Автоматтандыруда

 

 

 

 

 

Т. Хакімова 

 

 

 

КОМПЬЮТЕРЛІК ӨҢДЕУДІ  

АВТОМАТТАНДЫРУДА 

ИННОВАЦИЯЛЫҚ  

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ  

ПАЙДАЛАНУ 

 

Оқу құралы 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Алматы 

2007 

 

2

2404000000 

00(05)-07 

ББК 32.973 

Х 16 

 

ПІКІР ЖАЗҒАНДАР: 

 

Физика-математика ғылымдарының докторы,  

профессор У. С. Абдибеков  

Педагогика ғылымдарының докторы,  

профессор Г. Д. Жангисина  

Физика-математика ғылымдарының докторы,  

профессор К. Т. Искакова  

 

Х 16    Т. Хакімова  

       Компьютерлік өңдеуді автоматтандыруда  

       инновациялық технологияларды пайдалану.  

       Оқу құралы.— Алматы: Нұр-пресс, 2007.— 100 б. 

 

ISBN 9965-813-29-9 

 

Компьютерлік өңдеуді автоматтандыруда инновациялық технологияларды 

пайдалану — оқыту  процесінде  ең  озық  технологиялардың  көмегімен

  ақпа-

раттарды

 жинақтау, өңдеу жəне тасымалдау. Бұл — информатика пəнін оқыту-

дың ең негізгі мəселесі. 

Оқу құралының мақсаты — студенттерге дербес компьютерде жоғары дəре-

жеде өзіндік жұмыстарды жетілдіруді үйрету, қазіргі кездегі  көптеген қолдан-

балы бағдарламалардың жүйесін пайдалана білуге баулу. Оқулық үш бөлімнен 

тұрады. Біріншісі, электрондық кестелердің көмегімен құжаттарды автоматты 

т‰рде  өңдеу  ‰шін  өзіндік  жұмыстарды  орындаудың  теориясы,  екіншісі, 

электрондық  кестелердің  көмегімен  құжаттарды  автоматты  т‰рде  өңдеу  ‰шін 

берілген  өзіндік  жұмыстардың  ‰лгілері, ‰шіншісі,  электрондық  кестелердің 

көмегімен құжаттарды автоматты т‰рде өңдеу бойынша алған білімді тексеру 

‰шін берілген тестік сұрақтар және олардың жауаптары. 

Оқулық  жалпы  компьютерлік  білімді  арттыруға  және  компьютердің  көме-

гімен  кез  келген  электрондық  кестелердің  көмегімен  құжаттарды  автоматты 

т‰рде  өңдеп,  өзіндік  жұмыстарды  орындап, ‰йренуге  м‰мкіндік  береді.  Оқу 

құралын  баспаға  әл-Фараби  атындағы  Қазақ  Ұлттык  Университеті  механика-

математика факультетінің ғылыми кеңесі ұсынған (хаттама № 00.00.2006 жыл).   

 

                                                                        ББК 32.973 

Х 

                                                       © Тиыштық Хакімова, 2007. 

ISBN 9965-813-29-9                    © Нұр-пресс, 2007. 

 

3

КІРІСПЕ 

 

Жаңа ұрпақтың қалыптасуы д‰ниенің тез өзгеру жағдайында 

ж‰ріп жатыр. ХХ ғ. аяғындағы қоғамды өте жиі ақпараттық қо-

ғам деп, ал ондағы өзгерістерді ақпараттық төңкеріс деп атайды. 

Компьютерлік  технологиялардың  өте  жоғары  қарқында  да-

муының нәтижесінде бірнеше жыл бұрын м‰мкін болмайтындай 

болып  көрінетін  елдердің  әрт‰рлі  адамдары  жер  шарының  т‰к-

піріндегі әрт‰рлі ақпаратқа қол жеткізе алуға м‰мкіндігі бар, бір 

бірімен ақпарат алмасуда.  

Ақпараттық д‰ниетаным қоғамдағы ақпарат пен компьютер-

лік технологиялардың алатын орнын т‰сінуден басталады.  

Компьютерлік технологиялардың білім берудегі қолданылуын 

3  кезеңге  бөлуге  болады:  ХХ  ғ. 70-жылдарының  басына  дейін, 

70—80-ші жылдар, ХХ ғ. 90-шы жылдары.  

Жоғары оқу орнының кредиттік технологияға көшуі студент-

тердің  оқытылатын  пәндер  бойынша  өз  бетімен  жұмыс  істеуін 

талап  етеді.  Бұл  еңбек  электрондық  кестелердің  көмегімен 

құжаттарды  автоматты  т‰рде  өңдеу  курсы  бойынша  өзіндік 

жұмысты орындау ‰шін арналған.  

Windows-ты  қолданушылар  соңғы  уақытта  аса  ықылас  ту-

ғызады. Windows-тың  операциялық  ортасы  сияқты,  оның  ê¼ï-

òåãåí қосымшалары да Microsoft фирмасымен құрастырылады. 

Сондықтан,  барлық  бағдарламалық  өнімдердің  толық  атаула-

рында фирманың аты кездеседі, ал көп жағдайда олар екі  әріп-

пен — MS-пен алмастырылады. Олардың қатарына, ең алдымен 

мәтіндік  процессор — MS WORD, кестелік  процессор — MS 

Excel,  СУБД, MS Acsses бар.  Бұл  бағдарламалардың  таны-

малдығы, әсіресе 1994 жылдан басталады, MS Office пакеті мен 

орыс  тіліндегі  нұсқауларының  таралуымен  байланысты.  Атал-

ған  қосымшалармен  қатар,  бұл  пакетке MS-Mail — локальды 

тораптық  бағдарламаны  қамсыздандыру, MS Power Point — 

презентацияларды дайындау ж‰йесі кіреді. MS Office пакеті бұл 

бағдарламаларды ортақ атаумен біріктіріп қана қоймай, оларды 

өзара  байланысты  ж‰йеге  келтіреді.  Бұл  ж‰йеде  әрт‰рлі 

бағдарламалардың шекаралары белгілі емес. Мысалы, Word-тың 

көмегімен  мәтінді  жазатын  болса,  оған  қосымша  электрондық 

кестені  енгізуге  болады.  Сонымен  қатар,  бұл  тек  қана  статика-

 

4

лық  сурет  емес,  нағыз  жұмыс  істейтін  санағыш  кесте  болуы 

м‰мкін.  Мұндай  сипаттағы  біріктірілген  икемді  бағдарламаны 

бағдарламалық ж‰йелерде қолдану — қазіргі кезеңдегі ақпараттық 

технологиялардың  көрнекті  белгісі.  Сонымен  қатар,  бағдарла-

маны  құрастырушылар  тұтынушылардың  жұмысын  жеңілдету 

мақсатында  ж‰йенің  м‰мкіндіктерін  кеңейтуге  баса  назар 

аудара бастады. Барлық қосымшалар Windows-та бірдей интер-

фейспен  жұмыс  істей  алады.  Ж‰йелік  тәсілдермен  қатар,  қол-

данбалы  бағдарламаларда  жұмыс  істеудің  стандартты  тәсілдері 

қолданылады.  

Компьютерлік  ақпараттық  технология  саласындағы  аса  бір 

ерекше  ойлардың  бірі — электрондық  кесте.  Көптеген  дербес 

компьютерлер  ‰шін  бағдарламалық  қамтамасыздандыруды 

құрастырушы  фирмалар  кестелік  процессорлардың  нұсқаларын 

ойлап шығарды.  

Олардың ішінде аса танымалдыққа ие болғандары — Lotus D 

фирмасының Lotus 1—2—3 кестелік  процессоры, Computer 

Associates  фирмасының Super Calc, Microsoft фирмасының 

Multiplan  процессоры.  Қазіргі  кезде  электрондық  кестелердің 

ішіндегі  көшбасшы MS Exсel  кестелік  процессоры  болып 

табылады.  

 

 

 

 

5

1. ЭЛЕКТРОНДЫҚ КЕСТЕЛЕРДІҢ КӨМЕГІМЕН  

ҚҰЖАТТАРДЫ АВТОМАТТЫ Т‡РДЕ ӨҢДЕУ ‡ШІН  

ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДЫ ОРЫНДАУДЫҢ ТЕОРИЯСЫ 

 

1.1. Excel 5.0 кестелік процессоры 

 

Кестелік  процессордың  жұмыс  өрісі  дисплейдің  экранында 

орналасқан.  Экранның  көп  бөлігін  тігінен  және  көлденеңінен 

сызықтармен  ұяшықтарға  бөлінген  электрондық  кесте  алып 

жатыр.  Кестенің  шеттерінде  жолдардың  қатар  нөмірі  мен  баға-

налардың  атаулары  әріптермен  жазылған.  Ағымдағы  электрон-

дық  кестенің  нөмірі  экранның  төменгі  бөлігінде  көрсетіледі. 

Кестені қарастыру мен толтыру кезінде ұяшықтың шекараларын 

көрсетіп  тұратын  меңзердің  (курсор)  маңызы  зор.  Бұл  ұяшық 

ағымдағы  ұяшық  деп  аталады.  Қолданушының Excel бағдар-

ламасында  жұмысы  командалар  менюі,  саймандар  тақтасы, 

формулалар жолы, қалып-к‰й қатары арқылы ж‰зеге асады.  

 Сонымен  қатар,  қолданушылар  кестелік  процессордың  жұ-

мысын  меню  мен    саймандар  тақтасының  көмегімен  қадағалай 

алады.  Саймандар  тақтасы  пиктограммалардың  жиыны  ретінде 

беріледі.  Қандай  да  болсын  құралдың  не  ‰шін  қажет  екені 

жайлы  мағлұмат  алу  ‰шін  тышқанның  меңзерін  сәйкес  пикто-

грамманың тұсына апару қажет.  

Формулалар  жолының  ортаңғы  бөлігі  ‰ш  бөліктен  тұрады, 

олар  тек  қана  мәліметтерді  енгізу  мен  өңдеу  кезінде  пайда 

болады.  

Қалып-к‰й  қатары  кестелік  процессордың  қатарының  инди-

каторы  немесе  менюдің  ағымдық  командасының  қоданылған 

құралдық т‰сініктемесінен тұрады. Кестелік процесордың келесі 

қалыптары  болуы  м‰мкін:  дайын-бұйрықтар  мен  мәліметтер 

жиынтығын к‰ту, енгізу — мәліметтерді енгізу, правка — мәлімет-

терді өңдеу. Қолданушының өз қажетіне қарай, кестелік процес-

сордың экранының т‰рін өзгертуге м‰мкіншілігі бар. Егер мәлі-

меттерді  өңдеу  және  жаңа  мәліметтерді  енгізумен  байланысты 

жұмыс  жасалмайтын  болса,  онда  формулалар  жолын  өшіріп 

қоюға  болады.  Ал Excel бағдарламасымен  жұмыс  істеу  тәжі-

рибесі  мол  болса,  ол  жағдайда  қалып-к‰й  қатарын  қолданудың 

қажеттілігі  жоқ.  Оны  өшіріп,  басқа  құрал-сайман  тақтасын 

 

6

таңдауға  болады.  Мұндай  өзгерістер  командалар  менюіндегі 

Вид командасы арқылы ж‰зеге асады.  

Құжаттың  терезесінің  көлемін  өзгерту  және  басқа  жерге 

ауыстыру Windows-тың ортасында қабылданған тәртіпке сәйкес 

ж‰зеге  асады.  Тышқанның  бағыттауышының  электрондық  кес-

тенің  ұяшықтарымен  жылдам  жылжуын Windows ортасында 

қабылданған айналдыру сызығы қамтамасыз етеді.  

 

1.2. Excel-дегі жұмыстың негізгі тәсілдері:  

жұмыс кітабы туралы т‰сінік 

 

1-жаттығу 

Excel бағдарламасын iñêå ºîñó 

Excel бағдарламасын iñêå ºîñó екі деңгейден тұрады: 

1. Windows ортасын iñêå ºîñó;  

2. Excel кестелік процессорын iñêå ºîñó.  

Компьютер  қосылғаннан  кейін  командалық  қатарда DOS- 

тың шақырылымы пайда болады: С:/ >. 

Windows-ты  iñêå ºîñó  ‰шін  пернетақтада WIN сөзін  теріп, 

Enter-ді  басу  қажет.  Біраз  ‰зілістен  кейін Windows ортасында 

бағдарламалардың  диспетчері  терезесі  ашылады. Excel бағдар-

ламасын iñêå ºîñó ‰шін Microsoft Officce топтық терезесін ашу 

қажет. Одан кейін тышқанның меңзерін Microsoft Excel бағдар-

ламасына  апарып,  тышқанның  сол  жақ  батырмасын  екі  рет 

шерту керек.  

 

2-жаттығу  

Excel бағдарламасының экранының т‰рін өзгерту 

1-тапсырма. Қалып- к‰й қатарын өшіру 

1.  Командалар  менюіндегі  Вид  командасына  тышқанның 

меңзерін апарып, тышқанның сол жақ батырмасын басу керек;  

2. 

Ашылған  менюдегі  қалып-к‰й  қатарына  тышқанның  мең-

зерін апарып, тышқанның сол жақ батырмасын басу керек.  

2-тапсырма. Қалып-к‰й қатарын қосу 

1.  Командалар  менюіндегі  Вид  командасына  тышқанның 

меңзерін апару керек; 

  2.  Тышқанның  сол  жақ  батырмасын  басу  керек.  Ашылған 

менюдің т‰рі өзгереді. Қалып-к‰й қатары арнайы белгімен бел-

гіленбеген;  

 

7

3.  Тышқанның  меңзерін  қалып-қатарына  апарып,  тышқан-

ның сол жақ батырмасын басу керек.  

3-тапсырма. Форматтаудың саймандар қатарын өшіру 

1.  Тышқанның  меңзерін  командалар  менюіндегі  Вид  коман-

дасына апару керек; 

2.  Тышқанның сол жақ батырмасын шерту керек; 

3.  Ашылған  менюдегі  саймандар  қатары  пунктіне  тышқан-

ның меңзерін апарып, сол жақ батырмасын шерту керек. Экран-

да саймандар терезесі пайда болады;  

4.  Тышқанның  меңзерін  Форматтау  пунктіне  апарып,  сол 

жақ батырмасын шерту керек; 

5.  Крест т‰ріндегі белгіні алып тастау керек; 

6.  Тышқанның сол жақ батырмасымен ОК шерту керек.  

Стандартты  саймандар  тақтасындағы  электронды  шам  ре-

тінде көрсетілетін «көмек беру шебері» көмек беруді көрсетеді. 

Егер  көмек  беру  шебері  жұмыс  режимінде  тұратын  болса,  эк-

ранның  жоғарғы  бөлігіндегі  терезеден  құнды  кеңес  алуға 

болады.  

4-тапсырма. Көмек беру шеберін екпіндету 

1-тәсіл  

Тышқанның бағыттауышын стандартты саймандар тақтасына 

орналастырып,  шамның  суретінде  тышқанның  сол  жақ  батыр-

масын екі рет шерту қажет.  

2- тәсіл  

Егер саймандар тақтасы іске қосылмаған болса, онда: 

•  Тышқанның  бағыттауышын  командалар  менюіндегі  Вид 

пунктіне апарып, тышқанның сол жақ батырмасын шерту қажет; 

•  Тышқанның сол жақ батырмасын шерту арқылы Сайман-

дар тақтасы пунктін таңдау қажет; 

•  Тышқанның батырмасын шерту арқылы Стандартная және 

Мастер  подсказок  атауларының  тұсында  жалаушаны  (белгілеу) 

орнату қажет; 

•  ОК батырмасында тышқанды шерту қажет.  

 

 

 

 

8

Сурет 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мәліметтер. Мәліметтерді енгізу және өңдеу  

Кестеде  барлық  мәліметтер  ұяшықтарда  орналасқан.  Элек-

трондық  кестенің  ұяшықтарында  мәтін,  сандық  көрсеткіш  не-

месе  формула  болуы  м‰мкін.  Кестелік  процессор  кестенің  бел-

гілі  бір  ұяшығында  қандай  типтегі  мәліметтер  орналасқанын 

білуі  қажет.  Мәтін  мен  сандар  тұрақты  (константа)  ретінде  қа-

растырылады.  Сондықтан,  оларды  сәйкес  ұяшықтарда  өңдеу 

арқылы 

өзгертуге болады. Ал формулалардың мәні бір аргумент 

өзгертілсе, автоматты т‰рде т‰зеліп отырады.  

Мәтін. Excel бағдарламасы не формулаға, не санға ұқсас емес 

қандай  да  болмасын  енгізілген  жолды  мәтін  ретінде  қабыл-

дайды. Егер жолға бос орынды (пробел) қоятын болсақ, онда ол 

мәтін ретінде беріледі. Енгізілгеннен кейін мәтіндік мәліметтер 

автоматты т‰рде ұяшықтың сол жағымен тураланып отырады.  

Сандық тұрақтылар. Excel кестелік процессорында сандық 

көрсеткіштер  б‰тін,  нақты,  к‰н,  уақыт  болып  бөлінеді.  Нақты 

тұрақтыларды тұрақты ‰тір, жылжымалы ‰тір формаларында да 

жазуға болады. Н‰ктесі бар санды жазу, яғни сан ондық ‰тірмен 

бөлінген, ол б‰тін және бөлшектен құралады. Экспоненциалды, 

яғни дәрежелі формадағы сандарды жазу кезінде алдымен ман-

 

9

тисса,  одан  кейін  латынның  Е  әрпі,  одан  кейін  реті  жазылады. 

Мантисса  толық  константа  немесе  нақты  н‰ктелі  тұрақты  т‰-

рінде, ал реті тек қана толық тұрақты т‰рінде жазылуы м‰мкін.  

Экспоненциалды  формадағы  сандық  тұрақты 10-ның  дәре-

жесі  реттік  санға  көбейтілген  мантисса  ретінде  беріледі.  Мы-

салы, 0, 00001 және 10000000 сандарын мынандай т‰рде жазуға 

болады: 1Е-5  немесе 0, 1Е-4  және 1-Е6  немесе IE+6 сәйкес 

келеді.  

Кері көрсеткішті енгізу ‰шін (-) белгісін санның алдына қою 

керек немесе енгізілген санды жәй жақшаға алу қажет.  

К‰н  мен  уақыт  электронды  кестенің  ұяшықтарына  сан 

ретінде  енгізіледі.  Осыдан  былай  к‰н  мен  уақыт  формулалар 

‰шін  аргумент  т‰рінде  қолданылады. Excel бағдарламасы 

мерзім  ‰шін  келесі  форматтарды  қабылдайды. 16/06/04, 16. 06. 

04., 16/маусым/04, 16 маусым 2006, яғни 2006 жылдың 16 

маусымын  білдіреді;  уақыт  форматтары 12:10 немесе 12:10:04. 

Сандық  мәліметтер  енгізілгеннен  кейін  ұяшықтың  оң  жағымен 

т‰зетіледі.  

Формулалар. Формуланың бірінші символының алдына мін-

детті т‰рде «=» (тең) белгісі қойылады. Кестелік процессордың 

ұяшықтарына  енгізілген  формулалар  арифметикалық  немесе 

логикалық амалдар т‰рінде көрінеді.  

Арифметикалық  амалдарда  жәй  жақшалар,  арифметикалық 

операцияларда  белгілер,  стандартты  функциялар  қолданылуы 

м‰мкін. Мысалы: SQRT (В4-2-4

*

В3

*

В2); SIN(C12).  

Барлық  стандартты  функцияларды  есте  сақтаудың  қажетті-

лігі  жоқ.  Формулаларды  енгізу  кезінде Shilft+F3 немесе (f

х

) 

кнопкасы арқылы іске қосылатын функция шебері аса көп көмек 

көрсетеді.  

Аса  ‰лкен  қызығушылықты  аргументі  тек  бір  ғана  ұяшық 

емес, ұяшықтар ауқымы болып табылатын функциялар тудыра-

ды. Ауқым дегеніміз — кестеде тікбұрыш формасы аумағын құ-

райтын  көптеген  торлардың  жиынтығы.  Диапазон  сол  жақтағы 

жоғарғы  бұрыштағы  тордың  адресі  және  қос  н‰ктемен 

белгіленген  оң  жақ  төменгі  бұрыштағы  адреспен  беріледі.  Мы-

салы: А2:В12.  

 

10

Логикалық өрнектер қатынас операциялары (<, >, =, >=, <>), 

логикалық  операциялар  (логикалық  И  (ЖӘНЕ),  логикалық 

«ИЛИ», ( НЕМЕСЕ)  логикалық  жоққа  шығару... «НЕ», ( ЖОҚ) 

арқылы  құралады.  Мысалы:  И  (А1<10.  А1);  ИЛИ  (В1<15, 

В1>25); НЕ (С1<>0).  

Логикалық  амалдардың  көмегімен,  шартты  функцияны  тек-

сере  алатын  шарттар  беріледі:  ЕСЛИ  (шарты,  амал).  Егер  шарт 

ақиқат болса, онда ол амалмен тексеріледі де, жауабы шарт фун-

кциясы  орналасқан  ұяшықта  көрінеді.  Ал  кері  жағдайда  амал-

дың жауабы есептеліп шығады.    

 

1.3. Құжаттың құрылымы, мәліметті жасыру 

 

  

5.0 нұсқадағы Excel бағдарламасының жаңалықтарының бірі 

‰ш  өлшемді  құжаттар  (блокноттар,  бумалар)  болып  табылады. 

Бұл құжаттар кестелермен және жұмыс парақтарымен жұмысты 

барынша  жеделдетеді  және  жеңілдетеді.  Жаңа  нұсқада  жұмыс 

құжаттары  бір  бумада 255 кесте,  диаграмма  немесе VBA 

бағдарламасын қамти алады. Ал олармен жұмыс істеу принципі 

әрбір  офистегі  іс  блокноттарымен  жұмыс  істеуді  еске  т‰сіреді. 

Әр  жұмыс  блокнотында  бір  тақырыпқа  байланысты  барлық 

іскерлік  ақпаратты  жинақтап,  бір  файлда  сақтауға  болады.  Бұл 

жұмыс құжаттарының көрнекілігін арттыруға м‰мкіндік береді.  

Мәліметтерді  жасыру,  бұл — жаңа  құжаттарға  тән  м‰м-

кіншілік,  әсіресе  кестедегі  мәліметтерді  байланыстыру  бары-

сында  пайда  болады.  Бағдарламаның  өткен  нұсқаларында 

қандай  да  бір  басқа  кестенің  ұяшығындағы  нәтижені  қолдану 

‰шін  сәйкес  файлды  ашып,  қажетті  ақпаратты  есептеп  алу 

керек.  Бір  құжаттағы  кестелердің  арасында  ақпараттық  байла-

нысты орнатқаннан кейін, ештеңені ашып жатудың қажеті жоқ, 

себебі барлық кестелер бір файлда орналасады.  

Сонымен қатар, жаңа технология мәліметтерді талдауға м‰м-

кіндік береді. Excel 5.0 бағдарламасы бойынша бірнеше кестеде 

орналасқан мәліметтерді талдау ‰шін, бір ғана файлды ашу жет-

кілікті.  

 Пароль енгізу ‰шін File менюінен Save As директивасын ашу 

қажет. Ашылған терезедегі Options пернесін басу қажет. Осыдан 

кейін Save Options терезесі ашылады.  

 

11

Парольді  енгізу  кезінде  экранда  әріптердің  орнына  жұлдыз-

шалар  пайда  болады. Save Options терезесі  жабылғаннан  кейін, 

бұл  парольді  растайтын Contirm Password терезесі  ашылады. 

Егер парольді Write RP енгізу өрісіне жазатын болсақ, онда бұл 

файл  ашылар  алдында  пароль  беріледі  немесе Pead Only 

пернесін  басатын  сұхбат  терезесі  ашылады.  Соңғы  жағдайда 

файлды  көруге  болады,  бірақ  сол  атпен  дискіге  жазып  алуға 

болмайды.  

Save As директивасымен файлды бірінші рет сақтағанда Sum-

mary Info сұхбат  терезесі  ашылады.  Бұл  терезеде  қолданушы 

Title, Subject, Keywords енгізу  өрістерін  толтыра  алады. Author 

өрісінде  инсталляция  кезіндегі  бағдарламамен  алынған  ақпарат 

беріледі,  бірақ  қолданушы  ол  жерге  өзінің  атын  жаза  алады. 

Comments  енгізу  өрісінде  сәйкесінше  т‰сініктемелер  жазуға 

болады. Егер т‰сініктемелер (комментарийлар) экранның беріл-

ген  өрісіне  сыймаса,  онда  т‰сініктемелер  өрісінің  оң  жағында 

оларды  көруге  м‰мкіндік  беретін  сызғыш  пайда  болады. 

Ақпараттық терезе OK пернесін басу арқылы жабылады.  

 

1.4. Excel-дегі формулалар, функцияларды қолдану 

 

Формулалар  мен  функцияларды  қолдану  м‰мкіндігі  элек-

тронды кестелерді өңдеу бағдарламасының аса маңызды қасиет-

терінің  бірі  болып  табылады.  Бұл  м‰мкіндік  кестедегі  сандық 

көрсеткіштерге  есептік  талдау  жасауға  м‰мкіншілік  береді. 

Кестенің  ұяшығына  формуланы  енгізгенде Excel бағдарлама-

сын, оны мәтіннен айыру ‰шін, алдына міндетті т‰рде теңдік (=) 

белгісін  қою  керек.  Теңдік  белгісінен  кейін  ұяшыққа  аргу-

менттерден,  арифметикалық  операциялар  мен  функциялардан 

тұратын  математикалық  амалдар  жазылады.  Формулада,  әдетте 

аргумент  ретінде  ұяшықтардың  сандары  мен  адрестері  қол-

данылады. Арифметикалық операцияларды белгілеу ‰шін келесі 

символдар белгіленеді: + (қосу); – (азайту); * (көбейту); /(бөлу).  

Формула жұмыс беттеріндегі немесе басқа файлдағы кестеде 

орналасқан ұяшыққа сілтеме жасауы м‰мкін. Бір рет енгізілген 

формула  әр  уақытта  модификациялануы  м‰мкін.  Формула 

менеджері  қолданушыға  қатені  табуға  немесе  ‰лкен  кестедегі 

дұрыс емес сілтемені табуға көмектеседі. Сонымен қатар, Excel 

 

12

бағдарламасы  бірнеше  операциялардан  тұратын  к‰рделі  фор-

мулалармен  жұмыс  істеуге  м‰мкіндік  береді.  Көрнекілік  ‰шін 

мәтіндік  режимді  қосуға  болады.  Бұл  жағдайда Excel бағдар-

ламасы ұяшыққа формуланың нәтижесін емес, формуланың өзін 

шығарады.  

Формулаларды енгізу 

Excel  бағдарламасы  енгізілген  мәліметтерді  мәтін  ретінде 

(сол  жақ  шеті  бойынша  т‰зетіледі)  немесе  сандық  көрсеткіш 

ретінде қабылдайды (оң жақ шеті бойынша т‰зетіледі). Форму-

ланы  енгізу  ‰шін  алдымен  теңдік  белгісі  қойылған  алгебралық 

амалды енгізу керек.  

Мысалы,  А1  ұяшығында 100 саны,  В2  ұяшығында 20 саны 

жазылған.  Бірінші  санды  екінші  санға  бөліп,  нәтижесін  С1 

ұяшығына орналастыру ‰шін С1 ұяшығында (=А1/В1) теңдеуін 

енгізіп Enter-ді басу керек.  

Формуланы  енгізуді  жеңілдету  ‰шін  теңдік  белгісінен  кейін 

тышқанның  меңзерін  бірінші  ұяшыққа  апарып,  бір  рет  басу 

керек. Содан кейін, бөлу операциясын орындап, екінші ұяшық-

ты басу керек.  

Күрделі формулалар 

К‰рделі  функциялардың  қолданылуын  келесі  мысал  арқылы 

көрсетуге болады.  

 

А 

В 

С D  Е 

10 

Жұмыс 

Уақыт

Бағасы 

Сома 

11 

Перне тақтаны 

жөндеу 

2 

$ 17, 80 

$ 35, 60 

12 

Машиналарды 

тексеру 

4 

$ 3, 80 

$ 15, 20 

13 

Формулярды 

дайындау 

8 

$ 1, 56 

$ 12, 48 

14    

  

15    

  

16 

Сома 

 

 

$ 63, 28 

17 

НДС 15

% 

  

$ 

9, 

49 

 

Кестеде  С  бағанасында  жұмыстың  атқарылуына  кеткен 

уақыт берілген, D бағанасында жұмыстың бір сағаттық бағасы, 

 

13

ал  Е  бағанасында  ағымдағы  жұмыс  ‰шін  төленетін  баға.  Е16 

ұяшығында  барлық  жұмыстың  жалпы  бағасын  есептеп  шығару 

керек.  Ол  ‰шін  келесі  формуланы  енгізу  қажет: = Е11+  Е12 + 

Е13 + Е14.  Шыққан  нәтижені  қосылған  бағаға  салықты  ескеру 

‰шін 0,15 көбейтеміз  де,  нәтижені  Е17: = Е16*0,15  ұяшығына 

жазамыз.      

Төлеуге  қажетті  соңғы  соманы  шығару  ‰шін  (мысалы,  Е19 

ұяшығы)  ең  бірінші  ағымдағы  сомаларды  қосып,  оның  нәти-

жесін 0,15 көбейту  қажет.  Формула  келесі  т‰рде  болуы  керек 

=(Е11+Е12+Е13+Е14)*0,15.  Әрине,  Е16  мен  Е17  ұяшықтарын-

дағы сандарды қосуға да болады. Сонымен қатар, сандарды қосу 

‰шін SUM() функциясын  қолдануға  болады,  онда  формула  ке-

лесі т‰рде болады: 

=SUM(E11:E14)*0,15.  

Формулаларды өңдеу 

Ұяшықты  өңдеуден  бұрын,  ең  алдымен  бұл  ұяшықты  бел-

гілеп  алу  керек.  Содан  кейін, F2 н  пернесін  басу  қажет.  Өңдеу 

режимінде  экранның  жоғарғы  бөлігінде  формуланың  өзі  ғана 

көрінетін енгізу қатары көрсетіледі.