Қазақ тіліндегі есімшенің түрлері мен қызметі
КӨСЕМШЕНІҢ АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТ ЖАСАУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
жүктеу/скачать 49,15 Kb.
|
13-семинарға
| КӨСЕМШЕНІҢ АНАЛИТИКАЛЫҚ ФОРМАНТ ЖАСАУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
Қазақтіліндегіаналитикалықформалыетістіктерменаналитикалықформанттардыңқұрылымын, мағыналықерекшелігінарнайызерттегенғалымН.Оралбаеваныңосысаладағыеңбектеріменұлттықтілбілімініңқалыптасқанкезеңінедейінгізерттеушілереңбектеріндегіаналитикалықформалардыңмағыналарынсалыстыраотырып, бұрынғызерттеушілердіңқимылдыңөтусипатынбілдіретінмынадайаналитикалықформанттардыкелтіргенінкөреміз: а) қимылдыңжасандылығынбілдіретінаналитикалықформант: - ғанбол(М.Терентьев, И.Лаптев, Қ.Кемеңгерұлы1); ә) қимылдыңсозылуын, қайталануынбілдіретінаналитикалықформант: -абер (Н.Ильминский, М.Терентьев, П.Мелиоранский, Қ.Кемеңгерұлы); б) қимылдыңкүтпегенжерденжасалуынбілдіретінаналитикалықформант: -ақал(са) (Н.Ильминский, П.Мелиоранский, Қ.Кемеңгерұлы); в) қимылдыңбағыт-мақсатынбілдіретін (целеустремленностьдействия) аналитикалықформант: -пал(Н.Пантусов, Қ.Кемеңгерұлы); г) қимылдыңнемқұрайдыжасалуынбілдіретінаналитикалықформант: -пбер(Н.Пантусов); ғ) қимылдыңерекшеқарқынмен (күшпен) жасалуынбілдіретінаналитикалықформант: -абер(Н.Пантусов, Қ.Кемеңгерұлы); д) қимылдыңжасалуынашекқойылудыбілдіретінаналитикалықформант: -атұр (Н.Ильминский, Қ.Кемеңгерұлы). Соныменқатартілеу, жалыну, өтініпсұраумәнінде-акөрформантыныңқолданылатынын (П.М.Мелиоранский), модальдықреңкті (возможность – невозможность) білдіруүшін -аал/-аалмаформантыжұмсалатынын (Н.Ильминский, Н.Пантусов, П.Мелиоранский, И.Лаптев, Қ.Кемеңгерұлы) көрсеткен. Қазақ тіліндегі көсемшенің түрлері мен қызметі Іс-әрекеттің, қимылдың амалын, себебін, жай-күйін сипаттайтын жанама қимыл көсемше арқылы беріледі. А. Байтұрсынұлы көсемшеге "екі етістік қосарынан сөйленгенде, алдында айтылатын етістіктің қысқаша түрі" деп анықтама берген. Қазақ тілінде көсемшелер мағынасы мен қызметіне қарай түрліше топтастырылады. Ахмет Байтұрсынұлы көсемшелерді үш топқа бөледі. Олар: - үнемді көсемше - созымды істі көрсету үшін айтылады: айта бердім; - үнемсіз көсемше - созымсыз, бірден бітетін істі көрсету үшін айтылады: айтып бердім; - ниетті көсемше - істеуге ниеттеніп тұрғанды көрсетеді: барғалы тұрмын. Ал Қ.Жұбанов көсемшелерді мағыналық реңктеріне қарай: - өткен шақ көсемше - (-ып, -іп); - дағдылы көсемше - (-а, -е, -й); - шартты көсемше - (-са, -се) деп 3 топқа бөледі. Ы.Маманов мағынасына қарай 3 топқа топтастырады: - өткен шақ көсемше - (-ып, -іп) - келер шақ көсемше - (-а, -е,-й) - мақсатты көсемше - (-ғалы, -гелі). Н. Сауранбаев үнемді көсемше( -а, -е, -й), үнемсіз көсемше (-ып, -іп) , мақсатты көсемше (-ғалы, -гелі) деп бөлсе, А. Ысқақов өткен шақ көсемше - (-ып, -іп, -п), осы шақ көсемше - (-а, -е, -й) және келер шақ көсемше - (-ғалы, -гелі, -ғанша) деп көрсетеді. Көсемше екі жақты қызметте жұмсалады. Бірі - етістіктің грамматикалық сипатын көрсетіп, қимылды білдіріп, шақ категориясын, күрделі етістікті жасауға негіз болады. Екіншісі - қимылды емес, қимылдың әртүрлі сынын, амалын, белгісін, т.б. білдіріп, грамматикалық жағынан түрленбей, үстеу қызметінде жұмсалады. Яғни бірде баяндауыш, бірде пысықтауыш қызметін атқарады. жүктеу/скачать 49,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|