Қазақ тіліндегі үндесім құбылысы

М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университеті

Реферат

2020-2021 оқу жылы

Үндесім дауыстылардың фонологиялық сипаты

Дауыссыз дыбыстардың үндесім түрлері
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер

Қорытынды
Қазақ тілі дыбыстары жіктелімдерінің негіздеріне жасалған талдауызмыздың нәтижелерін қысқаша қорытындыласақ, онда төмендегідей тұжырымдауға болады.

Кеңестік кезеңге дейін зерттеулер негізінен орыс ғалымдарының еншісінде болды. Олардың еңбектерінің фонетика тарауларында айта қаларлықтай жаңалықтар болмады, көбіне олар өздері айтқан мәселелерді қайталап отырды. Қазақ тілі дыбыстарын орыс және басқа түркі тілдерінің материалдарымен салыстырғанымен, қазақ тіліне тән біраз заңдылықтарды анықтағандарымен, дыбыстардың сандық және сапалық жақтарын толық анықтай алған жоқ. Кейбір қазақ дыбыстары вариант ретінде түсінгендері де болды ( Мысалы, Ильминский ), «у, и» дыбыстарын аралық дыбыстар деп сонор дыбыстардың тобына енгізбеу және «л» сонорының сөзде жуанды – жіңішкелі түрде айтылатын вариантын дербес фонема деп тану (мысалы Радлов), «л» фонемасының фонематикалық қасиетін теріс түсіну (мысалы Мелиоранский). Сондай-ақ, орыс зерттеулері қазақ тілінің дыбыстық құрылысын белгілі жүйеге салып әржақты талдаған жоқ.

Тілімізді жан-жақты үш түрлі жіктеуде қарастыру және олардың негізді жіктелімін жасау кеңестік дәстүрден басталады. Арнайы зерттеулердің басында А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов тұрды. Алғашқы зерттеулер де осы екі ғылымның атымен байланысты. Бұл ғалымдар өздерінің зерделі зерттеулерінің нәтижесінде қазақ тіл білімінің басқа салаларымен қатар, фонетикасының да мәселелерін зерттейтін мәселелерін анықтап, дыбыстау мүшелері, дыбыстар саны мен сапасы, буын, сингармонизм, екпін альфавит, орфография, терминология т.б. мәселелерге байланысты тұжырымды пікір айтып, тұңғыш қазақ фонетикасының ғылыми негіздерін жасады.

Қазіргі зерттеу еңбектерінің де, қазақ тілі дыбыстарының жіктелімі негіздеріне алынған еңбектер де А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбановтың зерттеулері болып табылады.

Қазіргі күнге дейін негізгі міндеттерінің бірі болып табылатын тіліміздегі дыбыстардың саны мен сапасын әркім әр түрлі анықтап жүр. Қ. Жұбанов пен А. Байтұрсынов қазақ тілі дыбыс құрылысын фонологиялық тұрғыда зерттеп, оның ғылыми проблемаларының шешімін таба білді.

Қазақ тілі дыбыс жүйесін зерттеу жүйесіне айтарлықтай үлес қосқандардың қатарына Х. Досмұхамедұлы, Е. Омаров, Т. Шонанұлы т.б. сияқты қазақ зиялыларын жатқызуға болады. Олар фонетикалық көптеген мәселелері жөнінде де пікір білдірген. Дегенмен А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов ізденістері нәтижесінде қазақ фонетикасының ғылыми – теориялық негізі жасалды, тіл білімі, соның ішінде фонетикалық терминологиясы қалыптасты.

Қ. Жұбанов өз ілімінің А. Байтұрсыновтың фонетикалық көзқарастарымен сабақтастыра отырып, қазақ тілінің дыбыс жүйесін ғылыми – теориялық тұрғыдан зерттеледі. Тіліміз дыбыстарының жасалу жолдары мен дыбыстау мүшелерінің физиологиялық қызметін ажырата көрскетті, олар туралы фонетикалық заңдылықтарды тұжырымдады.

Қазақ тілі дыбыстарының басталуында тұрған А. Байтұрсынов және Қ. Жұбанов дыбыс пен фонемаға түсінік беріп, тіліміздің дыбыс жүйесін фонетикалық тұрғыдан зерттеу нәтижесінде қазақ тілінің дыбыстық құрамын, саны мен сапасын анықтады, акустикалық құбылыстарды ажыратты.

Екі ғалымның еңбектерінде қазақ тілі дыбыстары акустикалық, артикуляциялық жақтан жіктелді, оларды жіктеуде ана тіліміздің өзіндік табиғатына тән заңдылықтарға негізделген принциптер сақталып ескерілді, олардың фонологиялық негіздері сипатталды. Демек, нағыз ғылыми зерттеу А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбанов еңбектерінен басталады деп білеміз.

А. Байтұрсынов қазақ тілінде 24 дыбыс бар, дауыстылары 12 дыбыс, дауыссыздары 12 дыбыс деп, дауыстыларды өз ішінде толық дауысты (а, е, о, ұ, ы) және шала дауысты (р, л, м, н, ң, у, и) деп топтады.

Ал Қ. Жұбанов тіліміздегі дыбыстарды бірден дауысты, дауыссыз, сонор дыбыстар деп үш топқа бөліп, дауыстыларды өз ішінде толық дауысты (а, ә, о, ө, е), келте дауысты (ы, і, ұ, ү) және қосынды дауысты (ұу, үу, ый, ій) деп жіктеді. Қ. Жұбанов, А. Байтұрсыновтың еңбегін тікелей қабылдап, оның зерттеулерін ары қарай дамытты. Қ. Жұбанов қазақ тілінде сапасы 26 түрлі дыбысты анықтап, олардың жетеуі дауысты, он екісі дауыссыз, жетеуі сонор деп көрсетеді.

Қазақ тілі фонетикасының мәселелерін зерттеген ғалымдардың көпшілігі қазақ тілі дыбыстарының жуан-жіңішке, еріндік-езулік, ашық-қысаң болып қарама-қарсы қабылдауының фонетикалық мәнін, сингармонизм заңын терең түсініп, дыбыстарды сол заңдылықтарға сай таптастыра білген.

Қазіргі дамыған фонетикалық зерттеулер нәтижесінде Ә. Жүнісбеков дауысты дыбыстардың саны мен сапасы туралы жаңа көзқарас қалыптасты. Жаңа заман фонетикасының көпшілігінің пікірлері А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбановтың көзқарастарымен үндесіп жатады. Бұл екі ғалым зерттеулері кеңінен кейін қазақ тілі дыбыс жүйесінің әр түрлі мәселелері Ж. Аралбаев, І. Кеңесбаев, Ә. Жүнісбеков, С. Омарбеков, Б. Қалиев, А. Қошқаров, К. Хұсаинов, Н. Түрбекбаев, С. Татубаев, Б. Тайлақпаев, С. Мырзабеков, А. Айғабылов, Н. Уәлиев, М. Жүнісұлы, Ж. Әбуов т.б. жан-жақты қарастырылып, оңды нәтижелерге қол жеткенімен, қазақ тілі дыбыстары жіктелімі, әлі де болса бір ізге түскен жоқ. Оның есебінің бір-тіліміздің дыбыстық заңдылықтарына, табиғатына жат, кірме дыбыстарының және айтуға, жазуға толық жағдай жасамайтын, ана тіліміздің ұлттық табиғатын, заңдылықтарын сақтауға кедергі болып келе жатқан орыс алфавиті мен дыбыстары. Соған қарамастан тіліміздің дыбыстары жіктелімінің ғылыми негіздерін қалыптастыру бағытында іс әрекеттер жоқтаған емес.

Сонымен, А. Байтұрсынов пен Қ. Жұбановтың ғылыми мұралары қазақ фонетикасы саласындағы жетіктеріміздің бастау көзі болып табылады. Қазіргі қазақ тілінің дыбыстық жүйесі жіктелімнің негізі фонетикалық және фонологиялық заңдылықтар, тіліміздің ұлттық сипаттағы дыбыстың табиғаты мен мәні. А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов және қазіргі ғалымдарымыз дыбыс жүйесінің фонологиясы мен жіктелуін теориялық тұрғыдан талдап, зерттеп, артикуляциялық кестесін нақтылады, ғылыми курсын жасады. Бірақ оқулықтардағы дыбыстық жүйеміздің сандық және сапалық сипаттамасын теориялық фонетика тұжырымдары мен сәйкестендіру мәселесі әлі шешілген жоқ. Сондай -ақ альфавитімізді реформалау мәселесі де төл, байырғы дыбыстарымыздың фонологиялық негіздеріне оралудың жат дыбыстардың арылудың жолы болмақ. Бұл пікір – қазіргі күн ғалымдар қуаттап отырған қағида.