Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
жүктеу/скачать 1,82 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы
37 ережеден құралатынын айтады. Грамматологияның алфавит, графика, орфография және пунктуация сынды негізгі категориялары бар. Аталған категориялардың әрқайсысы бойынша Ақымет Байтұрсынұлы зерттеулер жүргізіп, ғылыми теориялық негіздемелерін қалдырды. XX ғасырдың басында қолданыста болған ескі жазудың қазақ тілінің бар дыбыстарын көрсете алмайтынына көзі жеткен ғалым, араб графикасын пайдаланып, қазақ баласына түсінікті болатын, қазақ тіліне тән дыбыстардың бүткілін нақ көрсететін ғалымның өз сөзімен айтқанда «самый идеальный алфавит», яғни мінсіз әліпби құрастырды. Оған ешкімнің дауы жоқ. Алғаш қазақ әліпбиін, қазақ тілі емлесін жасаған ғалымның еңбегін сол кездегі бірегей замандастары да мойындады. 1929 жылы Қызылорда қаласында болған емле конференциясында Е.Д.Поливановтың Ақымет Байтұрсынұлының араб жазуын өңдеп, қазақ тілінің заңдылықтарына қарай ыңғайластырып енгізген өзгерістері жайлы «ʙul dәvir 1923-24 çьldarь ʙoldь; ol kezde birine biri çanaspajtьn emleler çasaldь. sol kezdegi qazaqьstannьɳ istegen çumьstarьn ьraqattanьp eske tysirem. ol kezde qazaqьstannьɳ soɳьnan ʙasqa tyrk elderi erdi. arap çazuvьn өɳdev, ozgertyv çaƣьnan qazaqьstan ʙasqa elderdiɳ aldьnda otьrdь; ʙasqalarga murьndьq ʙoldь. qazaqьstannan soɳƣь orьnda tatarьstan ʙoldь. sol kezdegi qazaqьstan men tatarьstannьɳ eski çazuvьndaj çaqsь çazuv ʙolƣan çoq. arap әlippesin durьstap өɳdev tek qazaqьstan men tatarьstannьɳ ƣana qolьnan keldi. qazaqьstanda munь istegen ʙajtursьn ulь ʙoldь. tatarьstannan qazaqьstannьɳ çazuvь artьƣьraq ʙoldь» [16], – дейді. Қазақстан елінің атқарған жұмысының жоғары болғаны жайлы айтып, бұл істі атқарушы Ақымет Байтұрсынұлы екенін айта отырып, ғалымның еңбегіне жоғары баға береді. Әліпби дұрыс болса, емле ережелері де жөнге келмек. 1926 жылы болған бірінші бүкілодақтық түркологиялық съезде Ақымет Байтұрсынұлы сөйлеген сөзінде біреулер әліпби мен дұрыс жазудың арасында байланыс бар десе, енді біреулері жоқ дейтінін айта келе «на самом деле правописание имеет связь с альфавитом только в том случае, если алфавит несовершенный» [13], – деп, әрмен қарай «если алфавит несовершенный, тогда действительно это несовершенство будет влиять на правописание, а когда алавит совершенный в том смысле, когда для каждого звука имеется Қaзaқ Тiлiнiң Өзектi Мәселелерi және Тәуелсiздiк Тaғылымы 38 соответсвующий, определенный знак и этот знак никогда не меняется, то это другое дело» [13] деген сөздермен ойын сабақтайды. Демек, ғалымның тұжырымы бойынша әліпби мінсіз болуы үшін, әр дыбыстың тек өзіне тән, сәйкес, еш өзгермейтін таңбасы болуы шарт. Ал, ғалым жасаған араб графикасына негізделген әліпбиі осы шартты толығымен орындаған кемел әліпби болды. Ғалымның айтуы бойынша «Әліпби деген тілдің негізгі дыбыстарына арналған таңбалардың жұмағы» [17]. Бұл дегеніміз, жұмақта әр адамның өзінің керемет дайындалған толыққанды әсем орны болатындай, әліпбидегі таңбалар да әр дыбысқа толыққанды орын беріп тұруы абзал екен. Профессор Н. Ф. Яковлев мінсіз әліпби жайлы «тем меньше знаков, тем лучше» [13] деп таңбалар санының аз болуына мән берген. А. Байтұрсынұлы әліпбиі аталған мінсіз әліпби сипатына да сай келді. Ақымет Байтұрсынұлы әліпби қазақтың тәжірибесіне бағынбайтын дүние емес екенін тілге тиек ете келе, «Это (алфавит) есть не больше, не меньше, как комлект знаков, изображающих основные элементы речи. Чем легче, чем полнее передаются эти элементы речи тем лучше алфавит» [13] деп сөйлеудің негізгі элементтері оңай болған сайын, әліпби де жеңіл болатынын айтады. Ғалым өзінің баяндамасында әліпбиден не талап етіледі деген сұрақ қойып, «от алфавита требуется, чтобы он хорошо передавал звуки и в техническом отношении был удобен» [13] деп жауап береді. Мұнан ұғарымыз, әліпби дыбыстарды дұрыс жеткізуі тиіс әрі техникалық тұрғыдан ыңғайлы болуы шарт. Профессор Н. Ф. Яковлев алғашқы бүкілодақтық съезде жасаған баяндамасында әліпби жасағанда мән беретін екіжақты сұрақ бар екенін, оның бірінші жағы әліпби реформасын енгізгелі отырған халықтың мәдени-әлеуметтік жағдайына қарау керектігін көрсетеді. Ал, екінші жағы әліпбиді енгізудің техникалық өңделуі, сарапталуы. Бұл екінші жақтың өзі ішінде тағы екіге бөлінеді екен. Алғашқысын, профессор жазу жүйесі деп атайды да, екіншісі таза графикалық жағы деп көрсетеді. Жазу жүйесі деп атаған алғашқы жақ әліпбиді орфографиямен байланыстыратынын айтады. Мұнда бұл тілге және сол тілдің әліпбиіне қанша таңба қажет деген сұрақты жатқызады. Бұның графикаға тіпті қатысы жоқ екенін |