Қазақ-түрік тілдеріндегі септік категориясы жүйесі
жүктеу/скачать 0,83 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Барыс септігі (Yönelme hali)
- Табыс септігі (Belirtme hali)
| Ілік септігі.
Ескерткіштерде ілік септік заттың, қимылдың белгілі біреуге тән екендігін білдіреді. Ілік септіктегі сөз тәуелдік жалғаулы сөздермен тіркесіп келеді.Ілік септіктегі сӛздер –ың, -ің, -ның, -нің (-уң, -үң, -нуң, -нүң) қосымшаларының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: kitabın, dostun, ailenin, kardeşimin т.б. Бұл септіктің қазақ тілінде кімнің? ненің? сұрақтарына жауап беріп, -ның, -нің, -тың, -тің, -дың, -дің жалғауларын жалғайды. Мысалы: Ескінің көзі, кітаптың сөзі т.б. Сөйлем ішінде ілік септігі жалғанған сөз әрқашан анықтауыш қызметін атқарады. Ердің атын еңбек шығарады (мақал). Қазіргі түрік тіліндегі ілік септігі kimin? nenin?neyin?сұрақтарына жауап беріп,–in, -ın, -un, -ün, –nın, -nin, -nun, -nünжалғаулары жалғанады. –in, -ın, -un, -ün – дауыссыз дыбыстан кейін жалғанады. Мысалы:Bu tüfek kimindir? – Бұл мылтық кімдікі? –nın, -nin, -nun, -nün – дауысты дыбыстан кейін жалғанады. Мысалы:Bu tüfek Mustafanındir – Бұл Мұстафаның мылтығы Қазіргі түркі тілдерінде ілік септігінің жалғауы дауыстыдан немесе дауыссыздан басталуымен ерекшеленеді. Дауыстыдан басталуы Орхон-Енисей жазбаларына және қазіргі оғыз тобындағы тілдерге тән. Барыс септігі (Yönelme hali) Барыс септігігі көне түркі ескерткіштерінде мынадай қосымшалар арқылы жасалады: –қа, -ке, -ға, -ге:тағқа – тауға, қапығқа – қақпаға, йерке – жерге, үгүзке – ӛзенге. –қа, -ге тұлғалары Орхон ескерткіштерінде кездеспейді, бірақ Енисей ескерткіштерінде сөздің аяғы қатаң дыбысқа бітсе де, ұяң дыбысқа бітсе де үндестік заңына сәйкес –ға, -ге қосымшалары арқылы келетін бірнеше сөзді кездестіреміз. –ғару, -геру. Құранды қосымшалар. Олар барыс септіктің –қа және –ру, -рү жұрнақтары арқылы жасалған. Мысалы: йоқар-жоғары, ілгерү-ілгері, ебгерү-үйге қарай т.б. Табыс септігі (Belirtme hali) Ескерткіштердегі табыс септігі сөз амал, әрекетпен тәкелей байланыста болып,төмендегідей қосымшалар арқылы жасалады: –ны, -ні, -ы, -і: бені-мені, сені-сені, бізні-бізді т.б. –ығ, -іг, -уғ, -үг (-ғ, -г): будынығ-халықты, ташығ-тасты т.б. –ығ, -іг, -уғ, -үг тұлғалары қазіргі түркі тілінде кездеспейді. Табыс септігінде тұрған сөздер ашық түрде де, жасырын түрде де келе береді. Табыс септігіктің ашық түрі нақтылы, белгілі бір нәрсені көрсеткенде қолданылады. Қарығ секім-қарды тазаладым т.б. жүктеу/скачать 0,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|