Атты І халықаралық конференция ЕҢбектері

Acknowledgements: MLF thanks the Kazakh state program for the attraction of foreign scholars 
and Prof. Ualsher Tukeyev for supporting his visit to the Kazakh National University, where part of 
this work was carried out. We also thank Prof. Tukeyev for his valuable input. 
 
References 
1.
 
Cutting,  D.,  Kupiec,  J.,  Pedersen,  J.,  Sibun,  P.  1992.  “A  practical  part-of-speech  tagger”. 
Proceedings of  the 3rd  Conference on Applied Natural  Language Processing (ANLP’92), p. 133-
140. 

331 
 
2.
 
Forcada,  M.L.,  Ginestí-Rosell,  M.,  Nordfalk,  J.,  O'Regan,  J.,  Ortiz-Rojas,  S.,  Pérez-Ortiz, 
J.A. Sánchez-Martínez, F., Ramírez-Sánchez, G., Tyers, F.M. 2011. “Apertium: a free/open-source 
platform for rule-based machine translation”. Machine Translation 25(2)127-144. 
3.
 
Karlsson,  F.,  Voutilainen,  A.,  Heikkilä,  J.,  Anttila,  A.  1995.  Constraint  Grammar:  A 
Language-Independent System for Parsing Unrestricted Text. Mouton de Gruyter, Berlin. 
4.
 
Koehn, P. (2010) Statistical Machine Translation, Cambridge University Press. 
5.
 
Печерских, Т. Ф., Амангельдина, Г. А. (2012) “Особенности перевода разносистемных 
языков  (на  примере  английского  и  казахского  языков)”,  Молодой  ученый.  №3,  259–261 
[http://www.moluch.ru/archive/38/4406/] 
6.
 
Papineni, K., Roukos, S., Ward. T.. amd Zhu, W.J. (2002) “BLEU: a method for automatic 
evaluation of machine translation” In Proceedings of the 40th Annual meeting of the Association for 
Computational Linguistics, Philadelphia (ACL 2002), pp.311–318. 
7.
 
Salimzyanov, I., Washington, J.N., Tyers, F.M. “A free/open-source Kazakh-Tatar machine 
translation”. Proceedings of MT Summit XIV (Nice, France, 4–6 September 2013), accepted. 
8.
 
Sánchez-Martínez,  F.,  Pérez-Ortiz,  J.A.,  Forcada,  M.L.  (2008).  “Using  target-language 
information  to  train  part-of-speech  taggers  for  machine  translation”.  Machine  Translation,  22(1-
2)29–66. 
9.
 
Tyers, F. M. and Alperen, M. S. (2010) “SETimes: A parallel corpus of Balkan languages”. 
Proceedings  of  the  MultiLR  Workshop  at  the  Language  Resources  and  Evaluation  Conference  at 
LREC2010, 49–53 [http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2010/workshops/W22.pdf]. 
 
 
У. КАМАНУР, Б.З АНДАСОВА, Б.М БАЙГУШЕВА 
 
 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, Қазақстан 
 
 
ҚАЗАҚ-АҒЫЛШЫН-ҚЫТАЙ ДЫБЫСТЫҚ  СӨЗДІГІН  ӘЗІРЛЕУ 
 
Қазақ  тілі  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  тілі  ретінде  елдің  ішкі  қарым-
қатынасында  ғана  емес,  сонымен  бірге  халықаралық  байланыстарда  да  қолданылуы  керек. 
Қазақстан  Республикасы  дүниежүзілік  қауымдастыққа  біріге  отырып  мемлекеттік  тілдің 
даму деңгейін оның қарқынды зерттелуі мен қазақ тілін оқытудың әдістері мен құралдарын 
жасау негізінде дүниежүзілік деңгейге жеткізуді қамтамасыз ету керек. 
Сондықтан 
да 
қазіргі таңда  тілді  меңгеруде,  көптілді қарым-қатынас дамыған заманда  көптілді дыбыстық 
сөздікті құру технологиясын жасау өзекті болып отыр. 
Бүгінгі  таңда  сөйлеу  технологияларын  қолдану  арқылы  дыбыстық  сөздіктерді  жасау 
қарқынды түрде дамып келеді. Бірақ олар негізінен ағылшын, орыс, қытай және т.б. тілдерге 
бағытталған. Қазақ тіліне арналған жарамды сөйлеу технологияларымен жасалған дыбыстық 
сөздіктер жоқтығы қазақ тілін бұл заманауи жетістіктерден тыс қалдырады.  
Осы мақсатта ақпараттық және байланыс технологиялары  саласы бойынша қазақ тіліндегі 
терминдер  мен  олардың    ағылшын,  орыс  және  қытай  тілдеріндегі  аудармаларының  4000 
бірлік  көлеміндегі  базасы,  қазақша  сөйлеуді  синтездеуге  арналған  дифон  базасы 
құрастырылып,  көп  тілді  дыбыстық  сөздіктің  онтологиясы,  сонымен  қатар,  сөздікке  енгізу 
үшін    сөздерді  тану  және  дыбыстық  сөздіктегі  сөздерді  синтездеу  алгоритмдері  мен 
программалары  жасалды.  
Қазіргі кезде біздің елімізде бірнеше электрондық сөздіктер бар. Бірақ олардың ішінде әлі 
күнге  дейін  жаңа  электрондық  сөздіктерді  жасауға  немесе  бар  электрондық  сөздіктерді 
өңдеуге  мүмкіндік  беретін    компьютерлік  программа  жоқ.  Белгілі  бір  салада  сөздік 
жасаушылар өзі жасаған сөздіктің электрондық үлгісін алу үшін және оны кеңінен таратуға 
мүмкіндік  беретін  тиісті  программа  жоқ.  Сонымен  қатар  осындай  сөздіктердің  ақырғы 

332 
 
пайдаланушылары  өздерінің  компьютерлерінде  әртүрлі  электрондық  сөздіктерді  орнатады. 
Сондықтан  жаңа  электрондық  сөздіктерді  жасау,  өңдеу    және  оларды  кеңінен  таратуға 
мүмкіндік беретін  программа NetBeans IDE ортасында жасалды. 
NetBeans IDE — Java, JavaFX, Ruby, Python, PHP, javascript, C++ программалау тілдерінде 
қосымшаларды өңдеудің (IDE) еркін интегралданған ортасы. NetBeans ортасында программа 
өңдеу, сәтті инсталляциялау және NetBeans ортасының өзінде жұмыс жасау үшін алдын ала 
версиясына сәйкес Sun JDK немесе J2EE SDK орнатылуы керек. NetBeans өңдеу ортасы J2SE 
және  J2EE  платформалары  үшін  өңдеуді  қолдады.  6.0  версиясынан  бастап  Netbeans  J2ME, 
C++ (тек g++) мобильді платформалары және қосымша компоненттерді орнатусыз PHP үшін 
өңдеуді қолдайды [1]. 
Бұл  программа  екі  бөліктен  тұрады:  1)  сөздікке  жаңадан  сөздер  қосу  және  2)  сөздіктен 
іздеуге  арналған.  Мұнда  сөздік  жеке  файл  ретінде  болады.  Оны  сөздіктер  базасына  қосуға 
және алуға болады.  
Сөздікке  жаңадан  сөздер  қосу  модулі.  Дыбыстық  сөздікте    ақпараттық  және  байланыс 
технологиялары  бойынша  қазақ  тіліндегі  терминдер  мен  олардың    ағылшын,  орыс  және 
қытай  тілдеріндегі  аудармаларының  4000  бірлік  көлеміндегі  деректер  қоры  бар,  оларды 
толықтыруға болады.  
Сөздіктен іздеу модулі. Программаның бастапқы беті төмендегі 1-суретте келтірілген. 
 
 
 
Сурет 1. Программаның бастапқы беті. 
 
Программаның    сөздікпен  жұмыс  істеуге    арналған  жұмыстық  беті  төмендегі  2-суретте 
берілген 
 
Сурет 2. Программаның сөздікпен жұмыс істеуге  арналған жұмыстық терезесі 
 
Программа  терезесінің  оң  жақтағы  бөлігінде    қазақ,  ағылшын,  қытай  немесе  төте 
жазудағы  терминді  енгізіп  қандай  тілде  екенін  көрсетіп  керек,  содан  кейін    аударылатын 
тілді  таңдап,  аудару батырмасын басқан кезде, терезенің оң жақтағы бөлігінен аударылған 

333 
 
сөз көрсетіледі және оң жак бұрыштағы дыбысты білдіретін суреті бар батырманы басқанда 
аударылған  сөз  дыбысталады.  Бұл  батырманыың  тағы  бір  ерекшелігі  –    оқылуы  күрделі 
сөздерді  (көлемі  шектелмеген)  осы  ұяшыққа  енгізіп,  батырманы  басқанда  енгізген  сөздер  
дыбысталады.  Егер  енгізген  термин  сөздік  қордан    табылмаса,  онда  сәйкес  нәтижелер 
табылмады деген хабарламаны шығарылады.  
Программаның  сөздікпен жұмыс істеуге  арналған жұмыстық терезесінде «Өңдеу» және 
«Көмек»,  «Біз  туралы»    батырмалары  орналасқан.  Мұндағы  «Өңдеу»  батырмасы  «Қосу» 
деген компоненттен тұрады, жаңа сөздікті жасау үшін мәзірдегі «Өңдеу  Қосу» команданы 
орындау  немесе  экрандағы  қалтаның  суретін  басу  керек.  Нәтижесінде  сөздікке  сөз  қосу 
терезесі шығады (3–ші сурет), мұнда қазақ тіліндегі терминдер мен олардың  ағылшын, орыс 
және  қытай  тілдеріндегі,  төте  жазудағы  аудармаларын  өрістерге  толтыру  керек.  «Тазалау» 
деген батырманы басқанда, өрістегі енгізілген мәліметтер жойылады. 
 
 
 
Сурет 3. Жаңа сөздікті жасау үшін 
 
«Енгізу»  батырмасын  басқаннан  кейін  «сөздік  қорға  сәтті  жүктелді»  деген  хабарлама 
шығып, жаңа сөздер сөздік қорына қосылатын болады. 
Автор туралы деректерді «Сөздік  Автор» мәзір арқылы көре аласыз.  
Көмек мәзірінде сөздікті қалай қолдану керек екендігі жазылған. 
Қазіргі  таңда  көп  тілді  дыбыстық  сөздіктер  ғылым  мен  білім,  техника,  өнеркәсіп 
салаларының бәріне де қатысты, қолданым аясы өте кең саналатыны белгілі. 
Магистірлік  зерттеу  нәтижесінде  көп  тілді  дыбыстық    сөздіктерді  жасаудың  теориялық  
негіздерімен    таныстым,  көп  тілді  дыбыстық  сөздіктің  түрлері,  қолданысы,  тарихы 
ерекшеліктерін талдап, дыбыстық сөздікті жасау технологияларымен, әдістерімен үйрендім; 
1)
 
көп тілді дыбыстық сөздіктің онтологиясын құрлды;  
2)
 
ақпараттық  және  байланыс  технологиялары  бойынша  қазақ  тіліндегі  терминдер  мен 
олардың    ағылшын,  қытай  тілдеріндегі  аудармаларының  4000  бірлік  көлеміндегі  базасын 
жасалды; 
3)
 
көп  тілді  дыбыстық  сөздіктегі  сөздерді  синтездеу  алгоритмін  және  программасын  
жасау, қазақша сөйлеуді синтездеуге арналған дифон базасын құрлды; 
4)
 
көп  тілді  дыбыстық  сөздікке  енгізу  үшін  сөздерді  тану  алгоритмін  жасап  және 
програмалық жүзеге асырдым; 
5)
 
көп  тілді  дыбыстық  сөздіктің  программасын  жасау  құралдарын  және  интерфейсін 
сипаттадым. 

334 
 
 Көп  тілді  дыбыстық  сөздік    түзудің  ғылыми-теориялық  мәселелерін  зерттеуде  таза 
лингвистикалық  факторлар  да,  алуан  түрлі  ғылым  салаларының  ерекшеліктерінен 
туындайтын  экстралингвистикалық  факторлар  да  ескерілуі  тиіс  екенін  тәжірибе  көрсетіп 
отыр.  
Cондықтан  көп  тілді  дыбыстық  сөздіктерді  ғылыми-теориялық  негіздерін  зерттеу  осы 
салада  түзілетін  туындылардың  авторлардың  тілдік  түйсігіне,  субъективті  жағдайларға 
тәуелді болмауы үшін, объективті ғылыми негізде жасалуы тиіс екендігі аталмыш зерттеудің 
тақырыбын белгіледі.  
Шын  мәнінде,  ғылыми  ұғымдардың  жүйесі  қай  тілдегі    сөздікте  болса  да,  жүйелі  түрде 
берілуі  керек.  сөздіктерде  де  бір-біріне  туыстас,  төркіндес  құбылыстарды  атауда  да  ұқсас 
тілдік  құрылымдардың  қолданылуы  шарт.  Тілдік  жүйе  құрамында  ұғымдардың  бір-біріне 
байланыстылығын,  олардың  арасындағы  сатылы  бағыныңқылықты  дәл  бейнелей  алатын 
терминологиялық бірліктер болу керек. Бұл жерде белгілі бір ұлт тіліндегі білім мен ғылым, 
техника,  мәдениет  салаларының  сол  ұлтты  құрайтын  халықтың  дәстүрлі  білім  жүйесіне, 
ұлттық  мәдениет  ерекшелігіне  бұрыннан тән  болып,  онымен  сабақтаса  өріліп,  өрбіп  жатуы 
аса  маңызды.  Сонда  ғана  ұлттық  тілдің  салалық  терминологиядағы  икемділігі,  қолданым 
дәрежесі  жоғары  болмақ.  Мысалы,  қазақ  халқына  тән  дәстүрлі  шаруашылық  түрлері 
бойынша  жаңа  терминдерді  түзу  ісі  қиыншылық  тудырмайды.  Себебі  бұл  салада 
терминжасамның бұрыннан қалыптасқан жүйесі бар.  
Осымен  байланысты,  ұлттық  терминология  атаулы  ғылым-білім,  техниканың  дамуына 
байланысты  жаңа  салалармен,  күрделі  ұғымдармен  толығып  отыратын  болғандықтан  және 
оларды  терминологиялық  сөздіктерде  беру  мәселелері  арнайы  зерттеудің  нысанына 
айналмағандықтан, терминдердің тілдік табиғаты түсіндірмелі терминологиялық сөздіктерде 
толық ашылып, анықталып болды, түпкілікті зерттелді деп кесіп айту қиын.  
Қазіргі кездегі қолданыста жүрген көп тілді дыбыстық сөздіктер тұрғысынан қарастырсақ, 
көп  тілді  дыбыстық  сөздіктердің  құрылымы  сөздіктерді  жасау  және  өңдеу  үшін  редактор 
және  сөздіктерді  қарастыру  программасы.  тұратынына  тоқталдық.  сөздіктерді  жасау  және 
өңдеу  үшін  редакторі,  Мұнда  сөздік  жеке  файл  ретінде  болады.  Оны  сөздіктер  базасына 
қосып алуға және таратуға болады, ал сөздіктерді қарастыру программасы – әрбір сөздік, әр 
термин  туралы  ақпарат,  мәліметтердің  жиынтығы  болып  табылады.  Сөздіктің  мақсаты  мен 
міндетіне  қарай  олардың  әртүрлі  терминологиялық  сөздік  түрлеріне  бөлінетіндігі,  түрлі 
атауға ие болатындығы көрсетілді.  
Алда осы зеррттеу жұмысын әртүрлі салалар бойынша деректер қорын одан әрі толтыра 
отырып,  программаның  көлемін  үлкейтуге  болады.және  мобилді  платформаларда 
орналастыруға  тілді үйрену құралы ретінде дамытуға болады 
 
Әдебиеттер 
1.Монахов 
В.В. 
Материалы 
курса 
«Язык 
программирования 
Java» 
http://ru.sun.com/research/ materials/Monakhov_Java/ 

335 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ТҮРІК ТІЛДЕРІНЕ ОҚЫТУДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ МЕН 
ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ЖҮЙЕЛЕРІ 
ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ СИСТЕМЫ И ТЕХНОЛОГИИ ДЛЯ 
ОБУЧЕНИЯ ТЮРКСКИМ ЯЗЫКАМ 
INTELLIGENT SYSTEMS AND TECHNOLOGIES 
FOR LEARNING TURKIC LANGUAGES 

336 
 
ОМАРБЕКОВА А.С., ШАРИПБАЙ А.А. 
 
 
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Астана, Казахстан 
 
 
ТЕХНОЛОГИЯ СОЗДАНИЯ ЭЛЕКТРОННЫХ УЧЕБНЫХ ИЗДАНИЙ НА 
ЛАТИНИЦЕ 
 
В 
научно-исследовательском 
институте 
«Искусственный 
интеллект» 
ведутся 
исследования  по  переходу  казахского  языка  с  кириллицы  на  латиницу.    В  рамках 
финансируемого  проекта  «Методология,  алгоритмы  и  программы  генерации  электронных 
учебных изданий» разработана технология создания электронных учебных изданий (ЭУИ). С 
помощью  которой  каждый  преподаватель-непрограммист  может  создать  ЭУИ  со  своим 
контентом,  с  унифицированным  интерфейсом,  составом  элементов  обучения  и  структурой 
управления,  который  полностью  соответствует  государственному  стандарту  СТ  РК  34.017-
2005  «Информационные  технологии.  Электронное  издание.  Электронное  учебное  издание» 
[1].  
Подробнее о проекте можно ознакомиться на сайте www.e-zerde.kz/metod. 
Система  состоит  из  трех  подсистем:  авторской  (для  работы  тьютора),  пользовательской 
(для работы обучающегося), контролирующей (для работы администратора). 
Авторская система 
После  установки  программы  в  главном  меню  появится  группа  «Генератор  ЭУИ»,  в  ней 
четыре ярлыка: «Регистрация», «Справка», «Учебник»,  «Формирование ЭУИ». 
При выборе пункта «Формирование» запускается программная оболочка разработки ЭУИ, 
первое  окно  которой  предлагает  выбрать  язык  ЭУИ  (казахский  кириллица,  казахский 
латиница, русский, английский). 
С  помощью  следующего  окна  вводится  информация  об  авторах,  аннотация,  заголовок, 
содержание, состав урока, также возможен просмотр и сохранение ЭУИ (рисунок 1). 
 
 
 
Рисунок 1 
 
Кнопка «Abhtorlar» («Авторы») запускает программу формирования списка авторов ЭУИ. 
Кнопка  “Ahdatpa»  («Аннотация»)  позволяет  ввести  текст  аннотации,  кнопка  «Taqyryby» 
(«Заголовок») - заголовок ЭУИ. 

337 
 
Кнопка  «Mazmvny»  («Содержание»)  позволяет  сформировать  трехуровневую  структуру 
учебного материала, состоящую из модуля, блока и урока. 
После  окончания  формирования  структуры  необходимо  тщательно  проверить  наличие  в 
каждом модуле всех блоков, в каждом блоке всех уроков. 
Кнопка  «Sabaq  quramy»  («Состав  урока»)  открывает  окно  формирования  содержимого 
урока,  где  будут  указаны  такие  элементы  урока,  как:  «Teoryja»  («Теория»),  «Mysaly» 
(«Примеры»),  «Tapsyrma»  («Задания»),  «Suraq»  («Вопрос»),  «Testiler»  («Тесты»), 
«Mvltijmedyja»  («Мультимедиа»),  «Anyqtama»  («Справочник»),  «Tezawrvs»  («Тезаурус») 
(рисунок 2). 
 
 
 
Рисунок 2 
 
После ввода содержимого каждого урока, необходимо проверить корректность введенной 
информации.  Для  этого  необходимо  нажать  кнопку  «Qaraw»  («Просмотр»).  Отображается 
вся информация в том виде, как она будет показана обучаемому (рисунок 3).  
 
 

338 
 
 
Рисунок 3 
После того как редактирование содержимого баз данных, уроков завершено, внесены все 
данные, необходимо нажать кнопку «Saqtqw» (“Сохранить”).  
 
Пользовательская система 
Теперь можно просмотреть готовое ЭУИ, выбрав пункт главного меню «Учебник». Титул 
представлен на рисунке 4. 
 
 
 
Рисунок 4 
 
Кнопки  «Abhtorlar»,  «Ahdatpa»  отражают  ту  информацию,  которая  была  введена  при 
формировании  содержимого  ЭУИ.  При  нажатии  кнопки  «Taqyryptama»  открывается  окно 
наглядно отражающее структуру учебника. 
Кнопка  (“Mazmvny”)«Содержание»  позволяет  обучаемому  выбрать  режим  работы 
(рисунок 5).  
 
 
 
Рисунок 5 
Первый режим просмотра. В этом режиме обучающая программа обеспечивает просмотр 
только  учебного  материала.  При  этом    доступа  к  заданиям,  вопросам,  тестам  не  будет. 
(рисунок 6).  

339 
 
 
 
 
Рисунок 6 
 
Второй  режим  тестирования.  В  этом  режиме  обучающая  программа  обеспечивает 
тестирование  по  всему  объему  учебного  материала.  При  этом  после  тестирования  можно 
получить информацию о результате тестирования (рисунок 7). 
 
 
 
Рисунок 7 
 
Третий  режим  начала  обучения.  Для  начала  обучения  необходимо  обучаемому 
зарегистрироваться. 
В  этом  режиме  обучающая  программа  обеспечивает  выбор  траектории  обучения.  При 
этом  после  изучения  теоретического  материала  по  текущему  уроку  необходимо  будет 
отвечать на тестовые вопросы. В случае недостаточного количества правильных ответов на 
тесты, обучаемый не сможет перейти к следующему уроку в траектории и будет продолжать 
изучение  текущего  урока.  Кроме  текущего  тестирования  предусмотрены  промежуточное 
тестирование  (при  переходе  к  следующему  блоку),  рубежное  (при  переходе  к  следующему 
модулю) и итоговое (при завершении обучения).  

340 
 
Четвертый  режим  продолжения  обучения.  В  этом  режиме  обучающая  программа 
обеспечивает продолжение обучения по выбранной траектории. При этом процесс обучения 
начинается со следующего урока после прерывания.  
Режим  начала  обучения  позволяет  выбрать  одну  из  трех  траекторий  обучения:  ручной 
выбор, тестовый выбор  и полный выбор (рисунок 8). 
 
 
 
Рисунок 8 
 
При  ручном  выборе  траектория  определяется  обучаемым  самостоятельно путем  отметки 
номеров модулей, блоков, уроков.  
При  тестовом  выборе  траектория  определяется  автоматически  по  результатам 
тестирования  по  всему  объему  учебного  материала.  В  этом  случае  в  траекторию  обучения 
включаются  только  те  уроки,  по  вопросам  которых  были  получены  недостаточное 
количество  правильных  ответов.  При  полном  выборе  в  траекторию  включается  весь  объем 
учебного материала данной дисциплины, включая все уроки, модули и блоки. 
После определения траектории пользователь переходит непосредственно к окну обучения 
(рисунок 9). 
 
Рисунок 9 

341 
 
Таким  образом,  каждый  преподаватель  может  создавать  свое  электронное  учебное 
издание, структура и содержание которого зависят от целей его использования.   
Контролирующая система 
Для  установки  готового  ЭУИ  на  другом  компьютере  необходимо  запустить  файл 
AutoRun.exe в текущей дирректории. Откроется следующее окно: 
 
 
 
Рисунок 10 
 
Выберите пукт «Электронное учебное издание». Запуститься программа установки ЭУИ. 
После  установки  в  меню  «Пуск»  появится  группа  «Электронное  учебное  издание»,  в  нем 
ссылки «Регистрация», «Электронное учебное издание», «Администрирование». 
При  выборе  пункта  «Администрирование»  необходимо  ввести  пароль.  Далее  откроется  
форма  позволяющая  просмотреть  список  обучающихся,  их  успеваемость,  также  удалить 
записи обучающихся и сменить пароля администратора (рисунок 11). 
 
 
 
Рисунок 11 
 
Таким образом, разработанная технология позволяет тьютору, не владеющему навыками 
программирования,  в  кратчайшие  сроки  самостоятельно  создать  качественное  ЭУИ  на 
казахском (латинице, кириллице), русском, английском языках [2].  

342 
 
 Практическая  ценность результатов работы состоит в том, что результаты проекта могут 
быть  использованы  преподавателями  различных  учебных  учреждений  для  создания  базы 
ЭУИ по всем предметам, что повысит качество и эффективность обучения.  
 
Литература 
1.  Абдыманапов  С.А.,  Шарипбаев  А.А,  Омаров  А.Н.,  Баймуратова  Г.Г.,  Нургужин  М.Р., 
Байгелов  К.Ж.,  Альжанов  А.К.,  Омарбекова  А.С.  СТ  РК  34.017-2005  «Информационная 
технология. Электронное издание. Электронное учебное издание». 
2.  Omarbekova  A.S.,  Seifullina  A.  Automatization  create  electronic  learning.  //  Journal  of 
International  Scientific PublicationsEducation Alternatives  -  Volume 10,  Part 1,  ISSN 1313-2571. 
Bulgaria, 2012– С.242-250 
 
 
А.Т.АЛСЕИТОВА, Р.С.НИЯЗОВА 
 
 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті, Астана қ., Қазақстан. 
 
 
АВТОМАТТАР ТЕОРИЯСЫ БОЙЫНША МУЛЬТИМЕДИАЛЫҚ ОҚЫТУ ҚҰРАЛЫН 
ЖАСАУ
 
 
Қоғамның  қазіргі  даму  кезеңі  жедел  ақпараттандырылу  процесімен  сипатталады. 
Ақпараттық  компьютерлік  технологиялардың  білім  беру  жүйесіне  енуі  жаңа  тарихи  – 
әлеуметтік  жағдайлардың  талабы  болып  отыр.  Білім  беру  жүйесіндегі  жаңа  ақпараттық 
технология  дегеніміз  –  оқу  және  оқу-әдістемелік  материалдар  жинағы,  оқу  қызметіндегі 
есептеуіш  техниканың  техникалық  құралдары,  олардың  рөлі  мен  орны  туралы  ғылыми 
білімнің  жүйесін  және  оқытушылар  еңбектерін  жүзеге  асыру  үшін  оларды  қолдану 
формалары мен әдістері деген анықтама беруге болады. Яғни, ақпараттық технология – білім 
беру  мекемесі  мамандарының  жұмысын  жүзеге  асырушы   әдістер  мен  формалар  және 
оқушыларға білім беруші құрал.  
ҚР-ның  «Білім  туралы»  Заңында  «Білім  беру  жүйесінің  басты  міндеті  –  ұлттық 
құндылықтар,  жеке  адамды  қалыптастыруға  және  кәсіби  шыңдауға  бағытталған  білім  алу 
үшін  қажетті  жағдайлар  жасау,  оқытудың  жаңа  технологияларын  енгізу,  білім  беруді 
ақпараттандыру,  халықаралық  ғаламдық  желілерге  шығу»  делінген.  Осыған  орай,  қазіргі 
уақытта  білім  беру    жүйесінде  компьютерлік  технология  кең  қолданысға  ие  болды. 
Ақпараттық  технологиялар  оқу  материалдарын  иллюстрация  жасау  кезінде  (мысалы 
анимациялы  слайд-фильмдер)  қолданылады.  Компьютерлік  графика  мен  визуалды  білім 
мүмкіндіктерімен байланысты еңбектер дамытылды. Оқыту бағдарламасында компьютерлік 
графиканы  қолдану  шығармашылық  жеке  адамды  тәрбиелеуді  жүзеге  асырады.  Бұл  оқу 
үрдісін  қозғалыста  бейнелеуге  мүмкіндік  береді.  Компьютердің  көмегімен  дыбыстық  және 
бейнефрагменттерді  де  демонстрация  жасауға  болады.  Менің  магистрлік  жұмысым,  терең 
зерттеуді қажет ететін автоматтар теориясы бойынша мультимедиалық оқыту құралын жасау 
болып табылады.  
Мультимедиалық  технологиялар  мультимедиа  өнімдерінің  жасалу  үрдісімен  байланысты 
яғни,  электрондық  кітаптар,  мүмкіндігінше  энциклопедиялар,  компьютерлік  фильмдер.  Бұл 
өнімдердің  өзіндік  ерекшеліктері  мәтіндік,  графикалық,  аудио-бейне,  ақпараттық 
анимацияның  бірігуі  болып  табылады.  Мультимедиа  технологиясы  компьютерді  тең 
дәрежедегі  әңгіме-дүкен  құрушыға  айналдырып  қана  қойған  жоқ,  білім  алшыға  бір  орында 
отырып,  үлкен  ғалымдар  мен  педагогтердің  дәрістеріне  қатысуына,  өткен  және  қазіргі 
тарихи оқиғаларға куә болуына, әлемнің ең белгілі мұражайлары мен мәдени орталықтарына, 

343 
 
жер шарының ең алыс және қызық түкпірлеріне сапар шегуіне, белгілі бір салалар бойынша 
түсінік қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. 
Информатика  адамның  интеллектуалды  өміріндегі  әртүрлі  есептерді  шығару  және  жеке 
үдерістерді  автоматтандыру  үшін  жасанды  тілдерде  жазылған    программалар  арқылы 
компьютерде  жүзеге  асырылатын  ақпараттық  технологияларды  жасаумен    зерттеу 
проблемаларымен айналысады. 
Заманауи  ақпараттық  технологияларда  лингвистикалық  (морфологиялық,  синтаксистік, 
семантикалық және сөйлеу) анализ бен синтез әдістері маңызды рөл атқарады. Әртүрлі тілдік 
процессорлар (трансляторлар, компиляторлар, интерпретаторлар, конверторлар, редакторлар 
және т.б.) лингвистикалық әдістерді қолдануға негізделген. Тілдер мен автоматтар теориясы 
информатика  ғылымының  іргелі  саласы  бола  тұра,  осы  әдістердің  ғылыми  негізін  құрады 
және тілдерді тудыру мен тану механизмдерін зерттеумен шұғылданады.  
Тудыру  механизмдер  (формалды  грамматикалар)  теориясының  негізін  XX-ғасырдың  40–
50 жылдары табиғи тілдерге арналған лингвистикалық жұмыстарға байланысты Н.Хомский 
(N.Chomsky) қалады. Ал танушы механизмдер (ақырлы автоматтар) теориясының негізін сол 
жылдары  М.О.Рабин  (M.O.Rabin),  Д.Скотт  (D.Scott)  және  В.М.Глушков  жасады.  Сол  кезде 
тілдер мен автоматтар теориясы программалау тілдерін жасау және жүзеге асыру саласында 
кең практикалық қолданыс тапты.  
Қазір лингвистикалық әдістерге негізделген технологиялық жабдықтардың қолдануы кең 
етек  жайды.  Олар  табиғи  тілдерді  өңдеу  жүйелерін,  соның  ішінде  орфографиялық 
түзеткіштерді,  морфологиялық  және  синтаксистік  талдау,  мағыналы  іздеу  мен  шешім 
қабылдау  жүйелерін,  сонымен  қатар,  сөйлеу  технологияларын  жасау  кезінде  қолданылады. 
Дегенмен  оларды  сауатты  және  тиімді  қолдану  пайдаланушыдан,  ең  кемінде,  олар 
негізделетін математикалық теорияны білуді талап етеді.   
Автоматтар  теориясы  бойынша  жасалатын  мультимедиалық  оқыту  құралы  әр  жылдары 
Информатика,  Ақпараттық  жүйелер,  Есептеу  техникасы  және  программалық  қамтама 
мамандықтары бойынша оқытылатын болады.   
Аталмыш  құралды  дайындауға  мазмұны  информатика  мамандығының  жалпы  білім  беру 
мемлекеттік  стандартына  сәйкес  болатындай  оқу  басылымдарының  жоқтығы  себеп  болды. 
Сондықтан оқу процесін толыққанды қамту үшін, ішінде бір ғана ұғым  әртүрлі терминдер, 
анықтамалар  және  белгілеулерге  ие  болатын,      түрлі  әдебиеттер  мен  интернет  ресурстары 
пайдаланылады.  Бұл  жағдай  бір  ұғымға  тек  бір  ғана  термин,  анықтама  және  белгі 
пайдаланатын  осы  оқулықты  жазу  идеясына  әкеліп  соқтырды.  Жасалынатын  оқулықтың 
оқылатын пән бойынша оқу басылымдарының жетіспеушілігін жөндеуге, әсіресе осы пәнге 
бағытталған  мультимедиалық  оқулықтың    жоқтығын  ескере  отырып,  бірдей  ұғымдардың 
терминдерін,  анықталуларын  және  белгілеулерін  бірыңғай  етуге  мүмкіндік  береріне  үміт 
артады.  
Оқу  материалын  беру  әдістемесе  мультимедиалық  құралды  пайдаланушыны  тілдер  мен 
автоматтардың  классикалық  теориясының  іргелі  фактілері  туралы  айтуға  және  оқылатын 
саладағы  тұжырымдарды  дәлелдеу  әдістерімен  таныстыруға,  сонымен  қатар,  оны  қандайда 
бір  мысалдармен  жабдықтауға  негізделген.  Теоремалар  дәлелдеулерінің  барлығы  жуық 
конструктивті сипат алады, сондықтан олар практикаға пайдалы материал береді.    
Мультимедиалық оқыту құралы орыс және қазақ тілдерінде бірдей мазмұнды жасалынады 
және қолданылатын белгілеулер,  ұғымдар,  түсініктер, қысқартулар, математикалық негіздер 
және  тілдерді  анықтау  механизмдері  талқыланып,  регулярлық  тілдерді  тудырушы 
механизмдер  (регулярлық  жиындар,  регулярлық  өрнектер,  регулярлық  алгебра,  регулярлық 
теңдеулер  мен  олардың  жүйесі,  оң  сызықты  грамматика),      регулярлық  тілдерді  танушы 
механизмдер  (бейдетерминді  және  детерминді  ақырлы  автоматтар  және  олардың 
эквиваленттігі),  регулярлық  тілдердің  қасиеттері  (регулярлық  өрнектер,  оң  сызықты 
грамматикалар  және  ақырлы  автоматтардың  эквиваленттілігі)  және  олардың  алгоритмдік 
проблемалары қарастырылады. Сонымен қатар контекстісіз тілдерді тудырушы механизмдер 
(контексті-бос  грамматикалар),  контекстісіз  тілдерді  танушы  механизмдер  (бейдетерминді 

344 
 
мен  детерминді  стекті  автоматтар  және  олардың  эквиваленттілігі),  контекстісіз  тілдердің 
қасиеттері  (контексті-бос  грамматикалармен  стекті  автоматтардың  эквиваленттілігі)  және 
олардың  алгоритмдік  проблемалары  беріледі.  Контексті  тілдерді  тудырушы  механизмдер 
(контексті-тәуелді  грамматикалар),  контексті  тілдерді  танушы  механизмдер  (бейдетерминді 
мен детерминді сызықты шенеуленген автоматтар және олардың эквиваленттілігі), контексті 
тілдердің  қасиеттері  (контексті-тәуелді  грамматикалар  және  сызықты  шенеуленген 
автоматтардың эквиваленттілігі) және олардың алгоритмдік проблемаларына да тоқталамыз.   
Бесінші  бөлімде  шенеуленбеген  тілдерді  тудырушы  механизмдер  (шенеуленбеген 
грамматикалар),шенеуленбеген  тілдерді  танушы  механизмдер  (бейдетерминді  және 
детерминді  Тьюринг  машиналары  және  олардың  эквиваленттілігі),шенеуленбеген  тілдердің 
қасиеттері  (шенеуленбеген  грамматикалар  және  сызықты  шенеуленген  автоматтардың 
эквиваленттілігі) және олардың алгоритмдік проблемалары ұсынылады.   
Мультимедиалық  оқыту  құралы  студенттерге,  магистранттарға,  докторанттарға, 
оқытушыларға,  ғалымдарға  және  тілдер  мен  автоматтар  теориясын  өздігінен  оқып  білем 
деген барлық азаматтарға, оның ішінде қашықтықтан білім алушыларға арналған. 
 

345 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Түркі тілдерін компьютерлік өңдеу»  
атты І халықаралық конференция  
ЕҢБЕКТЕРІ 
 
ТРУДЫ 
І Международной конференции  
"Компьютерная обработка тюркских языков" 
 
PROCEEDINGS 
Of the I International Conference  
on Computer processing of Turkic Languages (TurkLang-2013) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Типография ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 
Г. Астана, ул. Мунайтпасова, 13