Қазақ және түрік тілдеріндегі жаңа қолданыстардың лингво-когнитивтік даму жүйесі
жүктеу/скачать 2,66 Mb. Pdf көрінісі
|
Бисенгали диссертация
| тіл~қоғам, тіл
~ саясат, тіл~жаһандану т.б. сабақтастығында қарастыру олардың когнитивті-семантикалық континуумындағы тілдің саяси коммуникативтік қызметін дәйектейді [8], [9]. Сонымен қатар бұл екі мәселенің (терминжасам және жаңа сөзжасам) ортақ, түйісетін тұстары да белгілі. Мысалы, А. Байтұрсынұлы заманында да жаңа сөздерді жасауда қай тілді негізге алу керек және бұрынғы терминдерді қалай сараптап, пайдалануға болады т.б. мәселелерге қатысты ізденістерде түрлі талас-пікірлердің болғаны белгілі. Зерттеу тақырыбына қатысты ғылыми мұраны зерделеу барысында ғасыр басындағы жаңа сөзжасам үдерісінің алғашқы кезеңінде орыс тілі арқылы енген халықаралық терминдерге толы тілдің өзіндік қорын кеңірек қамтып, олардың қазақша баламасын ұсыну, сол арқылы ана тіліміздің сөздік қазынасын байытуға бағытталған үрдістің осы кезеңде күшейгенін және бұл әрекетке қазақ тілінің сөз байлығы мен қолданыстық тіл икемділігі негіз болғанын көреміз. Бірақ мамандар бұл мәселеде екі нәрсеге ерекше назар аударды: бірі – күні кешеге дейін орысшасын жұмсап келген, бірақ қазақша толық баламасы бар немесе табуға болатын сөздер, екіншісі – баламасын табу мүмкін емес, тіпті қажет емес сөздер. Осы тұрғыдан алып қарағанда, өз бастауын өткен ғасырдың бас кезінен алып, қазіргі қазақ тіліне жалғасқан терминдер мен жаңа ұғым атауларының көбі қашанда қоғамдық-әлеуметтік, саяси-экономикалық, мәдени-рухани кодтық жадты жаңғырту ықпалының нәтижесі деп қараймыз (Кесте 1). Кесте 1 – Қазақ және түрік тілдеріндегі жаңа қолданыстарды қалыптастыратын экстралингвистикалық факторлар Қазақ тілі Экстра лингвистикалық факторлар Түрік тілі А. Байтұрсынұлы ұлттық тұлға Ататүрік Еуроодақ мүшелігі anapara (капитал), dolaşım (айналым), kurgulama (құрылымдау), sayman (қазынашы), denetçi (аудитор), veritaban (дерекқор), dilekçe (петиция) т.б. 18 1 – кестенің жалғасы 1 2 3 Елбасы, егемендік, әнұран, елтаңба, оралман т.б. саяси өзгерістер sağcı (оңшыл), solcu (солшыл), halk oylaması (референдум), seçmen (сайлаушы) т.б. нарық, кеден, көтерме сауда, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, ықпалшара т.б. экономикалық yatırım (инвестиция), dışalım (импорт), dışsatım (экспорт), Ticaret Odası (сауда палатасы) т.б. ақылды үй, ғарышкер, тінтуір, пернетақта, таратқыш т.б. ғылыми- техникалық даму bilgisayar (компьютер), yapay zeka (жасанды интеллект), bellek (жад), duyarga (антенна), telsiz (рация) т.б. мәңгүрт, көкек ана, жатырын жалға беретін ана т.б. қоғамдық- әлеуметтік göçmenler (босқындар), güvenoyu (сенім вотумы), taşıyıcı anne (суррогат ана) т.б. жаһандану, мәмілегер, келісім-шарт, кедендік одақ т.б. интеграция küreselleşme (жаһандану), genelge (меморандум), arabulucu (бітімгер), gümrük birliği (кедендік одақ) т.б. үнтаспа, мұрағат, жәдігер, тұсаукесер т.б. мәдени çok satan (бестселлер), yayımcı (баспагер), yazar-yönetmen (режиссер), dizi (телехикая) т.б. жанұя, пайыз, сазгер, күйсандық т.б. беделді тұлғаның аузынан шығуы çapulcu (бүлікші), subay (офицер), beşgen (бесбұрыш), ikizkenar (теңбүйірлі) т.б. Кестеде қазақ тіліндегі жаңа қолданыстарды қалыптастыратын экстралингвистикалық факторларды түрік тілімен салыстыра беріп отырмыз. Бірақ жоғарыда тізілген сөздердің барлығы бірдей әрі қарай термин болып, әдеби тіл нормасына еніп кетті деу қиын. Сол кезеңде олар жаңа ұғым атауы немесе қазақша баламасы ретінде сол қоғамда жаңа қолданыс ретінде қабылданды. Өйткені «Сөздердің жаңа лексикалық бірліктер ретінде тілге енуі 19 үшін әдеби норманың өлшем-межелеріне (критерийлеріне) сай келуін күту керек болады, яғни бұларды көпшіліктің дұрыс деп тануы, нормативтік сөздіктерге тіркелуі, жарыспалылықтан арылуы қажет» [10, б. 117]. Академик Р. Сыздықтың пікірінше: «Егер қазақ сөзі немесе жасанды жаңа тұлға сол терминдік ұғымды толық бере алатын болса, бұл – өте дұрыс амал. Ал бірақ шет тілдік атаулардың ішінде негізі интернационалдық қор ретінде көптеген тілдерге ортақ, түп-тамыры латын, грек, индоевропа тілдері болып келетін сөздерге қазақша балама іздеу әрекеті әрдайым сәтті шыға бермейді» [11, б. 226]. Сондықтан академик Р. Сыздық, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, жаңа атаулардың сөзжасамдық үдерісінде спонтанды емес, жүйелі сипатта, яғни сөзжасамдық жүйенің тілдің ішкі заңдылығына сүйенудің маңыздылығына тіл иесі танымына сай назар аударып, жаңа сөздерді жасаудың семантикалық тәсіліне ерекше мән береді: «Бастысы, кейбір ұқсас, бірақ айқын семантикалық дербестігі бар ұғымдарды айырып атау қажет. Әрине, бұдан қайтқан күнде де бір сөзбен бірнеше ұғымды, тіпті терминделетін ұғымды атауға мүлде болмайды деген қағида әзір туа қоймайды. Бірақ, қай тілде болмасын, жаңа сөздердің басқа тілдерден енуі, немесе өз қазынасынан жасалуы осы қажеттіліктің күннен-күнге күшейіп келе жатқанының да белгісі тәрізді» [11, б. 228]. Біздің ойымызша, осы саланың білгірі академик Р. Сыздықтың осы күрделі мәселенің мәнін түсінуге көмектесетін тілтанымдық тұжырымдық талдаулары жаңа сөз жасаудың лексико-грамматикалық тәсілі мен ұғымның танымдық тұтастығын көрсетеді: «Осы тектес мысалдар «жаңа тұлға», «жаңа сөз» жасаудың қажеттілігі көбінесе күнделікті өмір қажеттілігінен туындайтынын көрсетеді. Ол сөздердің қолданысқа еніп, қалыптасуы жеке, кездейсоқ емес, тілдің белгілі бір лексика-грамматикалық тәсілдер жүйесіне сәйкес жүзеге асатыны байқалады» [11, б. 185]. Таратып айтар болсақ, когнитивтік негіз дегеніміз қоғамдық-әлеуметтік қажеттіліктен туған жаңа ұғымның тілдік санада бейнеленіп, бұрынғы ұғыммен байланысы және жіктелуі. Осы әрекеттің тілдің коммуникативтік қызметіне сай ұласуы жаңа атаулардың тиімді әлеуметтік қызметінен, түсініктілігінен көрініп, тілдік құралдар арқылы (сөзжасамдық жүйенің таңдап, талғап жалғануы) таңбаланады. Академик Р. Сыздықтың жоғарыда көрсетілген әдістемелік нұсқасын, біздің ойымызша, қазақ терминжасамының келесі, бесінші кезеңіндегі (тәуелсіздік кезең – белсенді терминжасам), қоғамдық-әлеуметтік өмірдегі жаңа қолданыстар жүйесін түсіндіруде де үлгі етуге болады. Ғалым 90-шы жылдарда «Ана тілі» газетінде шыққан мақалаларында «депутатты жүктеу/скачать 2,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|