Қазақ тілінің сөзжасамы А. Б. Салқынбай – ф.ғ. д., профессор І. Сөзжасам – тіл білімінің жеке саласы

-тақ, -тек, -дақ, -дек, -лақ, -лек. -

жүктеу/скачать 0,77 Mb. бет 31/43 Дата 18.04.2023 өлшемі 0,77 Mb. #83899

Бұл бет үшін навигация:

• -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан
• -па, -пе, -ба, -бе, -ма, -ме
• -м, -ым, -ім.

-тақ, -тек, -дақ, -дек, -лақ, -лек. -та, -те мен -қ тұлғасының қосылуы арқылы жасалған құранды жұрнақ. Тілімізде -тақ, -тек СТТ-мен тұлғалас келетін -та және -қ тұлғаларының келуі арқылы әртүрлі туынды сөздер жасала алады. Дегенмен бұл сөздер екі сөзжасамдық тәсілдің жемісі ретінде қарастырылады. -Тақ, -тек тұлғалары арқылы жасалған сөздердің құрамында форма екіге жіктелмей, бір бүтін тұлға ретінде қолданылады. заттық мәндегі атаулардан жаңа туынды мағына жасау: саздақ, құмдақ, тайлақ, айлақ, тулақ, т.б. сындық мәндегі атаулардан жаңа туынды мағына жасау: жеңілтек, жайдақ, күйгелек, қимылдық мәнді атаулардан жаңа сындық мағына туғызады: жүрдек, айтақ, селтек, келтек, қалтақ, шалтақ, т.б. -кеш, -паз, -қор, -қой, -хана, -стан сияқты кірме жұрнақтар. Мысалы: арбакеш, күлекеш, өнерпаз, әсемпаз, еңбекқор, жемқор, сәнқой, ақылгөй, әзілқой, кітапхана, емхана, Қазақстан, Қырғызстан т.б. -Хана, -стан жұрнақтарының парсы тіліндегі лексикалық мағынасы сақталып, қазақ тіліндегі туынды сөздің мағыналық құрылымына ел, белгілі нысан, жұрт жиналатын жер семасын қосады. -қор тұлғалары іс істеуші мағынасын береді. Ғылыми зерттеулерде бұл тұлға да кірме элемент ретінде саналғанымен, тарихи дамуы жағынан қазақ тіліндегі “қар, қол” сөздерімен генетикалық тектес деп пайымдаймыз. Сондықтан да, “қор” тұлғасының сөзжасамдық мағынасы іс-әрекет атауының семасын таңбалайды: еңбекқор, жемқор, дауқор, т.б. -па, -пе, -ба, -бе, -ма, -ме СТТ тіліміздегі -мақ тұлғасы арқылы жасалған. ХҮІІІ-ХІХ ғасырдан бастап, -у қимыл есімнің белсенді жұмсалуымен байланысты қолданыс аясы қимыл атаулық мәннен, сөзжасамдық позицияға бірте-бірте алмасқан. Жаңа туынды мағына сөздің лексикалануы нәтижесінде орындалатындықтан, қимылдық мағына мен заттық мағына қатар жүреді де, олардың ерекше мағыналық құрылымы контексте ажыратылады. Тұлғаның мағыналық парадигмасы да осы ерекшелік арқылы айқындалады: іс-әрекеттің атаулық мағынасы: ілме, суырма, тапсырма, баяндама, жолдама, ескертпе т.б.; іс-әрекет, процесс нәтижесінде туындайтын атаулық мағына: жайма (нан), сүзбе, көмбе, қатырма т.б.; мекендік мағына: басқарма, баспа, қойма, үйме, жайма (базар), бөлме, күйме, т.б.; құралдық мағына: тартпа, түйме, шалма, сапта кездеме, қапсырма (түйменің бір түрі) т.б. -м, -ым, -ім. Белсенді жұмсалатын СТТ. абстрактылы мән туғызатын сема: сенім, сезім, төзім, тыйым, ұғым, кешірім, т.б. мекендік мән туғызатын сема: күзем, ұйым, бөлім, жайылым, ұжым, т.б. нақты зат атауы семасы: бұйым, киім, өнім, бұрым, соғым, құрым, т.б. бүтіннің бөлшегі семасы: бір қырым, асым, шөкім, шоқым, тұтым, т.б. қимылдың атауы мағынасы: алым, салым, қайрылым, сөйлесім, т.б. терминдік атау жасауда белсенді қолданылуда: сөйленім, қолданым, таралым, сөзжасам, терминжасам, айтылым, жазылым, түркітаным, т.б. жүктеу/скачать 0,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу: