Қазақ тілінің шығу тарихы туралы түркі тілдері тіл туыстығына

Тілдің қатысына қарай Жуан

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

бет	8/102
Дата	16.03.2022
өлшемі	0,54 Mb.
	#28180

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 102

Байланысты:
аза тіліні шы у тарихы туралы т ркі тілдері тіл туысты ына

Тілдің қатысына қарай	Жуан	тілдің ұшы кейін тартылып, үсті дөңестенуі арқылы жасалады
а, о, ұ, ы, у
Жіңішке	тілдің ұшы ілгері созылып жіңішкеруі арқылы жасалады	ә, ө, ү, і, е, и, (у), э

Жақтың қатысына қарай:	Ашық	жақтың кең ашылуы арқылы жасалады	а, ә, о, ө, е, э
Жақтың қатысына қарай:	Қысаң	жақтың тар ашылуы арқылы жасалады	ы, і, и, у, ү, ұ

Еріннің қатысына қарай	Еріндік	еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалады	о, ө, ұ, ү, у
Еріннің қатысына қарай	Езулік	езудің кейін тартылуы арқылы жасалады	а, ә, е, ы, і, и, э

Қазақ тілінің төл сөздерінде дауыстылар үндестік заңы бойынша бірыңғай жуан не жіңішке болып келеді (бұлақты, келімсек т.б.). Қазақ тіліндегі өзге тілдерден енген біршама кірме сөздерде дауыстылар жуан-жіңішке болып араласып келе береді (кітап, компьютер т.б.).

Ескерту: ё, я, ю әріптері дауысты дыбыс қызметін атқарғанмен, дауысты дыбыс түрлеріне жіктелмейді. Себебі бұлар йо, йа, йу қосарлы дыбыстарынан тұрады.

ДАУЫСТЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЕМЛЕСІ

А әрпі ж, ш мен й әріптерінің ортасында келгенде, ә болып оқылады, бірақ а әрпі жазылады. Мысалы: шай, шайнау, жай, жайлап, мән-жайы т.б.
А әрпі араб-парсы тілдерінен енген сөздердің соңғы буынында келгенде, ә болып естіледі, бірақ а болып жазылады. Мысалы: Жәмила, рәсуа, Ләззат, күнә т.б.
О, ө, ұ, ү, ә әріптері қазақтың байырғы сөздерінде бірінші буында ғана жазылады. Мысалы: ор, көрші, құлын, ұлық, үлкен, түлкі, сәкіде, әңгіме т.б.

Бұл әріптер біріккен сөздермен қос сөздердің екінші сыңарларының бірінші буындарында жазылады: Қараөткел, Қаратөбе, Айманкүл, Есенәлі, бүрсігүні, басқұр, той-топыр т.б.

Ескерту: Ұ, ү, ә әріптері бірқатар жалаң сөздердің екінші буындарында да жазылады. Мұндай сөздер қазақ тілінде көп емес. Олар бір кезде қазақ тіліне еніп, сіңісіп кеткен араб-парсы сөздері: мазмұн, бұлбұл, мақұл, дәстүр, мәжбүр, іңкәр, сірә, куә, мағлұмат, дүлдүл т.б.

Ы, і әріптері сөздің барлық буындарында жазылады. Мысалы: тыныштық, іс, кісілік.
Ы, і сөздің барлық буындарында жазыла тұра, төмендегідей жағдайларда сөздің соңғы буынында түсіп қалады:

а) Кейбір сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанса: халық - халқым, орын - орның, көрік - көркі, әріп - әрпі т.б.

Ескерту:

1. құлақтың құлығы, ұстаның көрігі дегендегі құлық, көрік сөздерінде ы, і әріптері түспейді.

2. Ауыл, дауыс сөздеріне екі түрлі жазыла береді. (ауылы – аулы, дауысы – даусы)

ә) Ойын, орын, жиын, қиын сөздеріне туынды етістік жасайтын -а жұрнағы жалғанса: Мысалы, ойын + а = ойна, орын+а= орна т.б.

б) Кейбір сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымша жалғанса: алты-алтау, қорық-қорқу т.б.

в) Ы, і дыбысына аяқталған етістіктерге тұйық етістіктің -у жұрнағы жалғанса: оқы-оқу, тоқы-тоқу, ері-еру т.б.

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 4 5 6 7 8 9 10 11 ... 102