Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері
жүктеу/скачать 8,57 Mb. Pdf көрінісі
|
7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä B W G D Z I J K L M N O Ö P R S T U Ü F H C Y E 88 а ә б в г д з и й к л м н о ө п р с т у ү ф һ ч ы э Вариант 4 (на основе частотности фонем) А) Ц - C, Җ – Jh, Ч - Ch 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N Y E R L K T I J G M B D S U Z P Ü Ö O W F H C а ә н ы э р л к т и й г м б д с у з п ү ө о в ф һ ц B) Җ - C, Ч - Ch, Ц – Ts 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N Y E R L K T I J G M B D S U Z P Ü Ö O W C F H а ә н ы э р л к т и й г м б д с у з п ү ө О в җ ф һ C) Ч - C, Ц – Ts, Җ – Jh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N Y E R L K T I J G M B D S U Z C P Ü Ö O W F H а ә н ы э р л к т и й г м б д с у з ч п ү ө о в ф һ Вариант 5 (по созвучию фонем на основе алфавита по частотности) А) Ц - C, Җ – Jh, Ч - Ch 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N M Y E R L K G H T D I J B P S Z C U Ü O Ö W F а ә н м ы э р л к г һ т д и й б п с з ц у ү о ө в ф B) Җ - C, Ч - Ch, Ц – Ts 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N M Y E R L K C G H T D I J B P S Z U Ü O Ö W F а ә н м ы э р л к җ г һ т д и й б п С з у ү о ө в ф C) Ч - C, Ц – Ts, Җ – Jh 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 1 1 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 1 8 1 9 2 0 2 1 2 2 2 3 2 4 2 5 26 4 А Ä N M Y E R L K C G H T D I J B P S Z U Ü O Ö W F а ә н м ы э р л к ч г һ т д и й б п С з у ү о ө в ф Ниже приведена таблица, отображающая два алфавита: Yanalif 2, принятый по Указу Президента Республики Татарстан и признанный в настоящее время экспериментальным, и Yanalif-SLT (26 букв), предлагаемый в качестве варианта. Yanalif-2 Произно- шение Кирил- лица Yanalif- SLT Произно- шение Кирил- лица 1. А, а a А, а А, а A А, а 2. Ә, ә ә Ә, ә Ä, ä; Ә, ә ә Ә, ә 89 3. B, b be Б, б B, b Be Б, б 4. C, c ce Җ, җ C, c Che Ч, ч 5. ζ, ς che Ч, ч - - - 6. D, d de Д, д D, d De Д, д 7. E, e e Е, е (э) E, e E Е, е (э) 8. F, f ef Ф, ф F, f Ef Ф, ф 9. G, g ge Г, г G, g Ge Г, г 10. Ğ, ğ ğı Гъ, гъ - - - 11. H, h he Һ, һ H, h He Һ, һ 12. I, ı ı Ы, ы - - - 13. İ, i i И, и I, i I И, и 14. J, j je Ж, ж J, j Jod Й, й 15. К, к ke К, к К, к Ke К, к 16. Q, q q Къ, къ - - - 17. L, l el Л, л L, l El Л, л 18. M, m em М, м M, m Em М, м 19. N, n en Н, н N, n En Н, н 20. Ŋ, ŋ eng Ң, ң - - - 21. O, o o О, о O, o O О, о 22. Ө, ө ө Ө, ө Ö, ö; Ө, ө ө Ө, ө 23. P, p pe П, п P, p Pe П, п 24. R, r er Р, р R, r Er Р, р 25. S, s es С, с S, s Es С, с 26. Ş, ş şa Ш, ш - - - 27. T, t te Т, т T, t Te Т, т 28. U, u u У, у U, u U У, у 29. Ü, ü ü Ү, ү Ü, ü; ץ, ץ Ü Ү, ү 30. V, v ve В, в - - - 31. W, w we В, в (у) W, w We В, в (у) 32. X, x xa Х, х - - - 33. Y, y y Й, й Y, y Ы Ы, ы 34. Z, z ze З, з Z, z ze З, з Ц – Ts, Җ – Jh, Ш – Sh, Щ – Tc/ Tsh, Ж – Zh, Ң - Nh Известно, что порядок расположения букв и их численное значение имеют огромную важность в эзотерических толкованиях [6, 7], что все чаще находит свое научное обоснование. Поэтому, при окончательном утверждении алфавита представляется необходимым (целесообразным) проведение анализа не только состава алфавита (количества графем и их начертаний), но и иследование порядка следования графем и расположение их исходя из метафизического смыла их численных значений, проверяя их соответствие на ключевых словах мироздания. Тем более, что разница между числовыми значениями по частотности в большинстве своем настолько несущественны, что они вполне могут быть смещены в определенных пределах, возможно даже, что полученные данные могут изменяться (уточняться) в ту или другую сторону при увеличении тестового объема текстов. (Кроме фонемы ‘А’, имеющей наибольший коэффициент встречаемости: 0,113, и занимающей безусловно первую позицию. Другие фонемы по частотности расположены в следующих интервалах: от ‘Ä’(0,072) до ‘T’(0,050); от ‘I’(0,042) до ‘U’(0,025); от ‘Z’(0,016) до‘O’(0,010); от ‘W’(0,007) до ‘H’(0,003). Расположение графем по варианту 4 С). 90 Очевидно, что такая работа сама по себе очень емкая, ответственная и требует проведения глубоких исследований на основе огромного текстового материала с разработкой лингвистических моделей и применением математического аппарата. Заключение На семинарах Лаборатории проблем искусственного интеллекта АНТ и КГУ обсуждались разные варианты латиницы, и даже был выпущен специальный сборник [4], в котором, в частности, анализируется ряд вариантов алфавита на основе латиницы и предлагается некий собственный алфавит, предложенный специалистами лаборатории. Однако, поддерживая переход на латиницу в принципе, и беспокоясь, что в мелких спорах (и как оказалось - обоснованно) можно потерять саму возможность перехода на латинскую графику, мы практически отказались от продвижения своего варианта. Пользуясь тем, что эксперимент по поводу перехода на латиницу продолжается, в данной статье проанализированы технические и лингвистические аспекты перехода на латиницу, и предложен новый вариант татарского алфавита на основе латиницы, состоящий из 26 букв. Литература 1. Сулейманов Д.Ш. Формальная элегантность и естественная сложность морфологии татарского языка // Электронная конф.: Информационные технологии в гуманитарных науках (Казань, 5-31 мая, 1998г). -Казань, 1998. - HTTP://www.kcn.ru/_tat_ru/universitet/gum_konf/ot7.htm. 2. Сулейманов Д.Ш. (Кыпчак И.И.). Татарский язык - язык компьютерных технологий // Материалы научн.-практ. конференции “Языковая ситуация в республике Татарстан: состояние и перспективы” (17 ноября 1998 года). В 2 частях. Ч.1. -Казань: Изд-во “Мастер Лайн”, 1999. -196-198. 3. Suleymanov D.S. Natural possibilities of the Tatar morphology as a formal base of the NLP // In Proceedings of the First International Workshop “Computerisation of Natural Languages” (Varna, Sept. 3-7, 1999). –Sofia (Bulgaria): Information Services Plc, 1999. -P.113-117. 4. Татарский язык и информационные технологии. Вып.2. Изд-во Каз.гос. ун-т. –1995. – 122 с. 5. Гыйматдинова Н. Пәри утарында // «Идел» журналы, № 10, 1996. – 4-17, 32-39 б. 6. Папюсъ. Каббала или наука о боге, вселенной и человеке /Пер. С фр. А.В.Трояновского. Издание В.Л.Богушевского. –СПБ, 1910. – 359 с. 7. Плешанов А.Д. Руский алфавит как инструмент научного познания вселенной. –М.: Новый Центр, 2000. - 68 c. Ә. ЖҮНІСБЕК А. Байтұрсынұлы атындағыТіл білімі институты, Мемлекеттік тілді дамыту институты, Алматы, Қазақстан КІРМЕ (БҮЛДІРГІ) КИРИЛЛ ТАҢБАЛАРЫНЫҢ ДЫБЫС ТАЛДАНЫМЫ 1.Алдымен қазақ тілінің төл дыбыс құрамы ғылыми тұрғыдан анықталып, төл дыбыстар өз алдына, қазақ тіліндегі кірме (бүлдіргі) дыбыстар мен әріптер өз алдына топтастырылу керек. Өйткені кірме дыбыстар мен таңбалар қазақ сөзінің айтылым әуезін, морфем құрамын, буын тұрқы мен тасымал ретін, тіптен, сөйлеу (сөйлем) ырғағын бұзып бітті. Сонда қазақ тілінің фонетика деңгейінен (дыбыс құрамы) бастап, лексика, морфологияны қамтып, синтаксиске дейінгі табиғи қалпын сетінетіп отыр. Ендеше, бірінші кезекте, төл 91 дыбыстардың құрамы мен әріп таңбалары анықталып, қазақ тілінің төл «Әліпбиі» түзіледі. «Әліпби» төл дыбыстар құрамын түгел қамтып, олар үйлесімді орналастырылуға тиіс. Қазақ тілінің төл дыбыс құрамы: А Ә П Б М Ы І Т Д Н Е Қ(-К) Ғ (-Г) Ң Ұ Ү С З Р О Ө Ш Ж Л Й У(w) Мұндағы у таңбасының дыбыс мәнін латын әліпбиінің құрамындағы w әрпімен белгілеп беріп отырмыз. Өйткені қазақ тілінде ерін-еріндік, жуысыңқы, үнді дауыссыз бар. Ол дауыссыз халықаралық практикада осы таңбамен беріледі. Ондай дыбыс ағылышын тілінде де бар. Ағылшын тілінде сауатты өсіп келе жатқан жас ұрпақ оны тез аңғарып, жеңіл қабылдайды. Ал орыс тілінде ондай дауыссыз дыбыс жоқ. Олардың Көкшетау дегенді Көкчетав деп өз тіліндегі тіс-еріндік, жуысыңқы, ұяң в дауыссызымен алмастыратындығы сондықтан. Қазақ тіліндегі дауыссыз у[w] мен орыс тіліндегі дауысты у[u:] дыбыстарын естілім ұқсастығына қарап өзара шатастырып жүргеніміз сондықтан. Тіптен и мен у әріптерін (дыбыстарын емес) өз алдына дауысты «фонема» деуге де жеттік. Оны қазақ тілінің дамуы деп түсіндіруге тырысып жатырмыз. 2.Қазақтың төл сөздерінің жазылымындағы кірме әріптер түгел шығарылып тасталады. Олар: И У Я Ю Щ Х Һ Өкінішке орай, орыс тілінің емле-ережесі арқылы қазақ тілінің төл сөздерінің жазылымына енген и, у, я, ю таңбаларының (дыбыстарының емес) әрқайсысын өзалдына дербес дауысты дыбыстар деп қабылдау бар. Көпшілік (тіптен, тіл мамандарының өздері, қазақ тілі пәнінің мектеп мұғалімдері мен жоғары оқу орындарының оқытушылары) осыған әбден ден қойып, психологиялық тұрғыдан мойындап алған. Олай етпеске амалы да жоқ, өйткені мектептен бастап, жоғары оқу орнын бітіргенше оларды дауысты дыбыс деп санасына құя берсе, кімде болса сеніп қалады. Оның үстіне оқу бағдарламалары мен оқулықтар түгелдей осы ережені құптап отыр. Қазақ тілі дыбыстарының құрамына зорлықпен енгізіліп отырған «дауысты дыбыстардың» жөнін табу үшін олар «дауыстыдан кейін дауыссыз болады, дауыссыздан кейін дауысты болады» деген (мұндайда болады екен!?) әлеми жұртқа күлкі болатын ереже де ойлап таптық. Оның зардабын әлі көріп келе жатырмыз. Тіл мамандарының өзі өздері ұсынып отырған әліпби жабаларында осы жалған қағиданы ұстанып отыр. Мысалы, орыс жазуының ережесімен жазып келген ми, ти т.б. сөздерді латын негізінде де mі, tі деп жазып, ми, ти деп оқуды ұсынып отыр. Сонда қазіргі орыстақы емлеміз бойынша да [ми, ти], жаңа латынша да [mi, ti] болып шыққалы тұр. Жоба авторлары осы жолмен жазу желісін үнемдеуге болады, яғни екі таңбаның орнына бір таңба ғана жазамыз деген болжамды алға тартады. 3.Жоба авторларының дәйектемесіне көз жеткізу үшін «Абай жолы» романы, Әнұран т.б. мәтіндерге есептеу жүргізіп көрдік. Сондағы үнем 0,5-0,7% ғана болып шықты. Сонда түкке тұрғысыз үнем үшін, егемендіктің арқасында ғана құтылғалы отырған, тілбұзар емле-ережелерді тағы несіне қайталаймыз деген ой туады. Оның үстіне өздері ұрынған шым-шытырықтан шығу үшін құрау-құрау таңбалар ұсынады. Мысалы, ы[ı], і[і], й[ï], ұ[u], ү[ü], у[û]. Мұндай шешім әдістемелік тұрғыдан өте тиімсіз. Өйткені ұқсас таңбалардың үстіне үстеме белгілер қоя беруге болмайды. Себебі сауат ашуды 92 қиындатып жібереді: ұқсас таңбалар екіден аспау керек; үстеме таңба біріне қойылып, екіншісіне қойылмау керек. Ал, жазу реформасының басты мақсаты орыс тілінің тіл бұзар ережелерінен арылып, қазақтың мый деген сөзін айтылуына лайық мый деп жазып, жуан айтқызу, тій деген сөзін айтылуына лайық тій деп жазып, жіңішке айтқызу үшін жасалып отырғанын ескерсек, әріптестеріміздің бұл әрекетіне қалайша «жол болсын» демекпіз. 4.Кез-келген жазу тілдің ішкі өзіне тән құрылымы мен табиғи айтылымына зиян тигізбеу керек. Керісінші, тілдің әдеби айтылымының қорғанышы болу керек. Ол үшін: 1. Жазу сөздің дыбыс құрамын дәл бейнелегенде ғана дұрыс жазу болады. Ендеше қазақ жазуы қазақ сөзінің үндесім әуезін дұрыс көрсетіп отыру керек, басқаша айтқанда, жуан айтылатын сөздің таңбасы мен жіңішке айтылатын сөздің таңбасының арасында көрнекі айырма болсын. 2. Жазу қазақ сөзінің буын құрамын бұзбау керек. Мысалы, ми-ы, су-ы [мый-ы], [сұу- ы]болмау керек, мы-йы, сұ-уы болу керек. Қазақ тілінде сөз ішінде буын дауыстыдан басталмайды. Оқулықтардағы осындай кереғарлықтардың қиындықтарын айтып, балаларға түсіндіре алмай, олардың алдында «бірде олай болады, бірде бұлай болады» деп екі сөйлеп, әлек болып жатқан ұстаз мұғалімдердің пікіріне де құлақ асу керек қой. 3. Жазу қазақ сөзінің тасымал ережесіне сай болу керек. Тағы да ми-ы, су-ы болып тасымалданбау керек, мы-йы, сұ-уы болып тасымалдану керек. 4. Жазу қазақ тілінің морфем (түбір мен қосымшалар) желісін үзбеу керек. Мысалы, қазақ тілінің «егер түбір дауыссызға бітсе, қосымша дауыстыдан басталады» деген іргелі заңдылығы бар. Сонда мың – мы-ңы, сұр – сұ-ры тәрізді мый – мы-йы, сұу – сұ-уы болып, тіл жүйесі бұзылмайды. 5.Қазақ тіліндегі дифтонгтардың фонологиялық мәртебесін (статусын) анықтау бүгінгі қазақ фонетика ғылымының өзекті мәселесіне айналып отыр. Өйткені бұл мәселенің теориялық және практикалық маңызы қатар өзекті (актуал) болып отыр. Мәселенің теориялық шешімі қазақ тілі дыбыстарының құрамын дәл анықтап, «қазақ тілінде қанша дауысты дыбыс бар?» деген сұраққа нақты жауап тауып беретін болады. Ал оның практикалық шешімі қазіргі қазақ жазуындағы қайшылықтардан арылуға мүмкіндік береді. Жазуда и, у әріптерімен таңбаланып жүрген дыбыстарға, бір жағынан, «дауыстыдан жүктеу/скачать 8,57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|