Қазақ халқының моноэтникалық ҚҰРАМының Өзгеруі

Қазақтардың ру-тайпалық құрылымының ерекшеліктері Қазақстан тарихы, 10-сынып

№23 мектеп-лицей

Жанжигитова А.Д

Оқу мақсаты:

• 10.2.2.3 -қазақтардың ру-тайпалық құрылымының ерекшеліктерін ауызша тарихнама негізінде түсіндіру (шежіре, генеалогиялық аңыздар);

Сабақтың мақсаты:

Қазақ қоғамындағы ру­тайпалық құрылымның ерекшеліктерін түсіндіру, қазақ жүздері туралы білу

Тірек сөздер. Жүз, ру, тайпа, ру­тайпалық бірлестік, этникалық аумақ, Ұлы жүз, Кіші жүз, Орта жүз

Тірек сөздер. Жүз, ру, тайпа, ру­тайпалық бірлестік, этникалық аумақ, Ұлы жүз, Кіші жүз, Орта жүз

Жүз атауының пайда болуы

• Біраз зерттеушілер қазақтың "жүз" деген сөзін арабтың "джуз" — бір нәрсенің "басты бөлігі", "тармақ" деген сөзімен сәйкестендіреді. Шығыс деректерінде жүздер жөніндегі жанама мәліметтер XVII ғасырдың ортасына қарай кездеседі. Махмүд бен Уәлидің 1634—1641 жылдарда жазылған еңбегінде: "Шайбани хан өлгеннен кейін оның ұлы Баһадүр осы ел мен ұлысқа басшылық ете бастады... ол қыстауы мен жайлауы үшін Ақ Орданы таңдап алды, ол әрі Йүз-Орда ретінде де белгілі", — дейді. Осы деректе кездесетін йүз (жүз) сөзін кейбір зерттеушілер қазақтың жүзімен теңестіреді.

Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері бар:

а) ішкі аумақтық тұтастық;

ә) этностық туыстық;

б) шаруашылық-мәдени бірлік;

в) саяси басқару ортақтастығы.

Жүздердің пайда болуы туралы пікірлер

• Дәстүрлі қазақ қоғамы үш жүзден тұрады: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Жүздердің шыққан уакыты, шығу себептері, ішкі мазмұны жөнінде ғалымдардың арасында әлі ортақ пікір жоқ.
• Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша, "Алтын Орда мемлекетінің ыдырауы кезінде қазақтар өздері көшіп жүретін жерлердегі өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін осындай үлкен одақтар құрған". Н.А.Аристовтың ойынша, "жүздерге бірігу жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққан".
• Василий Владимирович Бартольд: "Қазақ жүздерінің пайда болуына географиялық фактор әсер етті, табиғи-географиялық жағдайға икемделу және аумақтық оқшаулану жүздердің мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін қалыптастырды", — деп есептейді.
• Михаил Порфирьевич Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып: "Жүздердің құрылуына табиғи-географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты", — дейді.
• С. Аманжолов: "Қазақ елі, жері үш жүзге моңғолдарға дейінгі кезеңде — X—XII ғасырларда бөлінді", — деп есептейді

Жеке жұмыс.

• Кестені толтыр. Қазақ жүздерінің шығу себептеріне дерек келтірген ғалымдардың тұжырымдарын анықта.
• Ш. Уәлиханов
•  
• Тұрсын Жұртбай
•  
• В.В. Бартольд
• С. Аманжолов
• Дескрипторлар:
• - қазақжүздерінің құрылу себептерін анықтау