Қазақ мәдениеті тарихи өлшемде: қазақ халқының мәдени мұрасы
жүктеу/скачать 13,48 Kb.
|
Эссе Мәдениеттану
|
Қазақ мәдениеті тарихи өлшемде: қазақ халқының мәдени мұрасы. Қазіргі Қазақстан – әртүрлі ұлттар мен діни көзқарастар өкілдерінің өзара сенімі мен төзімділігіне сүйенетін көпұлтты, көпмәдениетті және көпконфессиялы мемлекет. Мұндай салыстырмалы түрде шағын аумақта 100-ге жуық ұлт пен бірнеше әлемдік діндер қатар өмір сүреді. Оның үстіне біздің елде ұлтына, дініне қарап қудалау жоқ. Біз бәріміз әртүрліміз, бірақ біз бір-бірімізбен үйлесімді және үйлесімді өмір сүреміз. Қазақстандықтардың толеранттылығы басқа елдерде үлгі болып табылады. Біз заманауи көпұлтты қоғамда бір-біріміздің құқығын құрметтей отырып, қалай өмір сүрудің үлгісіміз. Еліміздің тәуелсіздік алған 31 жылдағы басты жетістігі – халықтар арасындағы достық пен бірлікті сақтау. Ал Елбасымыздың зор еңбегі мен дана саясатының арқасында ғана біз бір-бірімізбен тату-тәтті өмір сүріп жатырмыз. Оның үстіне қазақтың ортақ шаңырағында әр ұлттың өз орны бар. Қазақстанда ұлтаралық келісім халықтардың көп жылғы бірге өмір сүруімен және жасампаздық процестерімен айқындалған рухани туыстық байланысының нәтижесі болып табылады. Қазақстан халқының бірлігі мен келісімінің басты тұғырнамасы – ортақ тарихымыз, ортақ жеріміз. Сталиндік қуғын-сүргіннің аласапыран жылдарында көмек көрсеткен, қонақжайлылық, құрмет, ыстық ықылас, мейірімділік танытқан қазақ халқы. Қазақстан этностарының тарихи тағдырларының ортақтығы, олардың басынан өткерген жер аудару қасіреті ұлтаралық келісімді түсінудің кілті болып табылады. Ұлан-ғайыр кеңістіктегі сан ғасырлық көшпелі өмірде қазақ этносының дүниетанымы мен дүниетанымы қалыптасты. Көшпелі өмір салтының элементтері жан-жақтылық сезімін берді, рухани ашықтық пен жомарттыққа, дүниетаным элементі ретінде белсенді ұстанымды бекітуге ықпал етті. Ол адам – ұлан-ғайыр дүниенің кіндігі, онда жоғалған бір нүкте емес, оның бір бөлшегі, мәңгілік аспан, шексіз даладай кең де құдіретті бір бөлшегі екенін санаға сіңірді. Кеңдік пен жоғарылықтағы кеңею барлық жерде, оның барлық келбетінде, сөзде, әнде, әуендерде сезіледі. Қазақтардағы толеранттылықтың бастауы сонау көне заманнан бастау алып, қазақтың қонаққа қатысты әдет-ғұрыптарымен тығыз байланысты деп ойлаймын. Қазақтар сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі қонақжайлығымен ерекшеленді. Олардың кейбірін еске түсірейік: Қонақ әрқашан үй иесінің қамқорлығында болды. Бейтаныс адам тонаудан, өлтірілуден қорықпай, киіз үйде тыныш ұйықтайтын. -көшпелілердің қонақ-асы салты болған, оған сәйкес әрбір қазақ кез келген қонаққа тегін тамақ пен жатын орын беруге міндетті болған. Бас тартқан жағдайда ішімдіксіз, баспанасыз қалған саяхатшы биге хабарлай алады. Қасиетті далалық қонақжайлылық әдет-ғұрыптарын сақтамағаны және қорлағаны үшін сараң қожайындар ат-тон айып айыппұлмен жазаланды. Қонақ-асыдан бас тартқандар да жұртшылықтың сынына ұшырады. -ауыз тию салты қазақ халқының ертеден келе жатқан салты болған. Үйге, киіз үйге кім келсе, қожайындары дәм татқанша жібермеді. – көшпелілерде ерулік – жаңа қоныстанушыларды туыстар мен көршілерге шақыру дәстүрі де болған. Басқа ауданнан көшіп келген Новоселовты туыстары немесе көршілері ауызашарға шақырды. Осы арқылы олар ілтипат пен ізгі ниеттерін білдірді. Бұл әдет қоныс аударушылардың жаңа тұрғылықты жеріне тез үйренуіне көмектесті. Далаларда қонақ үйдегі қалаған затын таңдап алатын қалау салты кең тараған. Бұл ретте иесі қонақтан бас тарта алмады. Осылайша достық қарым-қатынастың негіздері қалыптасты. Бұл әдетті киндік шеше (акушер) сәтті босанып, дені сау бала туылғаннан кейін де қолдана алатын. - қымыз-мұрындық қымыз жасау маусымына байланысты әдет-ғұрып болған. Жаз басталысымен бие сауу маусымы ашылды. Осыған орай ауыл тұрғындары шақырылды. Оларды бірінші қымызбен сыйлады. Ақсақалдар қымыз-мұрындықты ұйымдастырушыларға батасын берді. Қазақтарда жылу салты да болған. Оның мағынасы өрттен зардап шеккендерге немесе рейд немесе қақаған қыста, өрттен, су тасқынынан немесе аштықтан зардап шеккен отбасыларға ауылдастарынан немесе бір отбасының адамдарынан көмек көрсетілді. Зардап шеккендерге мал, киім-кешек, баспана, ыдыс-аяқ берілді. Бұл жанашырлық пен жанашырлық әрекеті болды. Мұндай көмек көрсетуден бас тартқандар рудан шығарылып, қуылуы мүмкін. Әдетте, рудан шығарылғандар туыстарының қорғауын пайдалана алмады және іс жүзінде ешқандай құқықтары болмады. Өзі де, дүние-мүлкі де бірінші келе жатқан қарақшының олжасына айналды. Далада жұртшылық салты да кең етек алды. Оның мәні өз туыстарының руластарына қарызын өтеуге көмектесуінде болды. Ақсақалдар кеңесі халықтан көмек сұрауға шешім қабылдады. Бұл ұжымның бірлігінің көрсеткіші, жақындары мен жақындарына деген мейірім мен қамқорлықтың көрінісі болды. Асар әдет-ғұрпы дала тұрғындарының ортақ ақысыз еңбек ету дәстүрі болды. Ауылдың түкпір-түкпірінен адамдар жиналып, бірлесе еңбек етті. Мысалы, олар қысқы үйлерді де дәл осылай тұрғызды, құдық қазды, сонымен қатар малға үй-жайлар салды. Қазақ ауылы ағайын-туыс, бірліктің жарқын көрінісі болды. Жарияланған асарға келмеу, далада үнемі үкім шығарған лайықсыз әрекет саналған. 20 ғасырдың басында қазақтар осы әдет-ғұрыпты пайдаланып, барлық жерде зайырлы мектептер мен мешіттер салды. Әрбір дала тұрғыны суға батып бара жатқан адамға көмектесуге, шөлдегенге су, сусын беруге міндетті болды. Однородцылар мал табуға, жылқы ұрыларын қууды ұйымдастыруға көмектесті. Кез келген дала тұрғыны аса қажеттілік жағдайында және кешіктіруді қажет етпейтін жағдайда кез келген рудың табынындағы жылқыны пайдалануға құқылы болды. Бұл үшін иесінен арнайы рұқсат қажет емес. Бас тартқан жағдайда оған ат-тон айыппұл салынып, қоғамдық айыптау жазасы тағайындалды. Қазақтың жаны кең, еркін, даласындай. Ол ғарыштық тұрғыдан ойлайды. Ол өмірдегі ұсақ-түйекке, тышқанның әбігеріне, құмырсқаның әбігеріне менсінбейді. Кең пейіл, бүгінін қадір тұтқан, ата-бабасын ардақтаған, салт-дәстүрді қастерлеген. Қазақтың басқа этностарға және олардың наным-сеніміне қатысты толеранттылығы көбіне оның болмысының кеңдігін айқындайтын пра-символ «кендала» негізінде жатыр. Көшпелілердің ажырамас құндылықтары бірін-бірі қолдау, қайғыда жанашырлық және бір-біріне көмектесуге ұмтылу болды. «Шөлде қазылған құдық, өзенге салынған көпір және жол жиегіне егілген ағаш» деген үш нәрсе адамды ардақтайды деген сөздер қазақтың тұрмыс-тіршілігіндегі бейбітшіліктің тамырластығының бір көрінісі. Қазақ халқы ұрпақтан-ұрпаққа барлық халықтармен достық қарым-қатынасты нығайтуға ұмтылу парызын балаларға мұра етіп қалдырды. Қазақ халқының көшпелі өмір салты психикалық деңгейде сақталып, тәндік жағынан ғана жойылды. Оның ең маңызды белгілері: жанашырлық, жанашырлық, ақкөңіл, мейірімді мінез, дамыған әзіл сезімі, әзілге деген сүйіспеншілік, жеткіліксіз прагматизм, сөзге келу, ренжігенге жанашырлық, жомарттық, діни төзімділік, табиғат кеңістігі, әр нәрседе максимализм, қонақжайлық пен қонақжайлық, заңға бағыну төмендігі, революциялық рух, жоғары шығармашылық әлеует, тапқырлық, еңбекқорлық, эстетикалық сезімі жоғары дамыған, дәстүрді ұстану, қарыз алуға бейімділік, борыш сезімі, әдептілік. Қазақ халқының көптеген ұлттық ерекшеліктерін жалпылама түрде өрнектесек, оның тіршілігінің бастапқы толеранттық сипаты туындайды. Толеранттылық дегеніміз – мейірімге бөлену, сабырлық, мейірімділік, мейірімділік, жайласу, жанжалдаспау, басқаны бар қалпында қабылдау. Қазақ қашанда осындай қасиеттерімен ерекшеленді, қашанда басқаны қажет еткен. Демек, біз халықтың толеранттылығын жеке адамдардың рухани араласуы, өмірдің қиындықтары мен қуаныштарына жанашырлық, Басқаның өміріне эмоционалды қатысу деп түсіндіре аламыз. Мен мақаламды келесі сөздермен аяқтағым келеді: «Толеранттылық - бұл өзіңмен және басқалармен тату өмір сүру өнері» жүктеу/скачать 13,48 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|