Қазақ тіліндегі функционалды стильдердің зерттелуі м. Е. Кубесова
жүктеу/скачать 455,5 Kb. Pdf көрінісі
|
308-25-591-1-10-20201229
| Global Trends and Values in Education 1 (1) 2020
131 Қазақ тілінің осы күнгі стильдік тарамдалуының басы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына тура келеді. Бұл тұста қазақ тілінде мерзімді баспасөз пайда болды, соған орай әдебиеттің қоғамдық-публицистикалық жанрының іргетасы қалана бастады. Бұл жанр қазақша публицистикалық стильдің алғашқы үлгілерін туғызды. Өткен ғасырдың соңғы онжылдығынан бастап, қазақ тілінде көпшілікке арналған жартылай ғылыми әдебиет жанры жанданды. Бұл стильдің едәуір етек жая бастаған тұсы – ХХ ғасырдың басы, ал нағыз өркендеген, айқындалған дәуірі – қазіргі кезең. Сондай-ақ көркем әдебиет стильінің де проза жанрын қамтып, әлдеқайда дами түсуі ХІХ ғасырдың орта тұсынан басталады. Бұған Ыбырай мен Абай шығармалары үлкен себепші болды. ХХ ғасырдың басы – қазақ көркем әдеби стильінің бірсыпыра күшейген, өз ішінен тарамдалған тұсы. Осы кезеңде проза, драматургия жанрларына сай белгілер пайда болып, әрі қарай дамыды, стильдер жігі айқындала түсті. Сөйтіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақтың ұлттық әдеби тілінің мынадай функционалды стильдері болды: көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, жартылай ғылыми стиль, ресми іс-қағаздары стилі, эпистолярлық стиль [9, 26 б.]. Қазақ зерттеушілері стиль түрлеріне ажыратуда да орыс ғалымдарының: функционалдық стильдердің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттеудің негізгі көзі тілдің қолданысы болып табылады, бұл қолданыстар белгілі бір жанрға тән болып келеді немесе «жанрға қатысты бөлінген стильдер айқынырақ танылады» деген тұжырымдарын басшылыққа алып, қазақ тілінің функционалды стильдерін жанрлық негізде саралайды: көркем әдебиет үлгілері көркем әдебиет стилін, публицистикалық әдебиет жанры публицистикалық стильді, ресми іс қағаздар мен кеңсе тілінің стилі, ғылыми-техникалық әдебиет стилі деп жіктейді. Қазақ тіл білімінде функционалды стильдерді жіктеудің біршама қалыпқа түскен, оқулықтарға ұсынылған дәстүрлі үлгісі бар. Олар публицистикалық, ресми-іс қағаздар, ғылыми және көркем әдебиет стильдері. Бұл – «Прага мектебі» ғалымдары мен Ш. Баллиден келе жатқан классификация, оны Л.В. Щерба мен акад. В.В. Виноградов бастаған бірқатар орыс тіл мамандарының қолдағаны белгілі. Сонымен, функционалды стильдерді жіктеуде де қазақ зерттеушілері орыс тіл біліміне сүйенгені анық көрінеді. Global Trends and Values in Education 1 (1) 2020 132 Ғалым А. Байтұрсынұлы ұсынған функционалды стиль мәтіндері төртеу – ғылыми стиль мәтіндері, публицистикалық стиль мәтіндері, ресми стиль мәтіндері, көркем әдебиет стиль мәтіндері [ 5, 12 б.]. Кейбір зерттеуші ғалымдар функционалды стильдердің құрамына көркем әдебиет стилін қоспайды. Мәселен, «Развитие функциональных стилей современного русского языка» (М., 1968) деген жинақта көркем әдебиет тілі функционалдық стиль қатарында сөз етілмейді. В.Д. Левин, В.П. Мурат секілді зерттеушілер көркем әдебиетті функционалды стиль үлгісі деп танымайды. Ал көптеген ғалымдар (В.В. Виноградов, Р.А.Будагов, Л.В. Щерба, А.И. Ефимов, Р.И. Гальперин, А.Н. Гвоздев. В.Г.Адмони, Е.М. Галкина-Федорук, М.Н. Кожина т.б.) көркем әдебиет үлгілерін өз алдына функционалды стиль түріне жатқызады. Зерттеушілерден В.В.Виноградовтың классификациясы көңілге қонымды. Ғалым тілдің қолданыстағы мақсатты бөлінісін күнделікті тұрмыстағы сөйлеу стилі (ол қарым-қатынас жасау қызметін өтейді), іс қағаздар, ресми құжаттар және ғылыми еңбектер стилі (ол хабарлау қызметін атқарады), публицистикалық стиль және көркем беллитристикалық стиль (ол әсер ету қызметін өтейді) деп қарастырады. Сонымен, көркем әдебиет стилі, публицистикалық және ғылыми стильдер, ресми-іс қағаздары стильдері, ауызша сөйлеу стилі деген дәстүрлі классификация шығады. Профессор Б. Шалабай: «Қазіргі кезде стилистика ғылымында әдеби тілдің бес функционалды стилі белгілі. Олар ғылыми, ресми, публицистикалық, көркем әдебиет және ауызша сөйлеу стильдері. Олардың өздері қатынас жасаудың нақтылы жағдай, міндеттеріне т.б. байланысты тағы ұсақ түрлерге жіктеледі. Оның үстіне функционалды стиль араласып та келе береді. Функционалды стильдердің әр түрінің элементтері қабаттаса қолданылып, көп қабатты стильдік құбылыстар пайда болады. Бұл жағдайда стильдердің өзара нәтижесінде және олардың өз ішінде бөлінісі себепті жасалады. Сөйтіп, тілде функционалды стильдік және стильішілік жіктеліс өте күрделі, сан тармақты болып келеді» – дейді [10, 73-74 б.]. Ғалымның пайымдауынан функционалды стильдердің тілдік ерекшеліктері қабаттасып та, араласып та келетіні, өзара жіктеуі күрделі болатыны айқындалады. Жалпы алғанда, функционалды стильдің үш негізгі белгісін атап көрсетуге болады. Олар: 1) қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын бейнелейді, олардың өзіндік қолданыс аясы, өз тақырыбы бар; 2) қарым- Global Trends and Values in Education 1 (1) 2020 133 қатынастың белгілі бір жағдайын көрсетеді – ресми, бейресми т.б; 3) өзіндік ұстанған бағыты, тілінің негізгі мақсат-міндеті бар. Әрбір функционалды стиль жалпы әдеби нормада пайдаланудағы өзіндік ерекшелігі бар түрлі жанрдағы шығармаларды қосып алады. «Қазақ тілінің орфографиялық анықтағышы» атты еңбекте функционалды стильді мынадай жүйеде ұсынған: «Қоғамдағы әр түрлі қарым-қатынасты жүзеге асырудың құралы ретінде қызмет ете келіп, тіл белгілі салаға бейімделе түседі. Осы саладағы қарым-қатынас әдеби тілдің бес түрлі стильдік тармақтары арқылы жүзеге асады. Олар: ғылым, білім, оқу-ағарту саласы – ғылыми стил; құқықтық сала, заңнама – ресми стиль; көркем өнер саласы – көркем әдебиет стилі; қоғамдық – саяси сала – публицистикалық стиль; тұрмыстық қатынас саласы – сөйлеу тілі стилі» екендігі көрсетілген [11, 5 б.]. жүктеу/скачать 455,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|