Сол  кезде  қазақ  елі  үшін  І  Петрден  кем

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
қырып  салды  және  Еділден  әрі  қарай  асырып  қуды.  Соғыстардың  бірінде  қалмақ  ханы 
Аюке өлтіріледі (1724).  
1723  – 
1724  ж.ж.  Әбілқайыр  Теке  қаласына  бірнеше  рет  шабуылдайды.  Осы  кезде 
орыс-казактармен, қалмақтардың тісіне дейін қаруланған отрядтарымен мен  қазақ әскері 
Утва,  Самара,  Шаған  өзендері  бойында  бірнеше  рет  бетпе  бет  келіп  шайқасқа  түседі, 
қырғын соғыстар болады. И.Тимофеев, И.Логинов, Никита Бородин бастаған казак-орыс 
отрядтары  көп  шығынға  ұшырады.  Орыстар  жағынан  170  адам  қаза  тапты,  көп  адам 
жаралы  болды.  Көптеген  жауынгерлер  тұтқынға  түсті...  Осылай  қазақ  елінің  басына 
түскен  ауыр  күндер  Ақтабан  шұбырындыға  ұқсас  жағдай  Жайық  орыс  казактары  мен 
қалмақтардың да басына түсті... 
1725 ж. екі жақ тұтқындар алмастырады. 
Ақтабан  шұбырынды  кезіндегі  Әбілхайырдың  осы  бір  жанкешті  қимылы  мен  іс 
әрекеті  дер  кезінде  болды.  Батыстан  келе  жатқан  орыс  пен  қалмақтардың  жойқын 
шабуылын  тоқтатпағанда  қазақ  елі  түгелдей  орыс  басқыншыларының  қол  астында 
қалатын еді. Сондықтан Әбілхайыр басқарған Кіші жүз қазақтары Ақтабан шұбырынды 
апатына  ұшырамады.  Керісінше  күшті  жауды  уақытында  тоқтатып  қана  қойған  жоқ, 
сондай  ақ  оларды  талқандап  Батыс  жақ  шекараны  қауіпсіздендіріп  болған  соң 
Жоңғарларды  талқандап  қазақ  елін  басқыншылардан  тазартуға  қызу  кірісті.  (Әбілхайыр 
басқарып Жоңғарларды талқандаған екі шайқас Елбасының кітабында Абылай атымен 
берілген.  Мұндай  жалған  мәліметті  бергендер  ақыр  бір  күн  Елбасына  жауап  беретіні 
анық.)  
Орыс қазақ қатынасы тарихы қазақ халқының ұлт азаттық соғысынан тұрады. Орыс 
казачьи отрядтарының жауыздығы мен зұлымдығынан және оған қазақ, елінің жанкешті, 
ел қорғап жанталасқан шайқастарынан тұрады... Қазақ елінің орыстарға қарсы жанкешті 
соғыстары  патритизм  мен  батырлықтың  және  ерліктің  шыңы  болғанын  бұл  күнде 
мақтанышпен  айтудың  орнына  көз-көрекі  жасырып  келе  жатырмыз...  Қазақ  елінің  ата 
мекенін  қорғаудағы  ерліктері  мен  батырлығы  туралы  орыс  зерттеушілері  де  көптеп 
жазды...  Мысалы:  «...Казахи  Младшего  жуза...  отличались  «диким,  буйным,  резко 
выраженным  характером».  В  степи  казах  почти  непобедим,  говорили  о  них,  а  в 
ручной схватке физическая сила, ловкость владеть холодным оружием и управлять 
конем  дают ему величайший перевес над царскими войсками...» [8, с.300-301; 2, с.72] - 
деп жалпы анықтамасын берген еді. 
Қазақ  –орыс  қатынасы  тарихындағы  трагедияның  үлкені  Ақтабан  шұбырынды 
оқиғасы болса, ұлт – азаттық соғыстардың жарқын тарихы Әбілхайыр хан бейнесі екенін 
мойындаймыз. Бұл жағдайды сонау 90 –шы жылдар ақырында академик  М.Қ.Қозыбаев 
пен профессор Ж.Қ.Қасымбаев ---     Әбілхайыр тарихын қайта қарау керек деп мәселе 
көтерген еді. Қазақ хандарының еліміз тарихындағы орнын «Ұлт мүддесі үшін ғасырлар 
бойы күрес жүргізген Әз Жәнібек хан, Керей хан, Қасым хан, Әз Тәуке, Әбілхайыр хан 
сияқты  тұлғалардың  дәуір  тарихында  шоқтығы  биік  –  ақ»  [9]  -  деп  жазған  еді 
М.Қ.Қозыбаев.  Әбілхайыр    Ресейге  қарсы  48  жыл  бойы  соғысып  қалайша  бодан  болуға 
өтініш  жазды  екен  деп  күдіктенген  Ж.Қасымбаев  осы  тарихи  тұлғаның  тарихын  қайта 
қарау  керектігін  айтқан  еді  [10].  Алайда  2000  жылы  Әбілхайырдың  тарихи  хатының 
түпнұсқасы  оқылғанда  төбеден  жай  түскендей  әсер  етті.  Біз  осы  уақытқа  дейін  оның 
орысша  аудармасын  пайдаланып  келіппіз.  Сол  орысша  аудармасы  талай  ұрпақты 
жаңылыстырып  келген  еді.  Ақыры  шындықтың  түбіне  қол  жеткіздік.  Сол  тарихи  хатта 
«бодандық»  туралы  бір  сөз  жоқ  екенін  көріп  тарихшылар  қатты  қуанды  [11].  Әттең 
Әбілхайыр  хан  тарихын  қайта  қарайтын  ғылыми  конференция  өткіземіз  деп  жүргенде 
М.Қозыбаев пен Ж.Қасымбаев қайтыс болып кетті де аяқсыз қалды... 
Жоғарыдағы  материалдарды  сараптай  отырып  соңғы  кездегі  ХҮІІІ  ғасырдағы 
Қазақстан тарихы проблемаларын былай деп қорытамыз. 
47 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
1. Қазақ елінің Ресейге өз еркімен қосылды деген жорамал Маңғыстаудағы Адайлар 
көтерілісінен  соң  құрылған  комиссияның  (1873  жылы.,  бастығы  И.Крафт)  шешімімен 
жоққа шығарылған еді. Тек Әбілхайыр ақталмай жатты. 
2. 2000 жылы Тарихи хат қайта оқылған соң ғана Әбілхайыр ақталды... 
3.  Ақтабан  шұбырынды  катастрофасының  артында  кімдер  тұрғаны  қазір  ешкімге  
құпия  болмай  қалды.  Оның  артында  Ресей  тұрды  және  осы  катастрофаныны 
ұйымдастырған І Петрдің өзі. Ал осынау  аса үлкен катастрофадан қазақ елін аман алып 
шыққан Әбілхайыр хан екені қазақ елінің мақтанышы...  
4. Әбілхайыр жазған тарихи хат дұрыс оқылғалы бері бұрынғы түсініктер түгелдей 
өзгеріп  кетті.  Сол  хаттың  жазылу  тарихы  да  орыс  патшасы  І  Петрге  байланысты  екені 
қазір ешкімге құпия емес.  
 
Әдебиеттер: 
1 
Өтенияз Самат. Аттила. - Алматы. «Арыс», 2000. 
2  Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994.  
3 Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994.  
4 Х.Досмұхаметұлы. Аламан. Ташкент. 1926. 
5 Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. А.1994.  
6 Рябинин А.Д. Уральское казачье войско. Ч.І-ІІ. СПб.,1866.  
7  Карпов А.Б. Уральцы. Ч.1. – Уральск, 1911.  
8  Казахско – русские отношения в ХҮІІІ – ХІХ веках. А. 1964.  
9  Қозыбаев  М.Қ.  Елдік  үшін  күрес  мыңжылдығы.//Егемен  Қазақстан.-  2000. 27 
желтоқсан. 
10 Касымбаев Ж. Политика Абулхаир хана в принятии Младшим жузом российского 
подданство в 30-х годах ХҮІІІ века.//Поиск. – 1997, № 5. 
11 Исин А. Әбілхайырдың хатын қалай оқыған дұрыс. «Абай» журналы. 2001, № 2 
 
 
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ ТҰСЫНДАҒЫ ДАЛА ҒҰЛАМАЛАРЫНЫҢ ТӘЛІМ-
ТӘРБИЕЛІК ПІКІРЛЕРІ 
 
Құбығұл Жарықбаев, 
педагогика ғ.д., психология ғ.д.,  
профессор, әл - Фараби атындағы ҚазҰУ 
 
Төрт  ғасырға  жуық  (1456  -1847)  созылған  осы  кезең  түркі  тілдес  ағайындарына 
бөлініп,  халқымыздың  өз  алдына  дербес  мемлекетінің  өзіне  тән  мәдениетінің  ірге  тасы 
қаланған  кезең  еді.  Осы  кезден  бастап,  қазақтың  өзіне  тән  мәдениетінің  өзіндік  беті  де 
айқындала бастайды. Ол, әcipece, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі. Мәселен, 
кейбір  жазба  ескерткіштердің  де  осы  кезде  таза  қазақ  тілінде  жазылуы  соның  айғағы. 
Мәселен, Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының, "Шипагерлік баян" атты қолжазбасы таза қазақ 
тілінде жазылған еді. 
Қазактың кең өлкесі сол кездерде жасақ пен жортуылдың шаңына булыққан еді. Бұдан 
кейінгі кезеңдерде де кең байтақ қазақ даласы қанды майданның орталығынына айналды, 
халқымыз  жонғар  шабуылына  тойтарыс  бepiп  жатты.  Зерттеушілердің  айтуынша,  қазақ 
мәдениетінің біраз тоқырап, тіпті қол жеткен кейбір табыстарының өзінен де айырылып 
қалуына  осы  айтылған  киян-кескі  соғыстар,  жойқын  шабуылдар  мен  жортуылдар  себеп 
болған сияқты. 
Орыстың ғұлама сыншысы В.Г.Белинский әр халықтың өзіне тән поэзиясы болады: 
онда  сол  халықтың  салт  -  санасы  бейнеленеді  дейді.  XV-XVII  ғасырларда  өмір  сүрген 
қазақ  ақын,  жырауларының  поэзиясы  да  ғасырлар  сынына  сыр  бермей,  біздің  қазipгi 
заманымызға  жеткен  асыл  мұралар.  Қазтуған,  Асан  Кайғы,  Шалкиіз  жыраулар, 
48 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Өтейбойдақ Тлеуқабылұлы, Мұхаммед Хайдар Дулати, Қадырғали Қосынұлы секілді дала 
ғалымдарының  еңбектері  халқымыздың  сонау  ерте  замандағы  салт-санасын,  ой  өрісін, 
мінез құлқын көрсететін тамаша деректер, қызғылықты материалдар. Осынау ғұламалар 
толғауларынан адам жанының небір нәзік сырлары, қуаныш пен сүйініш, арман-тілек, халық 
басынан өткен қайғы-қасірет, мұң-  мұқтаж әр қырынан көрініс тауып отырған. 
Қазақ ақын-жырауларының ішінде өзінің терең толғаныстарымен жұртшылыққа кең 
танылғаны  -  Асан  Қайғы.  Ол  қазақ  даласыныц  ұлы  ойшылы,  халқымыздың,  қоғамдық 
саяси, әлеуметтік ой-пікірлерінің көш бастаушыларының бipi. Қазақ халқының өз алдына 
дербес ел болуы үшін бас құрай бастаған кезеңінде Асан Қайғы сынды ойшыл тұлғаның 
дүниеге келуі де, заңды еді. 
Ол  1456  жылы  Шу  өңірінде  тұңғыш  қазақ  мемлекетінің  іргесін  қалаған  Жәнібек, 
Керей хандардың ақылгөйі болған. Ш.Уәлиханов оны көшпенді ноғай - қазақ ұлысының  
«ұлы философы» дейді. 
Қазақ аңыздарында Асан - құтты қоныс, жақсы жайлау іздеп дүние кезген жиһангер, 
халқының  сол    кездегі  хал-ахуалы  мен  келешегін  тебірене  сөз  еткен  жырау.  М.Әуезов 
айтқандай,  Асан  халық  тілегінің  жоқшысы.  Асанның  қайғысы  о  дүниені, ақырет  жайын 
ойлағаннан  туған  қaйғы  емес,  оның  мәні  бүкіл  қазақ  жұртының  ортақ  арманымен 
байланысып жатыр. 
Асан  Қайғы  толғауларында  негізінен  мемлекеттік,  елдік  мәселелер,  коғамдық  ойлар 
қозғалып,  кең  даланың,  сұлу  табиғаты,  жер  байлығы,  жан-жануары,  географиялык 
жағдайы, тұрмыс тіршілігі сөз болады. Асан Қайғы толғаныстарын оқып отырғанымызда, 
бiз  оны  көбінде  хан  айналасынан  көреміз.  («Әй,хан,мен  айтпасам  білмейсің,  айтқаныма 
көнбейсің...Өзіңнен басқа хан жоқтай, өзеуреп неге сөйлейсің»).   
Бipaқ  осы  айтылғанға  орай,  оны  ханның  шашбауын  көтерген,  сарай  жырауы  деуге 
болмайды. Ол қашан да ханға жағынып, жарамсақтанбай тура сөйлеген. Асан Қайғы барша 
жұрттың  барлық  көшпенді  қазақ  халқының,  мұң-зарын  білдірушісі,  жоқтаушысы.  Оның 
eci
міне жалғанған «Қайғы» сөзі осы жәйтті байқатады [1]. 
Заман құбылысын, қоғам шындығын, байлық пен кедейліктің шығу тeгін, теңсіздік 
пен әділетсіздіктің шын сырын терең ұғына алмағанымен де оның, нағыз гуманист ойшыл-
жырау екендігіне шүбә келтіруге болмайды.  
Жырау  халқымыздың  жас  ұрпағын  адамгершілік  касиеттерге  баулып,  оларды 
кішіпейіл, көпшіл болуға, қарапайым да қайырымды болуға, әрi icтi ойланып істеуге, асып-
саспауға,  достың,  көңілін  қалдырмауға,  өтірік  айтпауға,  қандай  жағдайда  да  кiciгe 
адамгершілік қасиеттің (кешірімді болу, epeгіспеу, ұсақ-түйек нәрсеге бола босқа қырқыспау 
т.б.)  ауадай  қажет  екендігін  айта  келіп,  мұңсыз  өмір  сүрудің  мазмұнсыздығын,  сайып 
келгенде, барша жұртты бірлікке, татулыққа көпшіл болуға шақырып, бip жеңнен қол, бip 
жағадан бас шығарған жағдайда ғана ауызбірлігі күшті, кез-келгенге жем болмайтын iлгері 
ел болатынымызды еске салады. 
Қай заманда да халқымыз терең ойлап, тебірене сөйлеуге ерекше мән берген. Мұны 
ұрпақ  тәрбиесіндегі  негізгі  мәселе  деп  ұққан.  Бұған  Асан  Қайғы  да  ерекше  мән  берген. 
Жырау түсігінде сөздің де сөзі бар, айтылып сол жерде қалатын сөз бар да, ауыздан шыға 
сала ел аузына ілігіп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп сақталып, талай ғасырлар жасайтын сөз бар. 
Соңғысы  мақал-мәтел  түрінде  кездесе  ме,  әлде  афоризм  түрінде  кездесе  ме,  тұтас  толғау 
түрінде кездесе ме, әйтеуір көзделген нысанаға дөп тиіп, жүрекке қозғау салып, іске түрткі 
болып, адамды белсенді тіршілікке меңзейді. Тек шындық пен әділеттілікті, халықтың, мұң-
зарын, арман-тілегін білдіре алса ғана сөз құнды болады. Адамдардың күнделікті қарым-
қатынасына,  көңіл  күйіне,  жан  дүниесіне  орайлас  сөйлей  білу  -  бұл  үлкен  өнер  деп  ой 
тастайды ақылгөй жырау. 
Асан  Қайғының  қайтпас,  қажырлы  қайраты  бәрінен  бұрын  өзінен  кейінгі    ұрпақ 
мүддесіне  арналған.  Сондықтан  да  халқымыз  Асан  Қайғы  айтты  деген  аталы  сөздерді 
әркез қастерлеп еске тұтады. Халық даналығының, заңды мирасқоры Асан толғауларының  
тәрбиелік мәні де осында. 
49 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Жарикбаев К.Б., Ахметова М.К. Развитие казахской национальной психологии в 
историко-теоретическом аспекте. Учебное пособие. –Алматы: «DK-Print, 2014. -495 c. 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматриваются  значение  воспитательных  идей  степных  мыслителей  в 
период казахского ханства. 
 
SUMMARY 
The significance of steppe thinkers' concepts in the process of upbringing during the 
Kazakh Khanate period are considered in the article.  
 
 
50 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
 
Лишь газета «Казахстан» выходила в течение 2-х лет, а газета «Казах» издавалась с февраля 1913 
по  1918  г.  Редактором  газеты  был  Ахмет  Байтурсынов,  ответственным  секретарём  -  Миржакып 
Дулатов. 
КАЗАХСКАЯ ЦИВИЛИЗАЦИЯ В ЗЕРКАЛЕ ЕЁ КУЛЬТУРЫ 
 
В.П. Осипов, академик КазНАЕН, 
профессор истории 
Все народы земли имеют свои цивилизационные корни. Не является исключением и казахский 
народ. История цивилизационного становления и развития Казахстана уходит далеко в глубь веков 
и тысячелетий. Невозможно в одном сообщении осветить этот гигантский период. Остановимся, 
поэтому, на небольшом, но очень важном отрезке казахской культуры, лежащем рубеже веков и 
эпох - конца XIX начала XX столетий. 
Ключевые слова: цивилизация, культура, народы, Абай.  
 
На этом стыке времён ярко сверка плеяда замечательных национальных деятелей культуры и 
политики, мыслителей,  поэтов  и  певцов, просветителей  и сказителей,  известных во всём мировом 
сообществе. Вот  их  имена. Великий  Абай  (1845-1904)  , с чьим  именем связан качественно  новый 
этап в истории казахской литературы. 
Разностороння поэтическая, просветительская и общественная деятельность Абая всей силой 
своего  воздействия  была  направлена  против  отсталых  устоев  казахского  общества,  против 
конкретных  носителей  этого  зла  -  родовитых  интриганов,  невежественных  угнетателей  народа. 
Тема  просвещения  народа  в  творчестве  Абая  приобрела  огромное  социальное  значение.  В 
распространении знаний поэт видел средство освобождения от социального зла. 
Общественно-просветительские  взгляды  Абая  формировались  под  влиянием  традиций 
демократической  культуры  казахского  народа,  а  также  прогрессивных  традиций  классической 
восточной литературы. Сильное влияние на мировоззрение Абая имела передовая демократическая 
культура русского народа. 
Абай был хорошо знаком с  наследием  древних  философов:  Сократа, Платона,  Аристотеля, с 
образцами  античной  литературы.  Абай  изучил  и  западноевропейскую  философию  и  литературу, 
переводил отдельные произведения на казахский язык. 
Вторая  половина  XIX  в.  была  периодом расцвета музыкального  искусства Казахстана. В это 
время  жили  и  творили  многие  выдающиеся  композиторы  и  певцы  и  инструменталисты, 
произведения  которых  образовали  народную  музыкальную  классику.  Многие  композиторы  были 
для своего времени одарёнными людьми, но не зная музыкальной грамоты не могли записывать на 
ноты свои произведения. В их произведениях ярко отражены темы любви, мечты народа о свободе 
личности, о равноправии женщин, социального протеста. Выдающимися композиторами прошлого 
столетия  были:  Курмангазы  Сагырбаев  (1806-  1879),  Даулеткерей  Шигаев  (1820-1887),  Таттимбет 
Казангапов (1817-1860), Ихлас Дукенов (1843-1916), Сармалай (Садык) (1835-1885). 
Развивалось  и  образование.  Поскольку  высших  учебных  заведений  в  Казахстане  не  было, 
многие  казахи  обучались  в  университетах  Петербурга,  Москвы  и  Казани.  По  неполным  данным 
свыше 100 человек из числа казахов имели высшее образование. 
Многие казахи окончившие учебные заведения, отправлялись в далёкие аулы и обучали детей, 
некоторые из них стали поборниками и пропагандистами культуры. Они переводили на казахский 
язык  произведения  русских  классиков  и  книги  научно-популярного  характера.  Среди  них  были 
весьма одарённые люди, которые принимали активное участие в развитии казахской национальной 
культуры и литературы. 
Начало XX в. - время расцвета казахской периодической печати. В Оренбурге издавался ряд 
газет:  многие,  правда,  по  политическим  соображениям  были  закрыты  после  выхода  трёх-четырёх 
номеров.  На  казахском  языке  издавалось  несколько  газет  и  один  журнал,  но  как  уже  говорилось, 
большинство существовало короткое время.  
51 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
Большое  значение  для  формирования  казахской  литературы  имел  журнал  «Айкап», 
издававшийся  в  1911-1915  гг.  Главным  редактором  журнала  был  Мухамеджан  Сералин,  видный 
казахский поэт и общественный деятель. 
Наряду с периодическими изданиями на казахском языке выходили книги и брошюры. С 1900 по 
1917 годы в Омске, Казани, Оренбурге, Петербурге, Ташкенте, Троицке, Семипалатинске, Уральске и 
в  других  городах  вышло  около  200  книг  на  казахском  языке.  Их  можно  условно  разделить  на  три 
группы. Первую составляют образцы казахского народного творчества: «Кобланды батыр», «Алпамыс 
батыр»,  «Ер  Саин»,  «Камбар  батыр»,  «Айтыс  Биржана  и  Сары»,  а  также  такие  оригинальные 
произведения казахских авторов, как например сборник стихов Абая Кунанбаева, хрестоматия Ибрая 
Алтынсарина,  сочинения  Машгур-Жусупа  Копеева,  Нуржана  Наушабаева,  Сабита  Додентаева  и 
других. Ко второй группе книг относятся сочинения классиков Востока и произведения написанные по 
мотивам устной восточной литературы: «Шахнаме», «Лейла и Меджнун», «Сейфуль-Малик», «Тахир и 
Зухра», «Шахмардан», «Мунлик и Зарлык», «Бозжигит», «Юсуф и Зулейха» и другие. 
Как  особую  литературную  группировку  рассматривают  поэтов  и  писателей  Шади  Жангирова 
(1855-
1933),  Машгур-Жусупа  Копеева  (1857-1931),  Нуржана  Наушабаева  (1959-  1919),  Макиша 
Калтаева (1895-1916). Долгое время их относили к так называемым «поэтам- книжникам». Однако их 
творчество,  подчас  весьма  сложное  и  противоречивое,  не  может  быть  исчерпано  какой  либо  одной 
формулой. 
Причудливое  сочетание  различных,  порой  противоречивых  тенденций,  характерно  для 
творчества  Машгур-Жусупа  Копеева.  Не  случайно  вокруг  его  имени  кипели  долгое  время  горячие 
споры.  Одни  литературоведы  склонны  преуменьшать  значение  писателя,  другие  же  напротив, 
некритически оценивали его произведения. 
В своих сочинениях М.Копеев рассказывал о тяжёлом положении казахских аулов, о гнёте баев-
феодалов  и  царских  чиновников.  Он  приковывал  внимание  читателя  к  значительным  социальным 
проблемам. В то же время писатель апеллировал к милосердию «белого царя», проповедовал ислам и 
могущество  Аллаха.  При  всех  идейных  колебаниях  и  противоречиях,  творчество  Машгур-Жусупа 
Копеева  может  считаться  явлением  в  казахской  литературе  начала  XX  века.  Таким  же 
противоречивым  было  творчество  писателя  Нуржана  Наушабаева,  поэта  и  драматурга  Шакарима 
Кудайбердыева. 
Крупнейшая  фигура  в  казахской  литературе  начала  XX  века  -  Султанмахмут  Торайгыров.  Его 
творчество  также  было  сложным  и  противоречивым.  В  поэмах  «Кедей»  («Бедняк»),  «Камар  сулу», 
«Адаскан  эмир»  («Жизнь  в  заблуждении»)  он  глубоко  раскрыл  противоречия  современной  жизни. 
Беспощадно  бичуя  представителей  имущих  классов  -  баев,  биев,  волостных  управителей,  ходжей  и 
мулл. Он с большой симпатией относился к представителям трудового народа, призывал молодёжь к 
просвещению. 
К  демократическому  крылу  казахской  литературы  начала  XX  века  по  праву  относят  Беимбета 
Майлина, Спандияра Кобеева, Сабита Додентаева, Бикета Утетлеуова, Турмаганбета Изтлеуова. 
Особое  место  в  культуре  Казахстана  начала  XX  века  принадлежит  выдающимся  поэтам, 
писателям  и  общественно-политическим  деятелям:  Ахмету  Байтурсынову  (1887-  1937),  Мыржакыпу 
Дулатову  (1885-1935),  Шакариму  Кудайбердиеву  (1858-1931),  Магжану  Жумабаеву  (1893-1938), 
Жусупбеку Аймаутову. 
В  начале  XX  века  дальнейшее  развитие  получило  устное  народное  творчество  и  музыкальная 
культура.  В  произведениях  народных  акынов  и  музыкантов  звучали  призывы  к  труду,  свободе 
личности,  борьбе  против  отживших  обычаев  и  обрядов,  патриархальщины,  в  других  осуждали 
несправедливость, ложь и обман, идеализировали прошлое. Некоторые из 
 
52 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
 
 
поэтов  и  музыкантов  снискали  всенародное  признание.  И  лучшее  в  творчестве  акынов  стало 
духовным богатством казахского народа. 
Жамбыл Жабаев (1846-1945) родился в нынешнем Жамбылском районе Алматинской области 
в семье бедняка кочевника. С 15 лет он участвовал в айтысах акынов. В своих стихах он клеймил 
позором  несправедливость  прожорливых  аткаминеров,  бичевал  ходжей  и  мулл,  разоблачал 
шаманство баксы, высмеивал жадных баев. 
Знаменитым  акыном  начала  XX  века  был  Нурпеис  Байганин  (1860-1945).  Он  родился  в 
нынешнем  Байганинском  районе  Актюбинской  области  в  семье  скотовода-кочевника.  Подростком 
он  слушал  в  исполнении  сказителей-жырау  различные  варианты  произведений  героического  и 
лирического эпоса. В разных вариантах заучивал поэмы «Алпамыс», «Кобланды», «Ертаргын», «Ер 
Саин», «Кыз Жибек», «Айман-Шолпан» и другие. Он стал популярным жырау-сказителем, воспевая 
и популяризируя эпические народные поэмы, обогащая и дополняя их. 
На рубеже XIX и начала XX веков в Казахстане были широко известны композиторы- кюйши, 
певцы  Кенен  Азербаев,  Майра  (Магира)  Шамсутдинова,  Ибрай  Сандыбаев,  Естай  Беркимбаев, 
Балуан-Шопак  Баймурзин,  Сейтек  Уразалиев,  Казангап  Тлепбергенов,  Еспай  Балустаулов,  Дина 
Нурпеисова,  Сугура.  Выдающимся  мастерством  в  исполеннии  произведений  народных 
композиторов  славились  Кали  Байжанов  (1875-1966),  Манарбек  Ержанов  (1865-1936),  Амре 
Кашаубаев  (1888-1934),  Габбас  Айтпаев  (1882-1929),  домбристы  Науша  Букейханов  (1874-1944), 
Махамбет Букейханов (1895-1937), Лукбан Мухитов (1894- 1957)и другие. 
Казахская  музыка  звучала  на  соревнованиях  айтысов,  на  ярмарках,  городских  бульварах,  в 
аулах и кишлаках, на всероссийских и промышленных выставках в Петербурге, Москве, Париже и 
Берлине. 
Ибрай Сандыбаев (1856-1930) работал в кузнечном цехе Успенского медеплавильного завода, 
потом он стал профессиональным певцом и композитором. Сохранилось около 20 его произведений. 
Особенно  сильны  в  его  произведениях  лирика,  любовные  мотивы,  на  всю  степь  звучала  его 
знаменитое «Гакку» (Припевное слово). 
Другим  видным  последователем  народной  песни  и  культуры  начала  XX  века  являлся  Естай 
Беркибаев  (1874-1946).  Он  автор  ряда  популярных  песен  («Быр  мыскал»,  «Коныр  жел»,  «Майда 
коныр»),  среди  которых  особо  выделяется  «Корлан»  (имя),  принесшее  автору  признание  и  славу 
талантливого  певца  и  композитора.  Содержание  этой  песни  -  подлинные  страницы  жизни  самого 
певца,  потерявшего  любимую,  ибо по  бедности  он  не смог выплатить  за  неё калым,  назначенный 
родителями.  Это  полное  драматизма  и  страстности  произведение,  сочинённое  в  свободной  форме 
ариозо. 
Большое  распространение  получили  песни  акына,  композитора-певца  и  домбриста  Кенена 
Азербаева.(  1884-1968),  разносторонние  дарования  проявились  с  малых  лет.  Первые  песни 
одиннадцатилетнего  бедняка  Консы  -  «Ри,  Койым»  (окрик  пастуха  отары)  и  «Бозторгай» 
(«Жаворонок»),  в  которых  выражена  жалоба  пастуха  на  голодное  существование  и  унижение, 
нашли отклик в сердца многих простых людей. Много песен сочинил Кенен Азербаев в те годы о 
бесправной  жизни,  в  некоторых  из  них  звучали  сатирические  мотивы.  Так,  в  песне  «Бозшолак» 
(«Куцый  сивка»),  едко  высмеивающую  праздную  байскую  молодёжь,  он  поёт  о  достоинстве 
бедняка-певца,  проводит  идею,  что  не  богатство  и  красивая  одежда  определяет  значимость 
человека. 
Среди  женщин  наиболее  известны  имена  певицы  Назифы  Кульжановой  (1887-1933), 
композитора-певицы  Магиры  (Майры)  Шамсутдиновой  (1896-1927),  ученицы  Курмангазы, 
композитора-кюйши Дины Нурпеисовой (1861-1955) и др. 
Знаменательным  явлением  для  конца  XIX  -  начала  XX  века  было  стремление  передовых 
казахских  деятелей  знакомить  русскую  и  иностранную  публику  с  искусством  своего  народа. 
Казахские  исполнители  неоднократно  выступали  в  Москве,  Петербурге  и  даже  в  Париже  на 
Всемирной выставке. 
Таким  образом,  казахская  культура  явилась  ярким  отражением  цивилизованных  корней 
казахского народа. 
 
53 
 

Қазақ өркениеті / Казахская цивилизация. №2, 2015 ж. 
 
РЕЗЮМЕ  
Данное  сообщение  подтверждает  мысль  о  том,  что  Казахская  цивилизация  имеет  не 
только древние корни во всём её многообразии, но и даже на кратком историческом отрезке в 
области культуры. 
 
 
 

жүктеу/скачать 3,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: