кейін (мәселен, «а», «о», «ұ»

78 
 
Енді қазақ тілінде көп кездесетін «ң» дыбысын қарастырайық. Көптеген авторлар әртүрлі 
ережелерді  ұсына  отыра  оны    «ng»  комбинациясымен  жазуды  ұсынып  жүр.  Бұл  біз 
тарапынан  қолдау  таппайды.  Себебі  көптеген  түсінеспеушіліктер  пайда  болады.  Мәселен 
«күнгей»,  «майдангер»  тағы  сол  сияқты  қаптаған  сөздер  дұрыс  оқылмай  қалады,  олардың 
жазылуын ережеден шығарып ерекшелік (исключение) ретінде жаттап алу мүмкін  емес. Бір 
мысал:  «еріңе  (күйеуіңе)»  және  «ерінге»  сияқты  сөздер  бірдей  жазылып  қалады:  «eringe».   
Тағы бір мысал: «Сәкенге қара» немесе осы сөздің сыйластық түрі «Сәкеңе қара» сөздері де 
бірдей жазылып, мәнісі жоғалады. Немесе «Көкенге (адам аты) ұқса» немесе «көкеңе (әкеңе) 
ұқса»  сөздері  де  осындай  толық  шатасуға  түседі.  Сол  сияқты  «qw’ngj»  деген  сөз  екі  түрлі 
оқылып  кетіп  екі  түрлі  мағана  береді:  бірі  –  «күңі»  (малайы),  екіншісі  –  «күнгі»  (әр  күнгі 
тірлігі). Тағы бір мысал:  «сол  qelinge  ризамын» деп жазсақ, шатасу  пайда болады  – келіңе 
(яғни  келіге)  риза  ма,  әлде  келінге  риза  ма?  Бұны  ешқандай  ережемен  ажырата  алмайсыз. 
Осындай мысалдарды жеткілікті түрде көптеп келтіруге болады.  Мәселен, «zhenggenge» деп 
жазсақ  ол  екі  вариантта  оқылыды.  Біріншісі  –  «жеңгенге»  (жеңімпазға),  екіншісі  – 
«жеңгеңе».  Сондықтан  бұл  дыбысты  жоғарыда  көрсетілген  «ғ,  ш»  дыбыстарына  ұқсастау 
етіп nh  комбинациясымен белгілеуді ұсынамыз, демек ң=nh. 
Сонымен  қазіргі  қазақ  алфавиті  ішіндегі  барлық  төл  әріптерді  қарастырып  біттік.  Енді 
қалған  кірме  әріптерге  тоқталайық.  Алдымен  «в»  әріпін  қарастырсақ,  оны  біраз  авторлар 
қазақ  тіліне  жат  деп,  оны  қолданыстан  мүлдеп  алып  тастайық  дейді.  Онда  қазақ  алфавитін 
латын-ағылшын вариантына көшірген кезде осы әріпсіз «болт» және «вольт» сөздері бірдей 
(мәселен,  «bolt»)  жазылып,  кездейсоқ  қиыншылық  туады.  Осындай  мысалдарды  көптеп 
келтіруге болады.  Демек, бұл дыбысты қазақ дыбыстарының қатарына қосып, оған да жеке 
әріп беру керек: Вв=Vv.  Бұдан қазақ тіліне пайда келмесе, ешқандай зияндық келмейді, қазақ 
тілі заңдылықтары бұзылмайды. Осындай қорытындыны «ф» дыбысы үшін де толық айтуға 
болады.  Шын  мәнінде  қазақ  тіліне  еніп,  етене    төл  сөз  болып  кеткен  аударылымы  жоқ 
көптеген  сөздерді  (мәселен    «фильтр,  финал,  фотон,  фокус,  футбол,  формат,  формула,  
функция,  фильм, факс») бұрмалай жазсақ, одан бізге зиян болмаса пайдасы жоқ. Сондықтан 
осы дыбысты өз қатарымызға тартып, өзі сұранып тұрғандай оны «f» әріпімен белгілесек өте 
дұрыс болар деген ойдамыз, яғни Фф=Ff.  
Енді  қазақ  тіліне  мүлдем  жат  «ц»  әріпіне  тоқталайық.  Бұл  жерде  айтарымыз  -  «ф»,  «ц» 
әріптері орыс тілінде де ең аз қолданылатын әріптер қатарына жатады. Кейбір авторлардың 
айтуынша олар орыс тіліне де жат. Бірақ кезінде оларды орыс тілін техника тіліне  бейімдеу 
үшін кіргізілгені анық. Ендеше бұл дыбыстарды жатырқамайық, біз де қазақ тілін техникаға 
бейімдейік. Жоғарыда айтылғандай қазақ тіліне аудармасыз кіріп, төл сөздер қатарына еніп 
кеткен  көптеген  сөздер  (циклоида,  цилиндр,  цензор,  центр,  церомония,  цельсий,    цемент, 
цент,  целлофан,  цикл  т.с.с)  өзінің  ағылшын  вариантында  «с»  әріпі  арқылы  жазылады, 
мысалы,  «сement,    cent,    censor,  cylinder».  Демек,  «ц»-ны  осы  осы  әріп  алқылы  белгілесек 
орынды болады, яғни  Цц=Cс.  
Енді әдеби қазақ тілінде өте сирек кездесетін «ч» дыбысына келсек, көп зерттеушілер оны 
қазақ  тіліне  жат  деп,  қолданыстан  алып  тастауды  ұсынады.  Келісуге  де  болады,  бірақ 
Алматы обылысының едәуір көпшілігі «ч»-деп сөйлейтінін еске алсақ, бұл дыбыс та сұранып 
тұр.  Шын  мәнінде  бұл  дыбыс  қазіргі  техника  тілінің  едәуір  белсенді  дыбыстарының  бірі, 
мысалы  «чек,  чемпион, чипс, чартер (рейс)»  және т.с.с. сөздер осыған куә және бұл  сөздер 
ағылшын нұсқасында «ch» комбинациясы арқылы жазылады. Демек егер «ч» дыбысын қажет 
деп тапсақ, онда Чч=Chch. 
Егер  «х»  әріпін  қарастырсақ,  ол  қазақ  тілінде  сирек  кездесетін  әріптердің  қатарына 
жатады. Ол аздаған төл сөздерімізде ғана кездеседі, мысалы «хабар, халық, хош иісті,  хал-
жағдай, хан, хат» және т.с.с. Ал шет тілінен енген сөздерді алсақ «Ханой, Хельсинки, хинди, 
хит, хот дог, хулиган» және т.с.с. онда олар ағылшын алфавитінде «h» әріпі арқылы беріледі. 
Сондықтан көптеген авторлар осы дыбысты жатсынса да, біз оны  өз алдына жеке әріппен 
белгілеуді  жөн  көрдік.    Демек,  «Хх=Hh».  Бұл  ешқандай  қарсылық  тудыра  қоймас,    яғни 
«Hanoi», «Helsinki», «hindi», «hit», «hot dog» және т.с.с 

79 
 
Осы  жерде  мынадай  сұрақтың  туындауы  мүмкін.  Жоғарыда  қазақтың  ғ,  ш,  щ,  ң,  ч  
әріптерін  h-әріпі  көмегімен  gh,    sh,  sch,  nh,  ch  деп  белгіледік.  Ал  енді  қазақтың  х  әріпін 
ағылшынның h-әріпімен белгілеп, яғни  «х=h» деп отырмыз. Сонда бұл әріптер бір-бірімен 
шатасып кетпей ме деген сұрақ туады. Бұл сұраққа біздің бере жауабымыз. Біріншіден қазақ 
тілі  заңдылықтары  бойынша    «ғ»  әріпі  мен  «х»  әріпі  ешқашан  қатар  орналаспайды,  сол 
сияқты «с» әріпі мен «х» әріпі,  «с», «ц» әріптері және «х» әріпі, және де «н» әріпі мен «ц» 
әріпі «х» әріпімен ешқашан қатар орналаспайды. Яғни «gh,  sh, sch, nh, ch» комбинациялары 
таза қазақ сөздері үшін ешқандай қарама қайшылық тудырмайды. Екіншіден, егер ағылшын 
тілінен  қазақ  тіліне  өткен  терминдерді  қарастырсақ,  онда  g  әріпі    h  әріпімен  өте  сирек 
кездеседі  де,  олар  қазақтың  «ғ»  әріпіне  жақын  дыбыс  береді,  мысалы  мемлекет  атауы 
Гана=Ghana=/’ga:nә/.  Ал «sh» комбинациясына келсек, онда бұл екі әріп ағылшын тілінде 
«ш»  болып  оқылады.  Сол  сияқты  «ch»  комбинациясы  «ч»  болып  оқылады,  мысалы 
«матч=match». Енді  nh  комбинациясына келсек ағылшын сөздірінде бұл  екі  әріп ешқашан 
қатар орналаспайды. Ал sch комбинациясын қарастырсақ, онда ағылшын тілінен қазақ тіліне 
өткен  терминдердің  ешқайысында  бұл  үш  әріп  қатар  кездеспейді.  Бұдан  шығатын 
қорытынды  –  ешқандай  қарама-қайшылықтар  болмайды.  Тағы  да  айта  кетеріміз  -  h-әріпі 
көмегімен белгілеп отырған осы дыбыстар қазақ тілінде сирек кездесетін дыбыстар қатарына 
жатады. Демек  h-әріпі  ұсынылып  отырған  алфавит бойынша өзіндік мөлшерде (аз да  емес, 
көп те емес)  қолданылады да, оның қолданыс жиілігі үйлесімдік шамадан асып кетпейді. 
Тағы  да  тоқтала  кететін  жағдай.  Жоғарыда  айтылған  «в»,  «ф»,  «ц»,  «ч»  дыбыстарына 
ерекше мән беруіміздің негізгі себебі – олар кәзіргі заманның техникалық дыбыстары болып 
табылады.  Олардың  күннен  күнге  барлық  тілдерге  еніп  жатқаны  баршамызға  мәлім.  Бұл 
қарқын әсіресе ғарыш пен микроәлем игеріліп, нанотехнология дамыған сайын күшей береді. 
Олар  дүние  жүзілік  жаңа  терминдерді  сипаттайтын  әріптер  болмақ.  Ендеше  оларды 
жатсынбайық.   
Қалған дыбыстарды (һ, э, ю, я, ё, ь, ъ) қазақ тіліне жат екенін ескере отырып және оларды 
пайдалану  ешқандай  нәтиже  бермейтіндіктен,  оларды  қолданыстан  шеттетуді  ұсынамыз. 
Бірақ,  қазіргі  кириллица  мәтінінде  жазылған  қазақы  әдеби,  ғылыми  және  басқа 
құндылықтарды  ұсынылмақ  жаңа  алфавит  мәтініне  көшіру  (аудару)  үшін  келесі  баламаны 
ұсынамыз:  Һ(қ)=k;    э(е)=e;   ю(йу)=iu,   я(йа)=ia , ё(е)=e. Мұнда аударма кезінде «я» және 
«ю»  әріптерінің  салдарынан    «і»  екі  рет  кездесе  қалса  оның  орнына  бір-ақ  «і»  жазуды 
ұсынамыз.  Мәселен,  «партия  =  partiia  =  partia».  Тағы  да  айта  кетелік  –  бұл  балама  тек 
біржақты,  яғни  бұрынғы  кириллицадағы  текстерді  латын  алфавитетіне  көшіру  кезінде  ғана 
қолданылады. Ал келесі белгілерді ь, ъ қолданыстан мүлдем алып тастауды ұсынамыз. 
Оқырмандар  тарапынан  «Дүние  жүзі  Canada,  Coca  Cola  деп  жазып  жүрген  терминдерді 
және сол сияқты басқа сөздерді біз жаңа алфавит бойынша ерекшеленіп  Qanada, Qoqa qola 
деп  жазcақ  ерсі  болмай  ма?»  деген  сұрақ  болуы  мүмкін.    Осы  мәселені  шешу  үшін 
төменгідей ереже қабылдасақ бұның да шешімі табылар еді. Ағылшын жазба дүниесінде егер 
ағылшынның «с» әріпі ағылшынның «е» және «і» әріптері алдында орналасса, онда ол біздің 
«с»  және  «ц»  дыбыстарына  ұқсас  үн  береді.  Ал  осы  «с»  әріпі  басқа  кезкелген  әріптердің 
алдында  орналасса,  онда  ол  қазақтың    «к»  дыбысындай  дыбыс  береді.  Егер  осы  қағиданы 
қабылдасақ, онда біздің ұсынып отырған алфавитіміз әлемдік жүйеге сайма сай болмақ. Онда 
«кафе=café»,  «камера=camera»,  «класс=class»,  «клуб=club»,  «компьютер=computer», 
«консультант=consultant»,  «контакт=contact»  тағы  сол  сияқты.  Демек  бұл  жолы  жаңа 
алфавит бойынша  «с»  әріпі    «к» дыбысы болып оқылады. Бұл қағида тек қана қазақ тіліне 
енген териминдер үшін ғана қолданылады. Ал қазақи сөздер үшін «к» дыбысы «q» әріпімен 
белгілену керек. 
Оқырмандар  тарапынан  тағы  да  «Оксфорд»,  «такси»,    «максимум»,  «ксерокс»  сияқты 
қазақ  тіліне  еніп  етене  болып  кеткен  териминдердің  жазылуы  туралы  бір  сауал  туындауы 
мүмкін. Әрине біз оларды елден ерекше етіп «Oqsford»,  «taqsi» деп жазбаймыз. Сондықтан 
бұл  жерде ағылшын әріпінің ішінен әлі  біздің алфавитке енбеген  «х» әріпін пайданаланып, 
оны  «кс»  дыбысы  үшін  қолданамыз.  Сонда  әлемдік  үйлесім  де,  жазба  көркемділік  те  орын 

80 
 
орнына  келе  қалады.  Онда  «Oxford»,  «taxi»,  «maximum»,  «Xerox»    тағы  сол  сияқты.  Бұл 
қағида  тағы  қайталап  пысықтайық,  тек  қана  қазақ  тіліне  енген  терминдер  үшін  ғана 
қолданылмақ. 
Енді жаңа алфавит бойынша «тойота», «символ», «камри», «дисплей», «Йорк», «Йемен», 
«йога»,  «йогурт»  тәріздес  термин-сөздерінің  жазылуын  қарастырайық.  Әрине  бұл  жолы  да 
ерекше  етіп  «toiota»,    «simvol»      «camri»  деп  жазбаймыз.  Мүмкіншілігінше  әлемдік  жүйеге 
сәйкестікті  қарастырамыз.  Сол  үшін  тағы  да  бір  ереже  ұсынамыз.  Ағылшын  үндестігінде 
қазақы «ы» және «і» дыбыстары мүлдем кездеспейді. Сондықтан осы дыбыстарды белгілеу 
үшін ұсынылған  «у» әріпіне қосымша мүмкіндік берейік  – егер осы әріп қазақ тіліне енген 
териминдерде  кездессе,  онда  ол  «и»  немесе  «й»  болып  оқылсын.  Егер  осы  қағиданы 
қабылдасақ бәрі орнына келеді де, жоғарыда келтірілген сөздер «toyota», «symvol», «camry», 
«displey»,  «York»,  «Yemen»,  «yoga»,  «yogurt»  болып  жазылар  еді.  Бұл  қағида  тек  қана  шет 
тілдерден ауысқан терминдер үшін қолданылмақ. 
Тағы  да  әлемдік  жүйеге  сәйкес  әрі  үйлесімді  болу  үшін  қазақ  тіліне  еніп      үйреншікті 
болып  кеткен    «квота,  кварц,    квант,  квалификация,  квартет»  және  осы  сияқты  көптеген 
сөздерді  қарастырайық.  Бұл  сөздердің  алғашқы  әріпі  ағылшын  тілінде  «q»  әріпі  арқылы 
жазылатынын  ескере  отырып  және  халықаралық    мәтінге  сәйкес  болу  үшін  оларды  «quota, 
quartz,  quant,  qualification,  quartet»  деп  жазсақ  және  оны  қабылдасақ,  онда  шет  тілінен 
ауысқан кірме териминдер үшін  Qq=Кк. Осы жерде тағы да аңғаратын жағдай: ағылшынның 
«Qq» әріпі бұл жолы әрдайым ағылшынның  «u» әріпінің (былайша айтқанда кирилицадағы 
«в» әріпінің) алдында орналасады.   
 
Енді ұсынылмақ жаңа қазақ алфавитін кесте түрінде көрсетейік.  
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
Қазақ тілі фонемалары 
 
Аа 
Бб 
Гг 
Дд 
Ее 
Лл  Мм 
Нн 
Оо 
Пп 
Рр 
Латын графикасындағы қазақ 
алфавиті 
Aa 
Bb 
Gg 
Dd 
Ee 
Ll 
Mm 
Nn 
Oo 
Pp 
Rr 
 
12 
13 
14 
15 
16 
17 
18 
19 
20 
21 
22 
23 
24 
25 
26 
Тт 
Ққ 
Кк 
Ии,й 
Зз 
Сс 
Жж 
Уу 
Вв  Фф  Цц  Ыы  Ұұ 
Хх  [кс] 
Tt 
Kk 
Kk(Cc,Qq)  
Ii (Yy) 
Zz 
Ss 
Jj 
Uu 
Vv 
Ff 
Cc 
Yy 
Ww 
Hh 
Хx 
 
Бұл кестеде ә, ө, ү, і әріптері келтірілмеген. Себебі олар жоғарыда айтылғандай a, o, w, y 
әріптері  және  апостроф  арқылы  берілмек.    Сол  сияқты  ғ,  ч,  ш,  щ,  ң    әріптері  де  жаңа 
алфавитке  кірмейді.  Бұл  фонемалар  үндестігіне  сәйкес  g,  c,  s,  sc,  n    әріптері  және 
жуандатқыш  h  белгісі  арқылы  беріледі.  Олар,  айта  кету  керек,  ағылшын  жазу  үлгілеріне 
сәйкес  келеді.  Бұл  олардың  тәжірибе  жүзінде  қолданысын  анағұрлым  тиімді  және  жеңіл 
етеді. Ал ю, я, ё, э, һ әріптері де жаңа алфавитке енгізілмейді. Олардың жоғарыда көрсетілген   
жаңа  таңбалану  үлгілері  кириллица  негізінде  жазылған  мәтіндерді  ұсынылмақ  алфавитке 
көшіру  кезінде  ғана  пайдаланылады  да,  басқа  қолданыстан  шығарылып  тасталады.  Осы 
кестеге кірмеген келесі белгілер ь, ъ қолданыстан мүлдем алынып тасталады. 
Ал «c», «y», «x», «q» әріптеріне келсек, онда олар жоғарыда айтылған ережелерге сәйкес 
кейбір   кездерде  қазақ  тіліне  енген  терминдер  үшін   
«к», «и,й», «кс», «к»  болып оқылады 
Тағы айтарымыз – бұрынғы және қазіргі жазба құндылықтарды ұсынылмақ жаңа алфавит 
мәтініне көшіруді (аударуды) ешқандай қиындықсыз автоматтандыруға болады. Ол үшін осы 

81 
 
құндылықтар мәтінін  компьютер жадына енгізу керек, яғни олардың электрондық варианты 
керек. Ал бұл болса кез келген кітапханаларда істелініп қойылған (немесе істелініп жатқан) 
нәрсе.  Бар  болғаны  осы.  Осыдан  кейін  осы  электронды  мәтінді    жаңа  жазба  мәтініне  лезде 
көшіруге болады. Бұның ешқандай қиыншылығы жоқ. 
Осы айтылғандар жоғарыда берілген үш талапқа түгелдей сәйкес келеді.  
Сөз  соңында  айтарымыз  –  қазақ  алфавитін  латын-ағылшын  графикасына  ауыстырудың 
осы  ұсынылып  отырған  нұсқасы  кемшіліксіз  ең  дұрыс  нұсқа  деп  айтудан  біз  аулақпыз. 
Осындай  нұсқалар  неғұрлым  көп  болса  -  соғұрлым  дұрыс  болады.  Онда  олардың  тиімді 
жағын  қабылдап,  осалдау  жерлері  болса,  оларды  бір-бірімен  салыстыра  отыра  жетілдіріп, 
тиянақты бір шешімге келер едік. Бұл ел үшін, халық үшін және біздің болашағымыз үшін 
өте қажет те керек дүние. Ендеше іске сәт! 
 
 
Д.Ш. СУЛЕЙМАНОВ  
 
 
Академия наук Республики Татарстан и Казанский федеральный университет 
 
 
ОБ АДЕКВАТНОМ АЛФАВИТЕ ДЛЯ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА:  
ЛАТИНИЦА ИЛИ КИРИЛЛИЦА 
 
Аннотация 
Татарский  алфавит  на  основе  латинской  графики,  который  разрабатывался  и  активно 
обсуждался учеными и широкой общественностью в 90-е годы, был принят к реализации на 
уровне  соответствующих  правительственных  решений  и  Закона  Республики  Татарстан  об 
алфавите татарского языка латинской графике, в силу разных причин, так и не был допущен 
до  практического  применения.  Являясь  одним  из  разработчиков  татарского  алфавита  и 
базовых программ национальной татарской локализации на основе латинской графики, автор 
в  данной  статье  анализирует  лингвистические  и  технологические  аспекты  разработки 
адекватного  алфавита  татарского  языка  на  основе  латинской  графики  и  предлагает  новый 
вариант татарского алфавита на основе латинской графики, состоящий из 26 букв.  
 
Введение 
Очевидно, что простая смена алфавита, его упорядочение и приведение в соответствие с 
базовыми закономерностями языка не является гарантией дальнейшего развития языка и его 
широкого применения. Привлекательность и живучесть языка  - в его активности, и прежде 
всего  в  том,  насколько  язык  является  языком  наук,  информационных  технологий,  языком 
общения  на  официальном  государственном  уровне,  языком    передачи  и  усвоения  знаний, 
языком межнационального и международного общения. Вместе с тем, адекватный алфавит, 
представляющий собой систему базовых элементов языка на стыке слышимого и видимого, 
является  важным  фактором,  упорядочивающим  вербальное  проявление  языка.  Для  
укрепления  фонетического  иммунитета  языка,  для  обеспечения  его  устойчивости  важно, 
чтобы графемы соответствовали фонемам языка и в алфавите не было «мертвых» графем, не 
имеющих соответствующих фонем в языке.  
Построение  адекватного  алфавита  воспринимается  нами  как  упорядочение  основ 
орфоэпии  и  орфографии  языка,  приведение  в  соответствие  фонетического  и  графемного 
рядов, очистка от «неработающих» букв.  
 
1. Технологический аспект  
Рассмотрим ряд аргументов в пользу татарского алфавита на основе латинской графики.  

82 
 
Во-первых, и это, возможно, самое важное, особенно в аспекте обучения языкам,  переход 
на  латиницу  приводит  к  четкому  графическому  разграничению  фонетических  систем 
татарского и русского языков.  
Очевидно,  графическое  разграничение  фонетических  систем  татарского  и  русского 
языков  полезно  как  для  татарского,  так  и  для  русского  языков.  Непосредственное  и 
постоянное  соседство  двух  сильно  различающихся  фонетических  систем  в  рамках  одного 
алфавита  приводит  к  диффузии,  размыванию фонем,  соответственно,  к  разрушению  обоих 
языков.  Чуть ли не  все буквы кириллического алфавита, имеющие одинаковые начертания, 
по-разному звучат в русском и татарском языках. Например, как в следующих словах: акын, 
Казан,  тын, чик, кол, кот, товар,  карга, кит, тир, кара,  имеющих определенные значения на 
русском  и  на  татарском  языках.  В  зависимости  от  того,  к  какому  языку  они  относятся, 
татарскому или русскому, эти слова читаются совершенно по-разному.  
Необходимо  отметить  следующее:  здесь  важно  даже  не  столько  переход  на  латиницу  – 
сколько разграничение с кириллицей, т.е. переход на алфавит, отличный от кириллицы. То 
есть  проблема  разграничения  татарского  и  русского  алфавитов  стоит  даже  независимо  от 
того, к каким графемам переходить. Если бы татарский язык и английский были в такой же 
близости как русский и татарский, а русский был бы языком географически далекого народа 
как народы с английским языком, то с теми же обоснованиями в интересах татарского языка 
можно  юыло  бы  переходить  на  кириллицу  или  на  любой  другой,  отличный  от  латиницы, 
алфавит.  
Но  реальная  ситуация  такова,  что  стоит  проблема  разграничения  именно  татарского  и 
русского  алфавитов,  базирующихся  на кириллической  графике. Латиница  в  данном  случае 
устраивает  по  следующим  причинам:  1)  латиницу  используют  практически  все  народы, 
формирующие  сегодня  мировую  науку,  2)  на  латинице  базируются  также  и 
информационные  технологии,  3)  нет  активного  коммуникативного  пересечения,  близкого 
соседства, и активного и широкого взаимовлияния татарского и английского языков. 
Дифференциация  алфавитов  по  принципу:    разные  графемы  -  разные  фонемы    является 
удобным и при изучении языков. Переход на латиницу является выигрышным при изучении 
татарского  языка  как  для  татар,  для  которых  русский  язык,  соответственно,  и  русский 
алфавит являются первым языком, первым алфавитом, так и для русских, желающих изучать 
татарский язык – легче будут усваиваться новые фонемы. 
Во-вторых, для того чтобы выжить и развиваться в настоящее время (а в скором будущем 
тем более) татарский язык, должен войти в компьютерные технологии как язык накопления, 
обработки и передачи информации.  
Очевидно,  чем  ближе  алфавит  татарского  языка  к  алфавиту  языка  информационных 
технологий,  каковым  сегодня  является  латиница,  и    чем  меньше  промежуточных 
конвертаций (программных транслитераций - переводов с одного алфавита на другой) – тем 
он эффективнее, т.к. это приводит к экономии памяти для хранения и сокращению времени 
обработки  –  а  значит,  и  экономически  выгодно.  Уменьшение    промежуточных  модулей 
(конверторов,  таблиц  перехода)  приводит  к  увеличению  надежности  системы  (меньше 
элементов  –  больше  надежность).  Как  известно,  в  технических  системах,  время,  память, 
надежность – это одни из самых критичных и важных показателей. Для татарского языка на 
основе латиницы – меньше проблем при использовании программ, обрабатывающих чисто 
латинические тексты. Меньше проблем с совместимостью и адаптацией данных и программ 
для  обработки  языковых  блоков,  с  сортировкой,  отображением  на  экране  информации,  с 
конвертацией текстов. Меньше проблем с татарской локализацией новых пакетов программ  
и операционных систем. 
В-третьих,  сокращение  количества  графем  позволяет  разработать  более  подходящую 
раскладку клавиатуры для татарского языка.  
В-четвертых, упрощается общение в компьютерных сетях на татарском языке. Тексты на 
латинице, в отличие от кириллицы, читаются всегда корректно. В принципе, эта проблема 

83 
 
для  кириллического  текста  разрешима  и  разрешается,  однако  требует  дополнительных 
усилий по поддержке корректного отображения кириллических букв. 
С переходом на латиницу татарские тексты будут читаться стабильно. Во всяком случае, 
если  даже  и  не  будет  соответствующих  драйверов  и  шрифтов,  и  не  все  буквы  будут 
отображаться  корректно,  текст  будет  понятен,  а  это  при  переписке,  а  также  и  при 
ознакомлении с некоторым текстом, зачастую, самое главное: понять, что же там написано. 
В-пятых,  в  настоящее  время  подготовлена  необходимая  документальная  и  программная 
база, регламентирующая использование татарской латиницы в компьютерных технологиях.  
Разработана  опытно-эксплуатационная  версия  пакета  драйверов  и  шрифтового 
обеспечения  для  татарского  языка  на  основе  латиницы.  Академией  наук  Татарстана 
подготовлены соответствующие материалы и принято Постановление Кабинета Министров 
РТ «О стандартах кодировки символов татарского алфавита на основе латинской графики и 
базовых программах для компьютерных применений»  N 625 от  27 сентября 2000 года.  
Разработана и реализована базовая версия конвертера татарского текста с кириллицы на 
латиницу и наоборот.  
В-шестых,  практически  все  языки  развитых  информационных  технологий  используют 
латиницу.  
Татарский язык, в силу исключительной регулярности грамматики и агглютинативности, 
является  удобным  и  весьма  перспективным  языком  для  компактного  хранения  и  
эффективной обработки языковой информации [1, 2, 3]. Следовательно, переход татарского 
языка на латиницу обеспечит естественное вхождение его в компьютерную среду, упростит 
использование  татарского  языка  в  качестве  программного  инструментария  при  создании 
интеллектуальных систем.  
В-седьмых,  почему  нельзя  просто  модифицировать  кириллический  (русский)  алфавит, 
адаптируя его к татарскому фонемному ряду? 
Одна из причин, почему нельзя обойтись простым изменением кириллицы, «подгонкой» 
кириллического  алфавита,  заключается  в  следующем.  Анализ  кириллического  алфавита  с 
точки  зрения  соответствия  русских  букв  татарскому  фонемному  ряду  показывает,  что  для 
приведения  кириллического  алфавита  в  соответствие  с  татарской  фонемной  системой 
необходимо внести в алфавит  не менее 20 изменений, т.е., добавить в русский алфавит не 
менее 20 новых символов, причем, удалив оттуда ряд «чужих» для татарского языка (таких 
как, «е, ё, я, ю, ц, щ, э, ь, ъ»). Изменению подлежат даже такие буквы как «а», «о», «в», «ч», 
«ы». Очевидно, это уже будет не измененный кириллический алфавит, а полная эклектика, 
т.е. новый алфавит, далекий как от кириллицы, так и от латиницы. 
 

жүктеу/скачать 8,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: