әліпбиге  емес,  әліпбиді  тілімізге  бейімдеуді

113 
 
Ал  мұраларымызды  жаппай  көшірудің  қажеті  де  шамалы,  керегін  ұрпақ  алады,  оның 
үстіне кирилл әріптері санамыздан өше де қоймас, ол әріптер әрі-беріден соң археологияны 
қажет етпейді ғой. 
Ресми  тараптың  көздеп  отырғаны  –  латын  әліпбиіне  2025  жылы  көшу.  Бір  күнде  ауыса 
салу мүмкін емес екені белгілі. Биыл күзде Үкімет жанынан арнайы комиссия құрылмақшы 
екен.  Демек,  2025  жылы  толықтай  көшуге  дайындық  жүреді  деген  сөз.  Ол  дайындықтар 
кезең-кезеңімен іске асатын болады. Соған орай мынадай істерді қазірден қолға алса жақсы 
болар еді. 
Астанада  салтанат  құратын  «Экспо-2017»  дүниежүзілік  көрмесіне  дейін  латын  қарпіне 
көшіп алсақ құба-құп болар еді, ең болмаса сол уақытқа дейін көрнекі ақпаратты осы қаріпке 
түсірсек тиімді болатынын айтқымыз келеді.  
«Қазақ»  гәзетінің  20-ғасыр  басында  қазақтарды  тамаша  сауаттандырған  тәжірибесін 
ескеріп,  мерзімдік  басылымдар  да  қазірден  ептеп  кірісе  берсе,  теріс  болмас  еді  (айталық, 
кейбір маңызды да қысқа ақпарларды латын әрпімен беріп тұрса, т.с.с.).  
Тіл мамандары қазақ фонологиясы тұрғысынан емле сөздігін жасауға кірісе бергені жөн. 
Қалай дегенмен, осы бір  мүмкіндікті  жіберіп алмай, қазақ тілінің Гармониясын қалпына 
келтіріп алу қажет-ақ. Осы мүмкіндіктен айрылып қаламыз ба деп қорқамын. Біздіңше, көне 
түркіден бері біздің рухымызды ұстап тұрған – Гармония. 
Ғалым  Қ.Сартқожаұлы  түркі  жазба  жадыгерліктеріндегі  сөздің  дүниетанымдық  негізі 
туралы  былай  деп  жазады:  «Байырғы  түркі  графикасы  түркілік  дүниетанымды  тұғыр  еткен 
түркілік мәдениет қазанында пісіп жетілген түрік тілінің фонетикалық жүйесіне негізделген. 
...  «Екі  негіз»  ұғымы  –  байырғы  түркілердің  әлемді  түсіну  философиясы.  Көне  түркілер 
пайымында  әлем  аталық  пен  аналықтан  тұрады.  ...  ...қытай  философиясындағы  «инь»  мен 
«янь»ұғымына  ұқсас.  Еуропа  түсінігінде  дуализмге  келеді.  Еуропа  философиясы  бойынша 
болмыс  немесе  құбылыс  қарама-қайшы,  бір-біріне  бағынбайтын  тең  құқықты  екі  нәрседен 
тұрады.  Олар  өзара  бәсекелестікте,  бірін-бірі  жоққа  шығару  арқылы  дамуды  алға 
жылжытады.  Ал  Шығыс  халықтарында,  соның  ішінде  байырғы  түркілер  дүниетанымында 
жоғарыдағы екі ұғым бір-біріне сүйене, демеу болып, бірін-бірі толықтыра отырып дамиды. 
...  Түркілер  «екі  негіздік»  дүниетанымды  ұстана  отырып,  түркі  әлемінің  барлық  болмыс-
бітімін  осы  жұптық  жүйеге  бейімдеді.  Түркілердің  ...ауызекі  сөйлеу  және  графика 
жүйесіндегі  дыбыстың  сингармонизмі  мен  консонантизмі,  т.с.с.  өмір  мен  өлім  арасындағы 
болмыс пен құбылысты «екі негізге» ... негіздегенін көрсетеді» /2/. Бұл екі негізді ғалым амал 
және  білік  деп  атайды.  Осы  ойдың  ағымымен  көне  түркі  тіліндегі  дауысты  дыбыстарды  - 
Жанға,  дауыссыз  дыбыстарды  Тәнге  балайды.  Көне  түркі  мәтіндері  арқылы  әлем  бейнесін 
бақылап  отырған  тіл  тарихшысының  бұл  танымы  болмыс  пен  сана  диалектикасына  қайшы 
келмейді. 
Қазақ  тілінде  сөздің  дыбысталуында  терең  этногенезистік,  рухани  танымдық  негіз  бар. 
Бізде  сөздің  дыбыстық  құрамы  «ерлік  (немесе  аталық)»  және  «әйелдік  (немес  аналық)» 
негізден тұрады. «Ерлік» негіз дауысты дыбыстар болса, «әйелдік» негіз дауыссыз дыбыстар. 
Екеуі қосылғанда әріптік дыбыстардың таңбасы жасалып қана қоймайды, «рух, жан» бітеді. 
Қазақ тілінің үндестік заңында осындай Ғаламдық Гармония бар. 
Гармония, әрине, негізінен музыкаға тән ұғым. Алайда музыканың тілдің фонологиясына 
сүйенетінін ескерсек, Гармония құбылысының тілге де байланысты айтуға әбден болады деп 
санаймыз.  
Араб философиясының халифат дәуірінде Гармонияғға зор мән берілген. Оның алғашқы 
ірі  өкілі  әл-Кинди  түрлі  ғылымдарды  жіктеу  барысында  жарасымды  жеке  ғылым  ретінде 
бөледі.  Оның  бұл  ойлары  «Гармония  туралы  үлкен  кітап»  атты  еңбегінде  баяндалады.  Әл-
Кинди: «Гармония (мұнан былай – Жарасым деп аламыз) ғылымы бір санның келесі санмен 
жалғануы  мен  қатынасуын  анықтаудан,  өлшемдестік  пен  өлшемдес  еместікті  ажыратудан 
тұрады.  Гармония  барлығында  бар,  ал  оның  анық  табылатын  жері  дыбыстарда,  ғалам  мен 
адам жанында» (курсив авт.), - деп жазады [3]. Бізге бұл тұжырымдамадағы маңыздысы сол, 
мұның  негізі  шығыстық  орта  ғасырда  болған  әлем  суретін  барынша  жақын  бейнелейді.  Ол 

114 
 
суретте  Дыбыс,  Адам  мен  Ғарыш  біріге  келе  жарасымды  бүтін  түзеді.  Біз  зерттеп  отырған 
көне  замандағы  арғы  қазақтар  мен  ортағасырлық  дәуірдегі  қазақтардың  әлем  суретінде  де, 
олар үшін Дыбыс пен Ғарыштың жарасымды байланысы шешуші орынға ие болған.  
Жарасымды  түсіндірудің  ұтымды  тұжырымдамасы  әл-Фарабидің  (шамамен  870  –  950 
жылдары)  философиялық  көзқарастарынан  көрініс  тапты.  Ол  -  Пифагордың  жарасымның 
аспан  сфераларының  қозғалысына  тәуелді  болатындығы  туралы  тұжырымдамасынан  бас 
тартты.  «ғаламшарлар  мен  жұлдыздар  қозғалғанда  жарасымды  түрде  сабақталатын  дыбыс 
туғызады дейтін пифагорлықтардың пікірі жаңсақ, - деп жазады ол. – Олардың болжамы іске 
аспайтындығы,  аспан  шырақтары  мен  жұлдыздардың  қандай  да  бір  дыбыс  туғыза 
алмайтындығы  физикада  дәлелденген»  [4].  Осылайша  жарасымды  космогония  тұрғысынан 
түсіндірудің  орнына  антропологиялық  түсіндірме  келді.  Мұның  қағидаттары  ағзаның  әрі 
физикалық,  әрі  рухани  дамуы  үшін  бірдей  қолданылады.  Әл-Фараби  музыкасында 
Жарасымның  шешуші  белгісі  адами  түйсіктер  болып  саналады,  соған  сәйкес  тыңдарман 
рақат  пен  эмоционалдық  ләззат  шақыратын  табиғи  (орындалған)  түйсікті  және  қажу  мен 
шамырқану шақыратын бейтабиғи түйсікті ажыратады [5].  
Жарасым  санаты  әл-Фараби  еңбектерінде  тек  музыкада  ғана  айқындалып  қоймайды, 
музыкалық  ғылымға  тұтастай  қолданылады.  Өйткені  музыка  мен  оның  психофизикалық 
ықпалы адамның рухани күйіне де, физикалық күйіне де жарастырушылық қызмет жасайды. 
«Бұл  ғылым  мынадай  мәнде  алғанда  пайдалы:  тұрақты  күйден  айырылғандардың  мінез-
қылықтарын жұмсартады, кемелдікке әлі жетпегендерді кемелдендіреді және тұрақты күйде 
тұрғандардың тұрақтылығын бекітеді. Бұл ғылым тән саулығы үшін де пайдалы, өйткені тән 
ауырғанда, жан да жүдейді, тән ауру кешкенде, оны жан да бастан кешеді. Сондықтан жан 
сауыққанда, жанның қуаты жұмсарып, осыған ықпал ететін дыбыстардың арқасында жанның 
субстанциясына бейімделгенде, тән сауығады»[6]. 
«Жарасым»  ұғымы  Таяу  Шығыста  «Тазалық  бауырлары»  (Х  ғасыр)  дейтін  атпен  белгілі 
діни  қозғалыстың  «Жолдауларында»  натурфилософиялық  тұрғыдан  айқындалды.  Олар 
табиғат  пен  өнерде  жарасым  идеясы  бұларға  ұқсастық,  сәйкестік  пен  тектестік  тән 
болғандықтан және табиғи заттардың әсемдігі олардың құрылымының пропорционалдылығы 
және  оны  құрастыратын  бөліктердің  жарасушылығына  тәуелді  болғандықтан  салтанат 
құрады. 
Батыста антикалық эстетикаға тән ғарыштық жарасым идеясы ортағасырлық дәуірде жер 
мен  көк,  адам  мен  құдайдың  иерархиясымен  таразыланды.  Қайта  ояну  дәуірінде 
жарасымның  мағынасы  кеңейіп  (әсемдік  ұғымы  енгізілді)  әсемдіктің  ішкі  мазмұны  ретінде 
ұғынылды, бұл санатты эстетикалық тұрғыдан негіздеуге алып келді. 
Әлеуметтік  психология  мен  тәрбие  теориясы  салаларына  жарасым  туралы  ілім  Ағарту 
дәуірінде енді, бұл дәуірде дамыған адамды тәрбиелеп шығаруға, жеке мүдде мен қоғамдық 
мүддені үйлесімді сабақтастыру проблемасына қатты зейін қойылған болатын. 
Романтизм  дәуірінде  Жарасымды  ретсіздік  пен  дисгармонияны  еңсеру  арқылы 
жарасымдылықты көрсетуге ұмтылатын көркем санат ретінде ұғыну ұсынылды. 
Қазіргі  ғылымда  эстетикалық  жарасым  әмбебап  санатқа  айналды,  оның  қағидаттары 
табиғатта, адамда, өнерде де, жалпы эстетикалық қарекетте көрініс табады. Дәл осы себептен 
бұл  ұғым  ырғақ,  пропорция,  симметрия,  кемелдік  сияқты  шектес  ұғымдармен,  сондай-ақ 
ақыл,  қарекет  пен  эмоциялылық  сияқты  адами  қабілеттермен  қатынасқа  түсетін  болды. 
Мәселен,  ХХ  ғасырдағы  батыс  эстетикасында  француз  «реалдық  эстетикасының»  өкілі 
Шарль  Лоло  жарасым  санатын  әр  түрлі  күйде:  парасат  пен  талғамға  негізделген  әсемдік 
ретінде;  қарсыласқан  нысанды  жеңетін  салтанаттылық  ретінде;  ұнатудан  (симпатиядан) 
туындап  маңызсыз  нәрсеге  дейін  жететін  сымбаттылық  ретінде  қарастырады.  Бұған  қоса, 
мұны зерттеудің философиялық, санаттамалық, өнертанулық сияқты түрлі аспектілері өмірге 
келді. 
Сөйтіп,  нақты  әлеуметтік  шарттардың  ықпалымен  анықталатын  «жарасым  (гармония)» 
ұғымы бір дәуірден келесі дәуірге өзгере жетіп, әр тарихи кезеңдегі Әлем-үй (Мироздание) 
туралы түсініктерді бейнелеп отырғанын анық көреміз. Демек, жарасым жайында теориялық 

115 
 
және тарихи санат ретінде сөз қозғауға болады. Екі жолды сабақтастыру бізге уақыт жағынан 
алшақ дәстүрлі мәдениетті зерттеуде оңтайлы жол болып көрінеді. Өйткені жарасым туралы 
бүгінгі түсініктің біздің ата-бабаларымыз мұндай түсінігінен айырмашылығы мол, уақыттың 
өзі мәдениетке де, «жарасым» санаты ұғымына да түзетулер енгізіп отырған. 
Жарасым  туралы  мұндай  теориялық  түсінік  қазақтардың  Универсум  туралы  түсінігіне 
анағұрлым  жақын  келеді.  Қазақтар  Универсумды  барлық  элементтері  теңгерілген 
қайшылықсыз бүтін деп ұғады, мұның өзі қазақ мәдениетінің жарасымын белгілейді. 
 «Жарасымда»  әлемді  игерудің  ұлттық  ерекшелігінің  заңдылықтары  анағұрлым  толық 
бейнеленеді,  себебі  бұл  санат  (категория)  қазақтар  үшін  дәстүрлі  мәдениеттің  түрлі 
элементтерінің  арасындағы  логикалық  және  тұрақты  байланыстардың  өзі  болып  саналады. 
«Жарасым» санатының тағы бір ерекшелігі  – болмыс пен таным санаттарының ұқсастығын 
жай  білдіріп  қана  қоймайды,  олардың  арасындағы  логикалық,  себеп-салдарлық 
байланыстарды  да  орнатады.  Сондай-ақ  қазақтардың  әлемді  игеруі  болмыс  пен  ойлаудың 
негізгі санаттарынан да, қандай да бір құндылық жасау ісінен көрінеді. 
Қазақ тілінің гармониясы жат сөздер ықпалымен, нақты айтқанда, оларды сол қалпынша 
енгізудің  кесірінен  бұзылып  жатыр.  Енді  осы  бір  рухани  Жаңғыру,  Қайта  ояну  сияқты 
мүмкіндік  туып  тұрғанда,  соны  пайдаланып  қалу  Ғаламдық  міндет  деп  санаймын.  Жат  сөз 
келген тіліне бейімделсін, бұл кез келген дамыған тілдің қағидасы, ал әріп тілге бейімделуге 
тиіс.  
Әріптің мәні тереңде дейтініміз де осы айтылған тылсым жайттармен байланысты. 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: