Қазақ тіліндегі функционалды стильдердің зерттелуі м. Е. Кубесова
жүктеу/скачать 455,5 Kb. Pdf көрінісі
|
308-25-591-1-10-20201229
| Global Trends and Values in Education 1 (1) 2020
129 талдап ұсынуда көрнекті ғалымдар М. Балақаев, М.Томанов, Б. Манасбаев, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Р. Сыздық, М. Серғалиевтардың ой-пікірлерінің, тұжырымдарының маңызы зор. Ғалым Р. Сыздық «Сөз құдіреті» атты еңбегінде «функционалды стиль» терминіне қазақша атау ұсынып, өзіндік пайымдауларын тілдік деректер негізінде орынды дәлелдейді. «Қызметтік стиль» дегеніміз – «функциональный стиль» сөзінің дәлме-дәл аудармасы болмақ, бұл жердегі «функция» сөзінің мағынасы «қызмет» дегеннен гөрі, «мақсат, арнау» ұғымдарына саятынын ескерсек, «мақсаттық стиль» деген нұсқасы ұтымды балама болатынын алға тартады [2, 217б.]. «Функционалды» деген терминді қазақшалап «мақсатты» деп, «функционалды стильді» мақсатты стиль деп атауды ұсынады. Академик терминдердің көпшілікке түсінікті, тілге жатық болуын көздеп, ана тіліміздің ішкі мүмкіншіліктерін қолданып жасалынған балама атаулардың ғылым саласы үшін аса қажеттілігін баса айтады. Қазақ тіл білімінде стилистика саласы бойынша тұңғыш ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген ғалымдарымыз М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М.Томанов, Б. Манасбаевтардың еңбегі зор. Зерттеушілердің «Қазақ тілінің стилистикасы» атты тұңғыш еңбегінде «сөйлеу стилі және кітаби-жазба стильдер» деп қолданылады. Бұлай «кітаби-жазба стильдер» деп аталуы, біріншіден, олардың «шығу тегі», қалыптасу негізін көрсетсе, екіншіден, ол стильдердің кітабилығын аңғартады. Ал кітабилық стильдік белгі орыс тілі стилистикасы туралы жазылған еңбектерде «функциональды стильдер» делініп жүр. Мұнда «функциональды» сөзі стильдердің қай салада қандай қызмет атқаратынын аңғартады; сондай-ақ орыс тілінде «стильдер жүйесі», «әдеби тіл стильдері» деген терминдер де қолданылады [3, 19-27 б.]. А. Салқынбай мен Е. Абақанның «Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде» функционалды стильге мынадай анықтама берілген: Функционалды стиль – әдеби тілдің бір түрі. Тілдің әртүрлі қызметімен байланысты болады. Оның дамуына тілден тыс жатқан факторлар әсерін тигізеді. Бұлардан басқа сөздің авторы адресат (тыңдаушы адам, аудитория), хабардың тақырыбы, сөйлеудің мақсаты және т.б. өз әсерін тигізеді. Қазіргі әдеби тілде: күнделікті – әдеби, саяси-техникалық, ресми- іскерлік және ғылыми функционалды стильдер ерекшеленеді. Бірақ әр стильдің орны әр тілде өзгеше болады. Барлық тілдерде негізгі орында күнделікті әдеби стиль тұрады, бұл әдеби тілдің «бейтарап» түрі болып есептеледі [ 4, 266 б.]. Global Trends and Values in Education 1 (1) 2020 130 Ғалымдар арасында функционалды стиль ұғымы туралы екі түрлі көзқарас бар: біріншісі, функционалды стильдер әдеби тілдің түрлері; екіншісі, функционалды стильдер – тілдесімдік құбылыс, яғни тілдесім стильдері. Екінші көзқарас доминанттық көзқарас, сондықтан бұл пікір басым көпшілік ізденістердің ғылыми негізі болып табылады. А.Байтұрсынұлы функционалды стиль ұғымын тілдік және тілдесім деп түсінген, ғалымның пайымдауынша функционалды стиль – «сөйлеудің» бір түрі [ 5, 12 б.]. Жалпы алғанда, функционалды стильдің үш негізгі белгісін атап көрсетуге болады. Олар: 1) қоғамдық өмірдің белгілі бір саласын бейнелейді, олардың өзіндік қолданыс аясы, өз тақырыбы бар; 2) қарым- қатынастың белгілі бір жағдайын көрсетеді – ресми, бейресми т.б; 3) өзіндік ұстанған бағыты, тілінің негізгі мақсат-міндеті бар [6, 93 б.]. «Тілдегі стильдердің дамып жіктелуі белгілі бір жанрдың пайда болуымен байланысты. Сондықтан әдеби тілдің стильдерін таптастыруда ең алдымен жанрлық принципті негізге алу қажет» [7, 15 б.]. Ал жанрдың пайда болуы, жазба әдеби тілдің даму қалпын көрсетеді. Жазба тілдің жетіле түсуі ғылым мен техника, әдебиет пен өнер салаларының дамуына байланысты. Ғылым мен мәдениет салаларының дамуы жаңа жанрлардың пайда болуына ықпал жасайды. Ол жанрға сай тілімізде жаңа стиль қалыптасады. Кейінгі жылдары қазақ тілінің тек грамматикалық құрылысы жетіліп, лексикасы молығып қана қоймайды, сонымен бірге қазақ әдеби тілінің стильдер жүйесі, функционалды стильдері де дамып жатыр. Зерттеушілер әдеби тілдің стильдік тарамдалуына жанр принципін негіз етеді. Соған орай көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилі, тағы сол сияқты әр жанрға әр стиль сай келмек. Тілдің функционалдық стиль дегеніміз, жоғарыда көрсетілгендей, әдебиеттің белгілі бір жанрына немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір саласына сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр стильге қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы. Демек, тілдің функционалдық стильдері – ең алдымен оның әдебиет жанрына қарай ажыратылған тарамдары. Стиль туралы сөз қозғалғанда, тілдің барлық элементтерін қамтуға тура келеді: «Стиль ойды білдіру құралдарының жүйесі ретінде, тіл құрылымының барлық элементтерін: дыбыстарды да, грамматикалық тұлғаларды да, сөз қазынасын да, фразеологиялық тіркестерді де және осы салалардың композициялық- синтаксистік жағынан құрылу тәсілдерін де қамтиды» [8, 230 б.]. |