  мəні  де 

осында  болатын.Ақпан  төңкерісінің  қазақтар  үшін  қаншалықты  маңызды  болғанын  А.Байтұрсынов: 

«Алғашқы революцияны қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол, біріншіден, бұл революцияның 

оларды  патша  өкіметінің  қанауы  мен  зорлығынан  құтқаруында  жəне  екіншіден,  оларды  өзімізді  өзіміз 

басқарсақ деген ескі үмітінің нығая түскенінде еді», [7] - деп түсіндіреді. 

Халықтың  Уақытша  үкіметке  барынша  қолдау  көрсетуіне  оның 25 маусым  жарлығының  күшін 

жойып,  бұратаналарды  қара  жұмысқа  алуды  тоқтатуды,  ал 7 наурызда 1916 жылғы  көтеріліске 

қатысушыларға  амнистия  жариялауы [8] сияқты  геноцидтік  саясатты  тоқтатуға  қарсы  шаралары  да 

ықпал  етті.  Бұл  жөнінде  М.  Дулатов: «Сары  əскер  қарсылық  қылған  елдерге  лек-легімен  аттанып, 

қазақ-қырғыз  даласын  қызыл  қанға  бояуға  аттанып  кірісіп  еді.  Он  айға  жетпей  патша  өкіметі 

құламаса, Ресейдегі ұлы төңкеріс болмаса, не болар еді», [9] - деп жазды. 

Самодержавиенің  құлатылғаны  жайлы  хабарлар  жергілікті  жерлерге  жетісімен  түрлі  əлеуметтік 

топтардың, саяси партиялардың өкілдері жоғарыдан нұсқау күтпей-ақ, өздерінің қоғамдық ұйымдары 

арқылы  жергілікті  басқару  органдарын  құруды  қолға  ала  бастайды.  Қоғамдық  негізде  құрылған 

мұндай  жергілікті  басқару  органдары:  азаматтық  атқару  комитеті,  біріккен  қоғамдық  құрама 

(коалициялық) атқару комитеті деген атауларға ие болады [10]. 

1917  жылдың 5 наурызына  дейін  Қазақстанда  да  қоғамдық  негіздегі  атқару  комитеттері  құрыла 

бастады.  Мəселен, 3 наурызда  Көкшетауда, 4 наурызда  Қызылжарда, 5 наурызда  Семейде  біріккен 

қоғамдық ұйымдардың атқару комитеттері құрылды [11]. Бұл ұйымдарға түрлі əлеуметтік топтар мен 

саяси  партиялар  мүшелікке  ұмтылды.  Бұл  халықтың  демократиялық  басқару  дəстүріне  құлшына 

араласқанын аңғартады. 

Мемлекеттік  Думаның  Уақытша  комитеті  мен  Уақытша  үкімет  билік  орындарын  құру  туралы 5 

наурызда  арнайы  қаулы  жариялады.Осыған  байланысты  жергілікті  басқаруда,  ел  өмірін  жаңа 

мазмұнда  ұйымдастыруда  өзгерістер  бола  бастайды.  Наурыз  жəне  сəуір  айлары  ішінде  ескі  əскери 

губернаторлық, уездік, болыстық жəне ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. 

Олардың  орнына  Уақытша  үкіметтің  облыстық  жəне  уездік  комиссарлық  басқару  жүйесі, 

сонымен  бірге  облыстық,  уездік,  болыстық  жəне  ауылдық  деңгейде  азаматтық  комитеттер  жəне 

олардың  атқару  орындары  қалыптаса  бастайды.Мамыр  жəне  маусым  айларында  бұларға  қосымша 

облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті жəне басқа осы сияқты басқару орындары құрылады. 

Батыс  майдан  штабы  жанынан  земскі  жəне  қалалық  одақтардың  бұратана  бөлімін  басқарып 

жүрген Ə.Бөкейханов 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалды.Қазақ елі 

патшалық  Ресей  құрамына  енгеннен  бергі  уақытта  оның  бірде-бір  өкілінің  империяның  əкімшілік 

жүйесінде губерниялық, облыстық деңгейді былай қойғанда, тіпті уезд бастығы дəрежесінде қызмет 

жасамағандығы  мəлім.  Империяның  басқару  жүйесінде  қазақтар  болыстық  атқарудан  жоғарғы 

қызметті  иемденуге  тиісті  емес  еді.  Бұл  тұрғыдан  Ə.Бөкейханов  ескі  патшалық  биліктің  орнына 

келген Уақытша үкімет жағдайында облыстық басшылыққа келген бірінші қазақ болатын [1, 240 б]. 

1917  жылы  наурыз  айы  ішінде  Орал  облыстық  комиссары  болып  Бизянов  бекітілді.  Ақмола  мен 

Семей  облыстары  қарайтын  Дала  өлкелік  комиссарлығына  мемлекеттік  кеңес  мүшесі  И.  Лаптев 

жіберілді [12]. 

1917  жылы  сəуірде  Уақытша  үкіметтің  қаулысы  бойынша  Түркістан  өлкесінде  нақты  тəртіп 

орнатып, күнделікті туындап отыратын мəселелерді сол жерде шешіп, өлкені басқару үшін Түркістан 

комитеті  құрылды.  Оның  құрамына  Мемлекеттік  Дума  мүшесі  Н.Н.  Щепкин,  бірінші  Дума  мүшесі 

Ə.Бөкейханов,  екінші  Дума  мүшесі  М.  Тынышпаев,  үшінші  Дума  мүшелері  С.  Максудов, 

В.С.Елпатовский,  А.А.  Липовский,  П.И.  Преображенский,  О.А.  Шкапский  жəне  генерал-майор 

А.Дəулетшин  енді.  Комитеттің  төрағасы  болып  Н.Н.  Щепкин  тағайындалды.  Самарқан,  Ферғана, 

Сырдария,  Жетісу,  Закаспий  облыстарында  жəне  Хиуа  мен  Бұқара  хандықтарындағы  орыс 

поселкелеріне Түркістан комитеті Уақытша үкімет атынан билік жүргізуге өкілетті болды [13]. 

93 

 

Ə.Бөкейханов  Түркістан  комитеті  құрамына  енгенімен,  Торғай  облыстық  комиссары  болып 

сайланғандықтан  оның  қызметіне  атсалыса  алмады.  Торғай  облыстық  комиссары  Ə.  Бөкейханов  өз 

қызметінде  жергілікті  жердің  салт-дəстүрін,  ерекшеліктерін  білетін  азаматтарды,  əсіресе  қазақтың 

зиялы азаматтарын мемлекеттік басқару орындарына тағайындауды басшылыққа алды. Оның ұсынуы 

бойынша  Қостанай  уездік  комиссары  болып  бірінші  жəне  екінші  мемлекеттік  Думалардың  мүшесі 

Ахмед  Бірімжанов [14], Торғай  уездік  комиссары  болып  Ғұмыр  Алмасов [15], Ырғыз  уездік 

комиссары болып Тобыл округтік сотының мүшесі Ғабдолла Теміров бекітілді [16]. 

Қазақ  облыстарында  болыстық  комитеттердің  құрылуы  барысында  да  баяғыша  болыстыққа 

таласқандай таласып, ескі əдетке салған жағдайлар да кездесіп тұрды. Ол жөнінде «Қазақ» газетінде: 

«Көкшетау  уезі  Айыртау  болысы  сайлауында  зор  талас  болды.  Председательдікке  сайланған  Ысқақ 

Баймұрат  баласы  қонақасына  көп  қой,  бір  ту  бие  сойып, 3 мың  сом  ақша  шығарып,  үлкен  партия 

жасап,  барып  сайланып  шықты.  Махмұд  төре  Уəлиханов  сайлауды  бұзуға  жол  іздеп,  Көкшетауға 

келді», [16] – делінген. 

1917  жылы  сəуір  айында  өткен  Торғай  облыстық  қазақ  съезінің  шешіміне  сəйкес  болыстық, 

ауылдық азаматтық комитеттер ұйымдастыру үшін Ақтөбе уезіне 9 адамнан, Ырғыз уезіне 9 адамнан, 

Қостанай уезіне 12 адамнан, Торғай уезіне 6 адамнан тұратын комиссиялар құрылды. Бұл комиссия 

болыстық комитеттерді ұйымдастыруға жан-жақта көмек көрсетіп, сайлаудың дұрыс өтуін бақылауға 

алды.  Ақтөбе  уезіне  С.  Досжанов,  И.  Ермұратов,  Ж.  Кенжебаев,  Е.  Өтемісов  жəне  т.б.  құрылған 

комиссия келіп, 3 маусымға дейін 14 болыста болыстық комитет, 3 ауылдық комитеттің құрылуының 

басы-қасында болды. 

Ақпан  революциясы  негізінде  дүниеге  келген  Уақытша  үкімет  құрамында 30-дан  астам  қазақ 

зиялы  азаматтары  қызмет  атқарды.  Олардың  негізгі  ұстанған  бағыты  қазақ  халқының  ұлттық 

мүддесін қорғай отыра, ұлттық тəуелсіздікті алуды көздеген. 

Қорыта  айтқанда,  патшалық  империя  кезінде  бірде-бір  қазақ  болыстық  деңгейден  аспаса, 

Уақытша үкімет орнағаннан кейін аз болса да, демократиялық принциптер негізі сақталып, жергілікті 

ұлт  өкілдерімен  санасып,  олардың  арасынан  мемлекеттік  басқаруға,  билік  орындарына  өкілдер 

сайланды. Соның арқасында қазақ жұртының негізгі мақсаты – ұлттық бостандыққа жетуге бір қадам 

жақындай түсті. 

 

Əдебиеттер мен дереккөздер: 

1.

 

Қойгелдиев М.Қ. Алаш қозғалысы. – Алматы, 1995. 

2.

 

Революционное движение в России после свержения самодержавия. Сб.документов и материалов. – М., 1967. – 

404 с. 

3.

 

Керенский А.Ф. Россия на историческом повороте. Мемуары. – М., 1993. – 147 с. 

4.

 

Қазақ газеті. №221. – 1917, 9 наурыз. 

5.

 

Вестник Временного правительства. №15, 1917.  

6.

 

ҚР ОММ. 992-қ., 1-т., 3-іс, 92 п. 

7.

 

Нұрпейісов К. Алаш həм Алашорда. – Алматы, 1995, - 238-239 бб. 

8.

 

Революционнное движение в России после свержения самодержавия. Сб.документов и материалов. – М., 1967. 

– С.725. 

9.

 

Еңбекші қазақ газеті. – 1926, 8-шілде. 

10.

 

Андреев А.М. Местные Советы и органы буржуазной власти (1917г.). – М., 1983. – С.21 

11.

 

Нұрпейісов К.Н. Становление Советов в Казахстане (март 1917-июнь 1918 гг.). – Алматы, 1987. – С.96 

12.

 

ҚР ОММ. 992-қ., 1-т., 2-іс, 5 п 

13.

 

ӨР ОМҰМ. 1044-қ., 1-т., 37-ғс, 2-п.; Вестник Временного правительства. – 1917. №26, 8 апреля. 

14.

 

ҚР ОММ, 17-қ., 1-т., 7-іс, 5-21-п. 

15.

 

ҚР ОММ, 18-қ., 1-т., 13-іс, 5-п. 

16.

 

Қазақ газеті. №223. – 1917, 24-наурыз. 

 

 

Л.К. Мукатаева 

профессор Казахского гуманитарно-юридического университета, к.и.н.; 

Г.Ж. Султангазы  

профессор Казахского гуманитарно-юридического университета, к.и.н. (г. Астана) 

 

ЭТНОПОЛИТИЧЕСКИЕ И ЭКОНОМИЧЕСКИЕ КАЗАХСКО-КАЗАЧЬИ ОТНОШЕНИЯ В 

СТЕПНОМ КРАЕ 

 

Казахстан,  Центральная  Азия  многие  века  были  своеобразным  мостом  между  Востоком  и 

Западом.  На  огромной  территории  этого  региона  в  течение  столетий  сложилось  единое 

геополитическое  пространство,  в  котором  Казахстан  представлял  собой  достаточно  целостную 

культурно-историческую  часть  Евразийского  континента.  По  мнению  академика  М.  Козыбаева  «по 

своему геополитическому положению Казахстан выступал срединной территорией между Европой и 

94 

 

Азией,  звеном  между  славянскими,  собственно  тюркскими  народами  и  Китаем.  На  просторах 

Великой  степи,  в  самом  центре  Центральной  Азии,  возникали  и  уходили  в  небытие  государства, 

создавалась  неповторимая  цивилизация,  являющаяся  своеобразным  синтезом  степного  и  оседлого 

образа  жизни,  наследниками  которого  и  стали  современные  центральноазиатские  нации» [1, с. 35]. 

Соприкосновение  с  другими  этнокультурными  и  общественными  типами,  их  адаптация  имели  как 

позитивные, так и негативные последствия. Свидетельства по ним сохранились в архивах Российской 

Федерации. Конкретно нами были изучены материалы фонда 366 госархива Омской области, личного 

фонда  казачьего  генерал-лейтенанта,  видного  исследователя  истории  Степного  края  Георгия 

Ефремовича  Катанаева (1848

–

1921  гг.).  Изучение  им  в  течение  полувека  феномена  казачества – 

следствие  процессов,  протекавших  на  протяжении  столетий  на  евразийском  пространстве  как 

результат  тесного  взаимодействия  тюркских  и  славянских  народов.  Ученый  научно  обосновывал 

статус  казачества  как  особого  сословия,  склада  мышления,  характера  и  образа  жизни,  а  также 

хозяйствования.  Вместе  с  тем  много  внимания  им  было  уделено  истории  казахского  народа,  его 

культуре, что привлекает внимание историков в последнее время.  

Многообразие  форм  сосуществования  двух  народов  в  истории  очевидно.  Пример – 

полиэтнический состав Сибирского (как впрочем, и Уральского) казачьего войска, в котором наряду 

с  русскими  и  украинцами  служили  казахи,  калмыки,  башкиры,  татары,  ногайцы.  Отсюда 

повсеместное  распространение  в  казачьей  среде XVIII-XIX вв.  активного  двуязычия  элементов 

вооружения,  восточного  национального  костюма  в  экипировке  и  обмундировании  казаков,  фигура 

казахского  всадника  на  гербе  «первой»  Омской  области (1822

–

1838гг.).  В  неопубликованной 

монографии «Очерки былого» (1920 г.) рассмотрен «весьма важный» вопрос о коренных и пришлых 

жителях  края. «Тем  более, 

–

  пишет  он, 

–

  стучатся  в  дверь  вопросы  о  новом  распределении  земель 

между  «аборигенами»,  старожилами  и  новоселами  края,  о  культурно-экономическом 

самоопределении  и,  даже  говорят,  политической  их  автономии  и  прочая,  и  прочая» [2, лл.1

–

2].  То 

есть,  вопрос  о  создании  казахской  автономии  республики  перешел  уже  в  практическую  плоскость, 

потянув за собой и проблему новых границ автономии. В защиту интересов казачества Г. Катанаев 

создает  последние  этнографические  работы,  дописывает  «К  вопросу  об  аборигенах  и  старожилах 

Степного края», а затем и третью, опираясь на труд 1918 года: «Степной край. Исторический очерк 

оседло-кочевой  колонизации  края  с  половины XV столетия  по  наши  дни».  Эта  работа  не  была 

доведена  до  конца,  но  главы  рукописи  дают  понятие  о  масштабности  труда: «Степной  край  до 

нашествия  калмыков», «Начало  прочного  внедрения  в  Сибирских  степях  Казачьей  Орды  под 

протекторатом  России. XVIII в.».  По  поводу  отношений  в  зоне  долговременного  контакта  двух 

этносов  Г.Катанаев  отмечает: «Твердо  установился  взгляд,  что  если  не  аборигенами,  то  первыми 

засельниками…. с давних времен были киргизы, мнение это неосновательно,… ко времени прихода 

русских  не  только  в  Сибирь,  но  и  значительно  позднее – при  занятии  ими  окраинных  частей 

нынешней  Акмолинской  и  даже  Семипалатинской  областей, 

–

  киргиз  здесь  как  более  или  менее 

постоянных  обитателей  (хотя  бы  только  в  качестве  кочевников)  еще  не  было» [2, лл. 4

–

5].

 

Современный этнолог Сибири, профессор Н.АТомилов, выясняя вопрос «Когда же первые казахские 

группы  появились  в  Сибири?»,  пишет: «До  недавнего  времени  большинство  ученых  уверенно 

отвечали,  что  в XVIII веке.…  Но  их  исторические  связи  с  южными  районами  Западной  Сибири 

имеют все же более древнюю историю» [3, с. 67]. Исследователь также сообщает, что здесь племена, 

позже составившие основу казахского населения  Среднего  жуза: кипчаки, аргыны, найманы, кереи, 

уаки, кочевали и до «джунгарского нашествия» [3, c. 70].  

Коснувшись интерпретации самоназвания казахов – «қазақ» в форме русского перевода «вольный 

человек», «удалец» 

–

  Г.Катанаев  считает,  что  наименование  русской  вольницы  былых  времен 

«казаками»  имеет  то  же  самое  «монголо-тюркское  происхождение»,  что  подтверждает  сходным 

образом  жизни  обеих  этнических  групп  на  начальных  этапах  их  истории.  При  этом  историк 

Сибирского казачества не забывает сделать замечание, что не следует путать последнее (Сибирское 

казачество), которое являлось по происхождению «служилым» с первыми русскими казаками с Дона 

и  Яика,  которое  было  «вольным» [2, л. 6]. В  другом  документе  автор  начинает  свое  изложение  с 

«доисторического прошлого» Западной Сибири и Степного края, назвав регион «террой инкогнита» и 

рассказывает  о  политической  истории,  памятниках,  хозяйстве  племен,  уже  известных  истории 

человечества – «гуннов, кимвров, тевтонов, сарматов, скифов, саков, уйгур, усуней, хакасов, касогов, 

печенегов, половцев, хазар, киданей  и чуди», известных в ряду «засельщиков» края. В частности, в 

документе  показано,  что  постройки  той  эпохи  из  обожженного  кирпича,  украшенные  изразцами  и 

черепицей,  превосходят  своей  прочностью  современные  ему,  а  среди  архитектурных  памятников 

культа тех времен упоминаются находящиеся в верховьях реки Сары-Су, «Семь Палат и Аблай Кит 

по  левую  сторону  Иртыша,  пирамида  Баян-Сулу  при  реке  Аягуз,  впадающей  в  оз.  Балхаш  и 

множество других» [4, лл. 2

–

6]. Из подготовительных архивных материалов, видно как скрупулезно 

95 

 

собирались и привлекались материалы местных краеведов. Например, Н. Абрамова «о надмогильном 

памятнике Кузу-Курпеча и Баян-Сулу в Киргизской степи» [4, лл.1

–

3]. Закончив рассказ о «народах, 

пред которыми дрожал мир», он переходит к завоеванию, а затем и к распаду империи Чингис-хана и 

последствиям  этих  событий  в  рассматриваемом  регионе.  Характеризуя  Казахское  ханство,  сам  же 

утверждает,  что  к 1598 году  казахи  прочно  водворились  «на  севере  оседлого  Турана,  избрав 

столицею  своих  ханов  город  Туркестан,  обложив  оседлых  обитателей  прочих  городов  Узбекского 

Турана  ежегодной  данью  в  свою  пользу.  Такая  зависимость  оседлого  населения  этого  края  от 

кочевников продолжалась более сотни лет, вплоть до начала XVII столетия, когда под давлением еще 

более сильного неприятеля с востока джунгар», «Казачьи Орды вынуждены были очистить оседлые 

города  бухарцев  (узбеков)  и  продвинуться  большей  частью  своих  кочевий  к  северо-западным 

границам  давно  знакомых  им  степей  Дешт-и-Кипчака» [4, лл.12

–

15].  Тем  самым  казачий  историк 

описывает  силу  Казахского  ханства  до  войны  с  джунгарами.  Отношения  казахов  с  Джунгарским 

ханством  наглядно  освещены  в  материалах  фонда,  так  как  здесь  собраны  сведения  по  истории 

Сибирского  казачьего  войска,  которая  прошла  в  первой  половине XVIII века  под  знаком 

вооруженного  противостояния  с  джунгарами.  В  архиве  сохранилась  рукопись  главы  монографии 

«Степной край» под характерным заголовком «Калмыцкое засилье». Этот же сюжет прослеживается 

и по другим материалам, но с большим акцентом на изложение натиска джунгар на русские владения 

на Алтае, Кулундинской и Барабинской степях, в районе Чановских озер. По сведениям информатора 

джунгары  получили  собирательное  прозвище  «калмыков»  от  тюркского  «калмак» 

–

  отставший. 

Коренная родина их – северо-запад Монголии, где кочевали их племена: торгоуты, хошоуты, дербеты 

и  джунгары.  На  рубеже XVI

–

XVII  столетий  началось  их  выдвижение  из-за  Алтайских  гор  и 

Джунгарского  Алатау  на  запад  в  двух  направлениях:  северо-западном  вверх  по  Иртышу  и  в 

Кулундинско-Барабинские  степи,  западном 

–

  в  Приишимье.  В1606  году  тарский  воевода  Сила 

Гагарин доносил в Москву о появлении калмыцких кочевий уже в районе его уезда. К 20-м годам они 

прочно  достигли  Оми – к  востоку  от  Иртыша  и  линии  Камышловских  озер  Среднего  Ишима – к 

западу  от  него.  В  качестве  кочевавших  в  указанных  местах  в  это  время  этносов  казачий  историк 

указывает  на  «малочисленные  улусы  сибирских  «ясачных»  и  ногаев,  которым  пришлось 

«потесниться»  частью  к  северу,  частью  к  западу,  а  частью,  признав  над  собою  господство 

пришельцев,  сделаться  их  данниками  и  пособниками  в  набегах  на  окраинные  русские  поселения 

тогдашней  Сибири.  В 30-е  годы  «по  недостаточно  еще  выясненным  причинам»  передовые  улусы 

торгоутов  двинулись  дальше  на  запад,  минуя  Сибирь,  достигли  Волги  и  Дона.  При  этом  прежние 

кочевья  торгоутов  в  Кулунде,  Барабе,  в  Приишимье  северной  части  казахской  степи, 

фондообразователь полагает «полуопустевшими», но которые были заняты джунгарами со ставкой в 

верховьях реки Или. С этих пор и начинается непрерывно усиливающееся давление их на «Казачью 

Орду», продолжавшееся со второй половины XVII – до половины следующего, XVIII века». 

Сибирский историк не разделял мнение высших властей о роли цивилизаторов для окружающего 

кочевого  казахского  населения.  Излагая  события  более  позднего  периода  казахско-русских 

взаимоотношений,  он  пишет,  что  командование  Сибирской  линии, «менее  всего  склонны  было 

видеть в образуемых военных поселениях рассадники в «Киргизских степях грядущей всероссийской 

культуры».  Достаточно  того,  что  эти  русские  поселения  могли  там  себя  пропитывать  продуктами 

земледелия» [2, л. 27]. Исследователю  совсем  не  чужд  критический  взгляд  на  соотечественников, 

совершавших  множество  непохвальных  действий  в  казахской  степи.  Представляется  ценным 

документ, свидетельствующий о первых русских посольствах к казахам. Как известно, в 1692 году в 

степи  побывал  боярский  сын  Андрей  Неприпасов  с  казаком  Василием  Кобяковым  и  в 1694 году 

сибирские казаки Федор Скибин с Матвеем Трошиным, чьи статейные списки с описанием маршрута 

к  хану  Тауке  подробно  изложены [5, лл. 1

–

205].  Наконец,  завершая  изложение  знаменательных 

событий  этнотнополитической  истории XVII века,  Г.Е.Катанаев  останавливается  на  содержании 

знаменитой  «Чертежной  Книги  Сибири»  тобольского  боярского  сына  Семена  Ремезова,  акцентируя 

внимание  на  границах,  занимаемых  «Казачьей  Ордой»,  иногда  не  совсем  соглашаясь  с  ее 

положениями.  Еще  одна  глава  данного  неопубликованного  исследования  посвящена  начальным 

десятилетиям XVIII века,  а  точнее  всем  перипетиям  первого  воинского  вторжения  русских  в 

казахские степи со стороны Сибири в эпоху Петра I. Дело № 281 (205 листов) полностью раскрывает 

суть  восточной  политики.  Подробно  показаны  организация,  ход  экспедиции  И.Д.  Бухгольца  и 

события  завершающего  этапа  завоевания  империей  казахских  степей  в 60-е  годы XIX столетия. 

Таким  образом,  в  указанных  монографиях  непростые  этнополитические  вопросы  средневековой 

истории северо-восточных и сопредельных с ними территорий Казахстана изложены Г.Е. Катанаевым 

с привлечением множества апробированных источников и отражают взгляды казачьего командования 

на данный вопрос.  

Совсем  иной,  новаторский  характер,  носят  исследования  фондообразователя,  проведенные  им 

96 

 

самим  или  же  обнаруженные  в  казачьем  архиве,  но  которые  также  принадлежат  «ведомству» 

этнографической  науки.  Речь  идет  о  конкретно  этнографических  работах,  где  раскрывается 

хозяйственный  уклад  казахского  общества  и  хозяйственный  быт  казахской  семьи  и  казачьей,  как 

живущей  на  той  же  земле  и  почти  в  тех  условиях.  Хотя  изыскания  были  предприняты  в  сугубо 

экономических  целях,  они  содержат  немало  познавательных  данных  из  области  интересов 

этнографической  науки.  Привлекают  внимание  «Выписки  из  правительственных  распоряжений  со 

сведениями  по  истории,  экономике,  этнографии  и  проч.  Киргизского  народа» [5]. Это  уникальное 

архивное  дело – настоящая  «энциклопедия»  жизни  казахов  и  русских  Петропавловского  уезда 

Акмолинской  области  на 1885 год.  То  есть – моментальный  снимок  той  жизни  с  соблюдением 

единства  времени  и  места  действия  и  проявлений  во  всем  их  многообразии.  К  сожалению,  нам  не 

удалось  обнаружить  следов  данной  работы  Г.Е.Катанаева  в  его  опубликованных  трудах.  По-

видимому,  она  так  и  осталась  в  разряде  подготовительных,  что  видно  и  в  частых  повторах  рубрик. 

Эти  материалы  интересны  для этнографической  реконструкции картины  жизни  одного  из  северных 

уездов Степного края. Той же цели посвящены материалы, вошедшие в дело № 48. Так, в 1885 году 

Г.Е.Катанаев извлек из архивных документов центра «Опись имущества Киргизской семьи среднего 

достатка»,  относящийся  к 1758 году  и  аналогичную  «Опись  имущества  казачьей  семьи».  Принцип 

построения  описания  одинаковый [6, лл. 1

–

14].  Предпринимаемые  ученым  путешествия  со 

специальной  целью  знакомства  с  бытом  и  хозяйственной  жизнью  казахов  описаны  в  «Записных 

книжках» начала XX века, которые он вел во время своих служебных поездок вдоль казачьей линии 

по  маршрутам:  Омск

–

Семипалатинск

–

Усть-Каменогорск

–

Зайсан,  станица  Мельничная

–

Становая

–

Покровская

–

Черлак

–

Павлодар

–

Лебяжье

–

Ямышево

–

Семипалатинск

–

Красноярка

–

Усть-Каменогорск. 

Все новое привлекало пристальное внимание сибирского историка. Так, он тщательно занес сведения 

о необычном промысле рыбы казахами, которые только в течение одной весенней путины отправили 

на  продажу  до 800 пудов  рыбьей  икры [7, л. 56]. Археографическая  характеристика  «Записных 

книжек» желает лучшего, но это путевые записки. Записи разрозненны, часто не датированы, иногда 

сделаны  карандашом,  текст  «затухающий».  Однако,  содержание,  несомненно,  заинтересует 

казахстанского исследователя и окупит массу кропотливой работы по их расшифровке. 

Таким  образом,  внимательное  изучение  материалов  личного  фонда (366-го)  Г.Е.  Катанаева 

увеличит  информационные  возможности  источниковой  базы  по  исследованию  истории  казахско-

русских  отношений  прошлого.  Введение  их  в  научный  оборот,  наряду  с  критическим 

переосмыслением,  представляется  весьма  перспективным  направлением  при  изучении  истории 

заселения юга Западной Сибири и взаимоотношений различных этносов, населявших Степной край. 

 

жүктеу/скачать 15,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: