Бірінші топқа шығыс елдерінен келген сюжеттерге құрылған

282 
топырағынан өнген дастандарда да мұндай жағдай біршама байқалады, бірақ 
бұларда ежелгі халық эпосының поэтикасы молырақ пайдаланылған және 
бұл дастандар ұлттық жазба әдебиетінің әсерінен тыс қалмаған. 
Дастан жанрының түрлері бір-бірімен тығыз байланысты болады 
дедік, олардың қайсысын болса да таза бір жанрға жатқызу қиын. Айталық, 
ғашықтық пен діни дастандарда қаһармандық іс-әрекеттер аз емес, бірақ 
шығарманың мазмұны мен сюжеті, кейіпкердің алдына қойған мақсаты 
мен тағдыры, қимылы, оның жанрлық белгісін анықтауға негіз 
болады. Сол сияқты, хикаялық пен ертегілік дастандар да оқиғалар 
тізбегімен, кейіпкерлердің басынан кешкен жәйттерімен өзара ұқсас 
болып келеді. Бұл жағдайда да ертегіге не тән, хикаяға не тән, олардың 
басты сипаты не екендігіне мән беріледі. 
Қазақ дастандары сюжеттік негізі мен құрамы жағынан да әралуан. 
Мұнда ежелгі шығыс елдерінде айтылып жүрген авторы жоқ хикаяттар 
және атақты классиктердің шығармаларының жекелеген тараулары мен 
сюжеттері, сондай-ақ жергілікті ескі қазақ аңыздары мен әпсана-ертегілері, 
шығыс пен қазақ сарындарының қосынды түріндегі шығармалар да 
кездеседі. Бұл қатарға тағы да Құраннан алынған сюжеттер бойынша және 
қазақ өмірінде болған оқиғаларға негізделген дастандарды да жатқызуға 
болады. Олардың бәріне ортақ белгілермен бірге әрқайсының өзіне тән 
ерекшеліктері де жоқ емес. 
Ғашықтық дастандардың мазмұны, әдетте, біртектес болып келеді. 
Оларда бірін-бірі сүйетін екі жастың қайғылы тағдыры баяндалады. Мұндай 
тақырып қазақтың өзінің махаббат туралы жырларында да әңгімеленеді. 
Бірақ дастанның сюжеті мен құрылысы, поэтикасы басқаша. Дастанда 
кейіпкерлер бір-бірін түсте көріп, ғашық болады, кейде бір-бірі жайында 
біреуден естіп, я болмаса суреттерін көріп, махаббат сезімі оянады да, 
жігіт сұлу қызды іздеуге шығады. Алайда, ол бірден сапар шекпейді. Ол 
ғашық дертіне ұшырап, сырқаттанады, немесе дүниені тәрк етіп, тентіреп 
кетеді, я болмаса қызды тағы да түсінде көргенше, тосып жүреді. Кей 
жағдайда ол өзінің махаббат отына өртеніп жүргенін көп уақытқа дейін 
жасырып жүреді, ата-анасына да айтпайды. Баласының сағыныштан 
сарғайып жүрген түрін көріп, әке-шешесі неше түрлі ем қолданады, әр алуан 
балгерлерді шақырады. Содан кейін ғана кейіпкердің не себепті ауырғаны 
ашылып, ата-анасы оған жолға шығуға рұқсат береді. 
Дастанда бас кейіпкердің сапарға дайындалуы кең баяндалады. Ол 
Қозы мен Төлегендей емес, қызды жалғыз іздеп шықпайды. Оның қасында 
ондаған, жүздеген нөкерлері және міндетті түрде өзімен бір күнде туған 
сенімді досы болады. Осы досы оның барлық тауқыметін бірге көріп, көп 
жағдайда оны қиын жағдайлардан құтқарады. Досы оған әрі ақылшы, әрі 
кемекші, әрі қызметші рөлін атқарады. 
Дастандағы ғашық қызды іздеген жігіттің жол сапары да өзгеше. Ол 
тұлпар таңдамайды, атпен шөлден өтіп, дала кезбейді. Дастанның кейіпкері 
жүздеген қызметші алып, бірнеше кемеге мінеді, теңізде жүзіп, басқа 
қалаларға, аралдарға тап болады. Сапар барысында ол қилы-қилы 
оқиғаларды бастан кешіреді. Кемелері апатқа ұшырап, қасындағы серіктері 

283 
түгел опат болады да, бас кейіпкер жалғыз қалады. (Досы басқа жерде 
қалып, артынан оны тауып алады). Кейбірде қасында аз ғана нөкері тірі 
қалып, төресінің тағдырын бөліседі, олар оны аман-есен іздеген шаһарына 
жеткізеді. Сол шаһарда неше түрлі айла-әрекетпен төресін қызға 
жолықтырады. 
Дастандағы бұл жігіт қазақ эпосындағы жігіттерден басқа мінез 
көрсетеді. Ол Қозыдай, Төлегендей саяқ жүрген, өзіне ғана сенген азамат 
емес. Барлық іс-әрекетті нөкерлерімен бірге атқарады, немесе өзі Құдайға 
сиынып, мінажат етіп, Құдайдың, пірлердің көмегі арқылы қиындықты 
жеңеді. Сонымен қатар қызға жолыққанда да ол өзгеше көрінеді. Қызға 
өзінің көрген жол азабын айтып, мүңын шағады, тіпті көзіне жас та алады. 
Ғашықтық дастандардың мазмұны осымен ғана аяқталып қоймайды. 
Қызды тауып, уағдаласқаннан кейін дастанға тағы бір шытырман сюжет 
қосылады. Әртүрлі себептермен жігіт қыздан айырылып қалады, немесе қыз 
ғайып болып кетеді, т.т. Осыдан былай қарай жаңа оқиғалар тізбегі 
басталып, дастанның құрылымы күрделене түседі. Мұндай жалғасудан пайда 
болған қосымша сюжетте кейде кейіпкер екінші әйел іздеп, сапар шегеді. 
Ал, қаһармандық дастандар шығу мезгілі жағынан ежелгі батырлық 
эпостан кеш пайда болған. Бұл жанр дастанның кейбір түрлерінен де 
кенже тәрізді. Егер ғашықтық және хикаялық дастандар орта ғасырдың ерте 
тұсына сәйкес келсе, қаһармандық дастан орта ғасырдың соңында 
қалыптасқан болу керек. Бірақ соған қарамастан бұл дастанда көне сюжеттер 
мен кейінгі заман мотивтері аралас жүреді. Сол себепті кейбір 
шығармаларды нақты қаһармандық дастанға жатқызу қиын. Бұларда 
батырлардың ерлігі мен басқа да іс-әрекеттері кейде діни, кейде жаудан кек 
қайтару, кейде сүйген жарын азат ету түрінде болып келеді. Демек, 
қаһармандық дастан таза батырлық сипатта болмайды. Мұнда 
кейіпкердің ерлігінен гөрі басынан кешкендері көбірек әңгімеленіп, 
оның қаһармандығы елге шапқан жаумен шайқаста емес, оған кездейсоқ 
кездескен қауіпті жандарды, немесе айдаһар, дию, дәу сияқты мақұлық-
құбыжықтарды өлтірген тұста көрінеді. Осы жағынан алғанда бұл дастандар 
классикалық батырлар жырына емес, батырлық ертегілерге ұқсайды. Мұны 
кейіпкердің іс-әрекетінен ғана емес, дастандардың сюжетінен де байқауға 
болады: олардың сюжеті, негізінен, ертегілік болып келеді. Сондықтан 
қаһармандық дастанды кейбір зерттеушілер жеке дараламайды, оны 
новеллалық немесе ертегілік дастанға жатқызады, я болмаса діни 
дастандар құрамына енгізеді, өйткені ондағы батырлар кейде исламның 
атақты қайраткерлері болып келеді. Алайда, соған қарамастан дастанның бұл 
түрін қаһармандық деп бөліп алуға болады, себебі оның баяндалуы, жалпы 
поэтикалық болмысы батырлық эпостың табиғатына жақын. 
Кеңес өкіметі тұсында тыйым салынып, жарияланбай да, зерттелмей де 
қалған мол дүниенің бірі – діни дастандар. Бұл шығармалардың мазмұны 
мен тақырыбы ислам дініне, оның пайғамбарлары мен сахабаларына 
арналған, ал күллі поэтикасы, кейіпкерді бейнелеу тәсілдері, сюжеттік 
құрылымы – бәрі дәстүрлі эпостың және дастанның аясында, солардың 
шартына сәйкес. Діни дастандар қазақ арасына, әсіресе, XIX ғасырда өте кең 
тараған ("Қисса-и әнхәзрәт-и Расүлнің Миғражға қонақ болғаны", "һаза кітап 

284 
Мұхаммед-Ханафия", "Қисса-и Зарқұм", "Абу Шахма", "Қисса-и Салсал", 
"Қисса и Сейітбаттал", т.б.). Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады: а) таза 
дінді уағыздайтын дастандар; ә) мұсылман пайғамбарлары мен әулиелерінің 
өмірін, кейбір кезеңдерін баяндайтын туындылар. Бірінші топтағысы – 
көркемдігі жоғары, сюжеті қызғылықты, эстетикалық әрі эмоциялық әсері 
күшті шығармалар. Ал, екінші топтағылары, негізінен, ғұмырнамалық, бірақ 
соның өзінде де фольклор поэтикасын жақсы пайдаланған, керкем қиялды да 
ұтымды қолданған. 
Жалпы, діни дастандардың басты мақсаты – исламды уағыздау әрі 
мұсылмандық өмір салтын орнықтыру. Осы тұрғыдан алғанда, оларды 
былайша топтауға болады: 1) исламның ерекше-шарттары мен тыйымдарын 
және оларды бұзғаны үшін қолданатын жазаларын баяндайтын дастандар; 2) 
исламның батырлары туралы, олардың мұсылман дінін тарату жолындағы 
ерлік істерін көрсететін шығармалар; 3) Мұхаммед пайғамбардың, одан 
кейін 4 халифтің исламды орнықтырудағы іс-әрекеттерін суреттейтін 
туындылар. 
Шығыстық сюжеттегі дастандармен қатарласа туған қазақтың 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: