Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері

311 
 
Барыс септігі. Орыс тіліндегі «дательный падежге» сәйкес келеді. 1-склонение. Егер сөз 
аудармасы  «дательный  падежге»  тиісті  болса,  сөз  аудармасына  «е»  қосымшасы  жалғанады 
және сөз алдына «к» предлогы жалғанады, мысалы көлікке =>к машине. 
2-склонение.  Егер  сөз  аудармасы  «мужской  род»  немесе  «средний  родқа»  тиісті  болса, 
онда  аударманың  қосымшасы  «у»  қосымшасымен  алмастырылады  және  сөз  алдына  «к» 
предлогы  жалғанады,  мысалы  сыныпқа  =>к  классу,  күнге  =>солнцу.  Егер  с-з  аудармасы 
«мужской родқа» тиісті болса және оның соңғы әрпі  «ь» болса, онда сөзге  «и» қосымшасы 
жалғанады.  
3-склонение.  Егер  сөз  аудармасы  «женский  род»  категориясына  тиісті  болса  және  оның 
соңғы әрпі  «ь» болса, онда қосымша «и» жалғауымен алмастырылады және сөз алдына «к» 
предлогы жалғанады, мысалы жолға =>к пути.  
-е қосымшасын жалғау әдісі:  
Деректер базасындағы padezh=3, chislo=1, rod=2 болатын орыс тіліндегі жалғауға сұраныс 
жасалады: 
if (padezh == "3") 
  { 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i] 
= 
"к 
" 
+ 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0, 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Length - 1) + okonch1;  } 
Мысалы:  
 
 
 
Табыс  септігі.  Орыс  тіліндегі  «винительный  падежге»  сәйкес  келеді.  1-склонение.  Егер 
сөз  аудармасы  «винительный  падежде»  тұрса  және  қосымша  «а»,  ал  соңғы  әріптің 
алдындағы әріп pb[]={ 'б', 'в', 'г', 'д', 'ж', 'з', 'к', 'л', 'м', 'н', 'п', 'р', 'с', 'т', 'ф', 'ч', 'ш', 'щ', 'х', ‘ц’} 
әріптерінің  біріне  тең  болса,  сөз  аудармасына  «у»  жалғауы  жалғанады,  мысалы  көлікті 
=>машину. Егер сөздің соңғы әрпі «я» болса, онда аудару барысында сөздің қосымшасы «ю» 
болып өзгереді, мысалы жерді =>землю. 
2-склонение. Егер сөз аудармасы мужской родқа тиісті болып, оның соңғы әрпі «ь» болса 
және сөз аудармасы средний родқа тиісті болып, оның соңғы екі әрпі «ие», «ре», «ле» болса, 
сөз  қосымшасы  «я»-ға  ауысады,  қалған  жағдайларда  «а»  жалғауы  жалғанады,  мысалы  
терезені =>окна, теңізді =>моря. 
3-склонение.  Егер  сөз  аудармасы  орыс  тіліндегі  үшінші  склонениеге  сәйкес  келсе,  онда 
«винительный падежде» сөз түбірінің өзі шығарылады, мысалы жолды =>путь[5]. 
-у және –ю қосымшаларын жалғау әдісі:  
Деректер базасындағы padezh=4, chislo=1, rod=2 болатын орыс тіліндегі жалғауға сұраныс 
жасалады: 
string[] string1 = new string[] { "я" }; 
    if (defineVariables.skl[defineVariables.i] == "1") 
    {  if (padezh == "4") 
{if(string1.Contains(defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(defineVariables.
words_rus[defineVariables.i].Length - 2, 1))) 
 { 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i] 
=                              
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0, 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Length - 1) + okonch2; } 

312 
 
 else    {   defineVariables.words_rus[defineVariables.i] = 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0, 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Length - 1) + okonch1;           } 
Жатыс  септігі.  Орыс  тіліндегі  «предложный  падежге»  сәйкес  келеді  және  аударманың 
алдына  «на»  немесе  «в»  предлогтарының  бірі  қойылуы  тиіс.  Егер  сөз  «мужской  род»,  
«женский  род»  немесе  «средний  родқа»  тиісті  болса,  онда  сөз  түбірінің  аудармасына  «е» 
жалғауы  жалғанады  да,  сөз  алдына  «в»  немесе  «на»  предлогы  қойылады.  Мысалы  көлікте 
=>в машине, үйде=>в доме. 
-е қосымшасын және «в» предлогын жалғау әдісі: 
 
Деректер базасындағы padezh=6, chislo=1, rod=2 болатын орыс тіліндегі жалғауға сұраныс 
жасалады: 
if (padezh == "6") 
{ 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i] 
= 
"в 
"+ 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0,defineVariables.words_rus[defineVariabl
es.i].Length - 1) + okonch1;      } 
 
 
 
Шығыс  септігі.    Орыс  тіліне  аударылу  барысында  «родительный  падежге»  сәйкес 
аударылады, тек қана аударманың алдына «из» немесе «от» предлогы жалғанады. 
1-склонение. Егер сөз аудармасының соңғы әрпі «а», ал соңғы әріптің алдындағы әріп pb[] 
= { 'б', 'в', 'д', 'з', 'л', 'м', 'н', 'п', 'р', 'с', 'т', 'ф', ‘ц’} әріптерінің біріне тең болса, сөз аудармасына 
«ы»  қосымшасы  жалғанады  және  «из/от»  предлогы  қойылады,  мысалы  көліктен  =>  из 
машины.  Егер  сөз  аудармасының  соңғы  әрпі  «я»  болса,  онда  аударманың  соңғы  әрпі  «ю» 
болып  өзгертіледі  және  «из/от»  предлогы  қойылады,  мысалы  автоматтандырудан=>  из 
автоматизации.  
2-склонение.    Егер  сөз  аудармасы  «мужской  родқа»  тиісті  болса,  онда  сөз  соңына  «а» 
қосымшасы  жалғанады  және  сөз  алдына  «из/от»  предлогы  қойылады,  мысалы  үйден=>из 
дома.  Егер  сөз  аудармасы  «мужской  родқа»  тиісті  болса  және  соңғы  әріп  «ь»  болса,  онда 
сөздің  соңғы  әрпі  «я»  әрпімен  алмастырылады  және  «из/от»  предлогы  қойылады,  мысалы 
ажыратқыштан => из выключателя. Егер сөз аудармасы «средний род» категориясына тиісті 
болса,  онда  морфологиялық  синтез  жасау  барысында  сөздің  соңғы  әрпі  «а»  жалғауымен 
алмастырылады және «из/от» предлогы қойылады, мысалы терезеден => из окна.  
3-склонение.  Егер  сөз  аудармасы  «женский  род»  категориясына  тиісті    болса  және  оның 
соңғы  әрпі  «ь»  болса,  онда  сөз  аудармасының  соңғы  әрпі  «и»  жалғауымен  алмастырылады 
және «из/от» предлогы қойылады, жолдан =>из пути. 
-ы немесе -и қосымшасы мен «из» предлогын таңдау әдісі:  
Деректер базасындағы padezh=2, koptik=1, rod=2 болатын орыс тіліндегі жалғауға сұраныс 
жасалады: 
if (padezh == "2") 
{if(string1.Contains(defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(defineVariables.
words_rus[defineVariables.i].Length - 2, 1))) 

313 
 
    {defineVariables.words_rus[defineVariables.i] 
=defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0, 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Length - 1) + okonch1;     } 
      else 
{ 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i] 
=                 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0,defineVariables.words_rus[defineVariabl
es.i].Length - 1) + okonch2;             } 
      if (defineVariables.septik[defineVariables.i] == "6") 
{defineVariables.words_rus[defineVariables.i]="из"+defineVariables.words_rus[defineVaria
bles.i];           }              } 
 
 
 
Көмектес септік. Орыс тіліндегі «творительный падежге» сәйкес келеді.  
1-склонение. Егер орыс тіліндегі сөз «творительный падеж» формасында тұрса және оның 
соңғы әрпі «а», ал соңғы әріптің алдындағы әріп pb[]={ 'б', 'в', 'г', 'д', 'ж', 'з', 'к', 'л', 'м', 'н', 'п', 
'р', 'с', 'т', 'ф', 'ч', 'ш', 'щ', 'х'} әріптерінің біріне тең болса , онда сөзге «ой»жалғауы жалғанады, 
мысалы көлікпен =>машиной. Егер сөздің соңғы әрпі «ь» болса, онда морфологиялық синтез 
барысында сөзге «ей» жалғауы жалғанады, мысалы жермен =>землей (8-сурет) 
2-  склонение.  Егер  сөз  аудармасы  «мужской  родқа»  тиісті  болса,  синтез  жүргізу 
барысында  сөз  түбіріне  «ом»  жалғауы  жалғанады,  мысалы  үймен  =>домом.  Егер  сөз 
аудармасы  «мужской  родқа»  тиісті  болса  және  оның  соңғы  әрпі  «ь»  болса  немесе  сөз 
аудармасы «средний родқа» тиісті болса, онда сөз түбіріне «ем» жалғауы жалғанады, мысалы 
күнмен =>солнцем. 
3-склонение.  Егер  сөз  аудармасы  орыс  тіліндегі  үшінші  склонениеге  сәйкес  келсе,  онда 
бұл септікте сөз соңына «ю» жалғауы жалғанады, мысалы жолмен =>путью. 
«ой» немесе «ей» қосымшаларын жалғау әдісі:  
Деректер базасындағы padezh=5, chislo=1, rod=2 болатын орыс тіліндегі жалғауға сұраныс 
жасалады: 
if (padezh == "5") 
{if(defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(defineVariables.words_rus[define
Variables.i].Length - 1, 1) == "я") 
  {defineVariables.words_rus[defineVariables.i] = 
  defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0, 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Length - 1) + okonch2; 
   }          else 
  {defineVariables.words_rus[defineVariables.i] = 
defineVariables.words_rus[defineVariables.i].Substring(0,defineVariables.words_rus[defineV
ariables.i].Length - 1) + okonch1;    }} 
 

314 
 
 
 
Сурет 5. Көмектес септігінің мысалы. 
 
Жоғарыдағы  мысалдарда  орыс  тіліндегі  бірінші  «склонениеге»  тиісті  сөздердің  септелуі 
келтірілген, өзге «склонение» сөздерінің де өздеріне тән аударылу ережелері бар және олар 
сол бойынша аударылады.  
Қазақ  тілінде  енгізілген  сөзге  морфологиялық  анализ  бен  синтез  жасалғаннан  кейін  ол 
сөздердің  қай  сөйлем  мүшесі  болатындағын  анықтау  қажет  болады,  яғни  сөйлемге 
синтаксистік  талдау  жасалынады.  Синтаксистік  талдау  –  сөйлемді,  оның  мүшелерін, 
түрлерін,  құрмалас  сөйлемнің  құрамындағы  жай  сейлемдерді  анықтау.  Синтаксистік 
талдауда сөйлем мүшелері келесі ережелер бойынша анықталады:  
Енгізілген сөз бастауыш болады, егер берілген сөз зат есім немесе есімдік болып және ол 
атау септігінде тұрса;  
Енгізілген сөз баяндауыш болады, егер енгізілген сөз етістік болса;  
Енгізілген сөз толықтауыш болады, егер берілген сөз зат есім болып және ол табыс немесе 
көмектес септігінде берілсе;  
Енгізілген сөз анықтауыш болады, егер берілген сөз ілік септігінде тұрса немесе сын есім 
болса;  
Енгізілген сөз пысықтауыш болады, егер сөз табы үстеу болса немесе берілген сөз зат есім 
болып және ол барыс, жатыс, шығыс септіктерінің бірінде тұрса;  
Осы аталғандарды келесі сұлба түрінде көрсетуге болады (6-сурет):  
Сөйлем мүшелері
Атау с.
Бастауыш
Баяндауыш
Толықтауыш
Анықтауыш
Пысықтауыш
||
Зат есім
Атау с.
&&
Есімдік
Етістік
Табыс с.
Зат есім
&&
Көмек. с.
Зат есім
&&
||
&&
Сын есім
Ілік септ.
||
Барыс с.
Зат есім
&&
Жатыс с.
Зат есім
&&
||
Үстеу
Зат есім
&&
||
||
Шығыс с.
-------------- Бастауыш
-------------- Баяндауыш
-------------- Толықтауыш
-------------- Анықтауыш
-------------- Пысықтауыш
 
 
Сурет 6. Сөйлем мүшелерінің анықталуы. 

315 
 
Қазақ  тіліндегі  сөйлем  мүшелері  анықталғаннан  кейін,    оларды  орыс  тіліндегі  сөйлем 
мүшелеріне сәйкестендіру керек болады. Қазақ (орыс) тілдеріндегі сөйлем мүшелеріне келесі 
атрибуттарды тағайындадық:  
1 – бастауыш (подлежащее); 
2 – баяндауыш (сказуемое); 
3 – толықтауыш (дополнение); 
4 – анықтауыш (определение); 
5 – пысықтауыш (обстоятельство); 
Осылайша  синтаксистік  анализдің  жұмысы  аяқталады  да,  келесі  қадам  синтаксистік 
синтезге  беріледі.  Синтаксистік  синтез  –  синтаксистік  талдау  жасалған  сөйлемдегі  сөйлем 
мүшелерін  дұрыс  ретпен  орналастыру.  Қазақша-орысша  машиналық  аударманың  үлгілерін 
құрастыру  тарауында  айтылғандай,  екі  тілдегі  сөйлем  мүшелері  нөмірленген  болатын. 
Тілдегі  сөйлемді  құрауыштар  арқылы  формальді  грамматика  түрінде  көрсететін  болсақ  (7-
сурет):  

 
сөйлем (sentence-S) 

 
бастауыш тобы (noun phrase-NP)  

 
баяндауыш тобы (verb phrase-VP)  

 
пысықтауыш тобы (adverbial phrase-Adv.P)  

 
анықтауыш тобы (adjectival phrase-Adj.P) 

 
толықтауыш тобы (addition phrase-AdP)  
 
 
 
Сурет 7. Сөйлем құрауыштары. 
 
Тілдегі сөйлем құрылымын келесі формальді грамматика түрінде көрсетуге болады:  
<сөйлем>::= <бастауыш><баяндауыш><толықтауыш><анықтауыш><пысықтауыш> 
<бастауыш> ::= <атау септігіндегі зат есім> |<есімдік > 
<баяндауыш> ::= <етістік> |<күрделі етістік > 
<толықтауыш>  ::=  <табыс  септігіндегі  зат  есім>  |<табыс  септігіндегі  есімдік>|<көмектес 
септігіндегі зат есім> 
<анықтауыш> ::= <сын есім> |<ілік септігіндегі зат есім> 
<пысықтауыш>  ::=  <үстеу>|<барыс  септігіндегі  зат  есім>|<жатыс  септігіндегі  зат 
есім>|<шығыс септігіндегі зат есім> 
 
 
 
Сурет 8. Синтаксистік синтездің кіріс және шығыс мәліметтері. 

316 
 
Синтаксистік  синтез  барысында  белгілі  бір  құрылымдағы  қазақ  тілінде  енгізілген 
сөйлемнің  орыс  тіліндегі  дұрыс  құрылымы  тағайындалады,  яғни  бұл  жерде  синтаксистік 
анализ  барысында  тағайындалған  сөйлем  мүшелерінің  атрибуттары  (нөмірлері) 
пайдаланылады.  Сөйлем  мүшелерінің  сөйлемдегі  орындарының  реті  келесі  сәйкестікте 
болады,  теңдіктің  сол  жағында  қазақ  тіліндегі  сөйлем  құрылымы,  ал  теңдіктің  оң  жағында 
қазақ  тіліндегі  сөйлем  құрылымына  сәйкес  келетін  орыс  тіліндегі  сөйлем  құрылымы 
орналасқан:  
[1][2]=[1][2]                            [1][5][4][3][2]=[1][5][2][4][3] 
[3][2]=[3][2]                            [1][4][3][5][2]=[1][4][3][5][2] 
[1][3][2]=[1][2][3]                   [1][3][4][5][2]=[1][2][3][4][5] 
[1][4][2]=[1][2][4]                   [1][4][5][3][2]=[1][2][4][5][3] 
[1][5][2]=[1][2][5]                   [1][4][3][5][2]=[1][4][3][5][2] 
[3][1][2]=[3][2][1]                   [1][4][3][4][5][2]=[1][4][3][4][5][2] 
Бұл  жерде  қазақ  тіліндегі  алты  сөзге  дейінгі  жиі  кездесетін  сөйлем  құрылымдары 
жинақталған, егер машина енгізілген құрылымды бұл тізімнен таппаса, онда шығысындағы 
сөйлем  кіріске  келіп  түскен  позиция  бойынша  шығарылады  (орыс  тілінде  сөйлем 
мүшелерінің реті  орнықты болуы шарт  емес). Қазақ тіліндегі  сөйлемге синтаксистік талдау 
жасалып,  олардың  сөйлемдегі  орналасу  реттері  анықталғаннан  кейін  жоғарыда  келтірілген 
сәйкестік бойынша орыс тіліндегі сөйлем құрастырылады. Мысалы,  қазақ тіліндегі [1][3][2] 
құрылымына  сәйкес  келетін  «Мен  кітапты  алдым»  сөйлемі  енгізілетін  болса,  ондағы 
сөздердің қай сөз таптарына жататындықтары анықталады. Ендігі кезекте ол сөз таптарының  
қай  сөйлем  мүшесіне  сәйкес  келетіндіктері  жоғарыда  келтірілген  формальді  грамматика 
арқылы анықталады (9-сурет).  
Кіріс: «Мен кітапты алдым», құрылымы [1][3][2] 
 
 
 
9-сурет. Синтаксистік синтез алгоритмі 

317 
 
Қазақ  тілінде  енгізілген  сөзге  жоғарыда  келтірілген  талдаулар  (морфологиялық, 
синтаксистік)  және  оларға  сәйкес  синтездер  (морфологиялық  және  синтаксистік)  жасалу 
арқылы  мәтінді  орыс  тіліне  аудару  орындалды.  Аталған  алгоритмдерді  қолданбас  бұрын 
оларға  ұзақ  зерттеу  жұмыстары  жүргізіліп,  олардың  ішіндегі  тиімділері  таңдалып  алынды. 
Зерттеу жұмысы барысында Баскаков Н.А., Хасенова А.К., Исенгалиева В.А., Кордабаев Т.Р. 
авторларының  бірігіп  жазған  «Қазақ  және  орыс  тілдерінің  салыстырмалы  грамматикасы» 
кітабы  қолданылды.  Осы  алгоритмдер  қазақша-орысша  машиналық  генераторының 
программасын  жазу  барысында  C#  ортасында  жүзеге  асырылды.    Жұмыс  нәтижесі  болып 
табылатын  қазақша-орысша  машиналық  аударма  программасы  әзірге  қарапайым 
сөйлемдерді сапалы түрде аудара алады. Аталған өнімді аудармашы көмегіне жүгінген кез-
келген қолданушы пайдалана алады, ол үшін интернет желісінің болуы жеткілікті.  
Қазіргі таңда аударма ісі еш жүйеде толықтай автоматтандырылмаған. Оның негізгі себебі 
–  аударма  процесін  компьютер  көмегімен  үлгілеу,  яғни  адам  аудару  барысында  түйсікке 
жүгінетін болса, машина ойлау қабілетіне ие бола алмағандықтан, оның мүмкіншіліктері де 
төмен болады. Осы себепті аталған жобаны келешекте дамыту ісі жоспарлануда. Алға қойған 
жоспар бойынша жоба келесі бағыттарда жетілдірілуі тиіс:  

 
қазақ тіліндегі сұраулы және лепті сөйлемдерді аудару;  

 
құрмалас сөйлемдерді аудару ерекшеліктерін зерттеу;  

 
қазақ тіліндегі сан есімдердің аударылу ерекшеліктерін зерттеп, оларды жобаға енгізу;  

 
мәліметтер қорын жаңа сөздермен толықтыру;  

 
аударма ісін пәндік аймаққа бөліп қарастыру.   
 
 
М.АБАҚАН, С.КЫЗЫРКАНОВА 
 
 
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Алматы, Қазақстан 
 
 
ОРЫС ТІЛІНДЕГІ ПРЕДЛОГТАРДЫҢ КӨПМАҒЫНАЛЫЛЫҒЫНА 
БАЙЛАНЫСТЫ ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Заманауи технология дамыған кезеңде қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілінен қазақ тіліне, 
немесе ағылшын тілінен қазақ тіліне компьютермен тура аударма жасау үлкен сұранысқа ие 
болып отыр. Компьютерлік аударма жасауға байланысты көптеген ғылыми зерттеулері бар. 
Алайда  бір  тілден  екінші  тілге  аударма  жасау  тыңғылықты  еңбек  пен  терең  білімді  қажет 
етеді.  
Сөздердің көпмағыналылығы көптеген жылдар бойы шешімін іздеп жүрген мәселелердің 
бірі  болып  табылады.  Өткен  ғасырдың  40-жылдарынан  бастап  жеке  мәселе  ретінде 
қарастырыла  бастаған  сөздердің  лексикалық,  синтаксистік  көпмағыналылығы  бүгінгі  күні 
өзінің  зерттеу  аясын  біршама  кеңейткен.    Қазіргі  таңда  бұл  мәселе  әлемдік  тәжірибеде 
көпмағыналылық мәселесі сан қырынан танылып, зерттеліп келеді.   
Қазақ тіліндегі кез келген сөз контексте мағыналық  өзгеріске ұшырап, әртүрлі мағынада 
жұмсалуы  мүмкін.  Көпмағыналық  тек  лексикалық  атауларға  ғана  емес,  сондай-ақ, 
грамматикалық  тұлғаларға  да  тән.  Осы  мәселені  шешу  барысында  қазақ  тілінің  ішкі 
заңдылықтарының  негізгісі  саналатын  сингармония  заңдылығын  негізге  алуды  жөн  көрдік. 
Бұл мәселені шешу мақсатында орыс тіліндегі предлогтардың қазақ тіліне аударылуы және 
олардың  көпмағыналық  сипаты  қарастырылады.  Орыс  тілінде  предлогтардың  алатын  орны 
ерекше.  Олар  жеке  тұрып  өзңнше  лексикалық  мән  бере  алмайды.  Предлогтар  зат  есіммен, 
сан  есіммен,  сын  есіммен,  үстеумен  тіркесте  тұра  алады  және  байланыса  келе,  әрекет  пен 
қимылдың орнын, бағыты мен уақытын білдіреді. Сан есім мен сын есім, үстеу тек зат есім 
орнына жұмсалғанда немесе зат есім қызметін атқарғанда ғана предлогтармен тіркеске түсе 

318 
 
алады.  Бір  сөзге  бірнеше  предлог  жалғана  отырып  әр  қайсысы  әр  түрлі  мағына  үстейді. 
Мысалға  “через”  предлогын  қарастырайық.  “Через”  предлогі  тіркеске  түсіп  “кейін,  соң, 
арқылы” дегенді білдіре алады: 

 
Через секунду - бір секундтан кейін; 

 
Через мост - көпір арқылы ; 
Машиналық  аудармада  көпмағыналылықтың  предлогтарға  байланысты  мәселесі  осы 
жерден  көрініс  табады.  Қазақ  тілінде  предлог  кездеспейді,  алайда  орыс  тіліндегі 
предлогтарды  мағыналық  ерекшеліктеріне  қарай  әдеби  тілде    және  ауызекі  сөйлеуде 
аударылу жүйесі қалыптасқан. Орыс тіліндегі предлогтарды аударудағы кейбір мәселелерге 
тоқталайық. Біздің негізгі мақсатымыз предлогтардың қазақ тіліне аударылу жүйесіне назар 
аударып,  олардың  мағыналық  ерекшеліктеріне,  әсіресе,  предлогтардың  мәтіндегі 
көпмағыналық сипатына ғылыми сипаттама жасау.  
Орыс  тілінде  кез  келген  предлог  өзімен  байланысты  сөзбен  белгілі  бір  ретпен,  ішкі 
заңдылықпен байланысады. Байланысқа түскен сөздің тұлғасына, “род”-қа, жекеше не көпше 
түрде келуіне байланысты белгілі бір заңдылықты, реттілікті анықтауға болады. Осы орайда 
предлогтардың  контексте  келу  жолдары  мен  олардың  мағыналық  құрылымын  анықтау, 
аударма  жасау  маңызды.  Ал  қазақ  тіліне  бұл  предлогтар  септік  жалғауларымен  
алмастырылып  аударылады.  Қазақ  тіліндегі  кеңістік  септіктері  барыс  табыс,  жатыс  шығыс 
және  көмектес  септіктері  тілдің  тарихи  дамуына  бірінің  орнына  бірі  жұмсалған.    Септік 
жалғауларының  арасындағы  семантикалық  жақындық  орыс  тіліндегі  предлогтарды 
аударғанда ерекше көрінеді. Мысалы, “на” предлогы “үстіне” немесе “үстінде” мағынасында 
келуі  мүмкін,  ал  “за”  предлогы  әрекеттің  мақсатын  немесе  заттық  мағынадағы  есімдердің 
орнын  білдіруі  мүмкін.  Екіншіден,  мағыналық  жақындық  дегеніміздің  өзі  олардың 
мағыналық құрылымы бірдей деген сөз емес, арасында семантикалық айырмашылық бар. Бір 
ғана предлог  екі  септікпен аударылғанда екі  түрлі  мәнге ие болуы  ықтимал. Компьютерлік 
аударма  жасағанда  предлогтардың  аударылуындағы  көпмағыналық  пен  мағыналық 
құрылымды  ескерудің  маңызы  ерекше  болатыны  осыдан.  Орыс  тіліндегі  көптеген 
предлогтар  зат  есіммен  байланысып  келіп,  әрекет  пен  қимылдың  орнын,  бағыты  мен 
уақытын  білдіреді.      ғалымдардың  көрсетуіне  қарағанда,  предлогтар  қазіргі  орыс  тілінде 
әрекеттің уақытын, мезгілін, себебін, мақсатын да білдіру үшін жұмсалады.   
Орыс  тіліндегі  барлық  предлогтарды  қазақша  контексте  келгендегі  аударылу  жолдарын 
анықтауға  толық  мүмкіндік  бар.  Мысалы,  “на  столе”  (егер  на  предлогі  және  мужской  род 
жекеше  түрдегі,  жалғауы  е  болатын  болса)  тіркесін  “үстелде”  (жатыс  септігіндегі  зат  есім) 
немесе “үстел үстінде” деп алсақ, ал “на стол” (егер на предлогі және мужской род жекеше 
түрдегі,  жалғаусыз  болса)  тіркесін  “үстелге”  (барыс  септігіндегі  зат  есім)  немесе  “үстел 
үстіне”  деп  барлық  предлогтармен  кездесуі  мүмкін  жағдайларды  қарастыру  арқылы 
жүйелеуге болады. 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: