ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

38

Б?рл?к жо? болса, ?йым жо?,

?йым жо? болса, кїй?? жо?.

Мына дїниеде ?айшылы?сыз, дау-дамайсыз н?рсе жо? сия?ты. О?улы?та?ы 

цифрларды? єз? 

п?к?р 

таластырады екен. Бар п?ле 

Б?Р-д?? цифрынан басталды. 

Цифрларды?  ?ш?нде Б?Р-

д?? цифры тым бєжбе. Ол 

“?лемдег? бар н?рсе Б?Р-

ден басталады. Ж?пты? да, 

та? санны? да кєшбасшысы 

менм?н. Егер мен жо? болсам, 

ешк?м де ештемен? де санай 

алмайды” деп кеуде ?рады.

Шыт жа?а дау бастал?ан 

кїн? 

Б?Р-д?? цифры 

їшб?рышы, сопа?ы бар 

б?рнеше сыз?ышпен 

танысыпты.  Сєйтсе, жа?а таныстарыны? єлшем? їлкен НЄЛ-ден бастал?ан екен. 

Б?Р-д?? цифры ызадан жарыла жаздап “?андай есуас мен?? алдыма нєл жазып 

жїр. Б?л нєл деген?? ешб?р м?н? жо? ??р н?рсе емес пе” деп ел?рд?. НЄЛ  сабырмен:

- Мен? ешб?р м?нс?з, ешк?мге керекс?з деп ойлайсы? ба?- деп ед? Б?Р-д?? цифры 

т?пт? єзеу?реп:

- Нешеу шы?ты? Тек НЄЛ. Т?пт? жїз нєлд?  б?р-б?р?не  ?осайы?. Б?р?  б?р НЄЛ 

шы?ады. М?нд?, ма?ыналы сан деген?? мына мен ?ой. Он дана Б?Р-д? єзара ?осайы?. 

он шы?ты емес пе,- дегенде НЄЛ еш жауап ?атпады. Тек бас изеп, анда-санда 

жымия кїл?п ?ойды.

НЄЛ Б?Р-д?? цифрына ренж?п, шат-ш?лекей ашулан?ан жо?. Алайда оны? 

жїрег?не жа?сылап б?р тиг?зей?н деп барша НЄЛ-д? ерт?п к?тап  ?лем?нен шы?ып 

кетт?. О?и?а бара-бара САН ПАТШАСЫ-ны? ??ла?ына жетед?. 

Патша есепш?  у?з?рлер? мен нєкерлер?н ерт?п,  ?дей?леп к?тап  ?лем?не жол 

тартады.  Жол жїр?п келе жатып, ?асында?ылар?а есеп шы?артады. Б?р у?з?р т?рып 

9-?а 1-д?  ?осты. Жауабы 1 шы?ты. Келес?  у?з?р? 99-?а 1-д?  ?осты. Жауабы та?ы 1 

шы?ты. Б?Р-д?? цифры ?айтер?н б?лмей абыржып, єзге сандарды? арасында пыш-

пыш сєз шы?ты. Патша ?ат?ыл дауыспен:

- 399-?а 1-д? ?ос,- дед?. Те? ТЄРТ шы?ты. ТЄРТ-т?? цифры кєтер??к? їнмен:

- У?з?рлер д?рыс  ?осты. Артымда жетектес?п т?ратын НЄЛ-дер жо?. Нел?ктен 

НЄЛ-дер зым-зия жо?ал?анын айтып берет?ндер?? бар ма,- дегенде, барлы? сандар 

б?рауыздан:

- Б?Р...Б?Р...Бєжбе,есерсо? Б?Р-ден болды,- деп ай?айласты. 

ЄНБЕС ДАУ

39

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

1. Б?Р-д?? ойы жайында ??г?мелесей?к.

2. НЄЛ  нел?ктен Б?Р-д?? саныны? оспадарлы?ына ренж?п, 

ашуланбады? 

3. Есептерд?? жауабы нел?ктен тер?с шы?ты?

4. Б?Р достарыны? к?н?ла?анынан нен? тїс?нд??

Б?зд?? жа?сы жа?тарымыз

Єз?м?зде жо? жа?сы ?асиеттерд? 

бойымыз?а с???ру їш?н не ?стей аламыз?

Мен еш?ашан єзгелерд? басынбаймын

К?с?н?? с?ра?ына жауап берем?н

Досыма шын кє??л?ммен кємектесем?н

?олымнан келед? деп бєжбейм?н

Досымды ма?тан т?тамын

........

40

КЇШ?К

Жа?сы?а ?ыл?ан жа?сылы?,

Єм?р?нде тозбайды.

Жаман?а ?ыл?вн жа?сылы?,

Б?р кїнг?дей болмайды.

?андай сїйк?мд? кїш?к?

Иес? жо? па екен?

Кїш?к: - ?арным сондай ашып т?р.

Бала: -  Же, же. Мен сен? тойдыра

             тама?тандыратын боламын.

Бала: - Мен мына кїш?кт? асырасам

             бола ма?

Ата-ана: - Болма?анда ше?

Ж?нд?к асырау деген?? с?уап ?ой.

Б?р кїн? тїнде ауылда єрт шы?ты. Кїш?к 

“Адамдар т?ры?дар.

Єрт шы?ты” дегендей болып бар 

шамасынша абалап їр?д?.

Осылайша к?шентай кїш?к ауылды 

єрттен ??т?арды.

1. Кїш?кке жолы??ан кезде бала не ойлады?

2. Баланы? берген жем?н жеп жат?ан кезде кїш?кке  ?андай ой 

ту?анын ойша пайымдайы?.

3. Кїш?кт? ал?аш кєргенде баланы? ата-анасы не ойлады?

4. Єрт шы??анан кей?н кїш?к жайында олар не ойлады?

1. Кїш?к асыра?ан бала, иелер?н єрттен ??т?ар?ан кїш?кт?? 

жа?сылы?ы жайында ?андай ой тїйген?м?з туралы жазайы?.

Єзген? 

аяушылы? 

сез?м

?

Б?зд?? 

жасайтын 

жа?сылы?-

тарымыз

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

к: ?арным сондай а

р ї

?

?

41

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

К?ш?пей?лд?ктен к?ш?реймейс??.

.

Кїн мен жел: - ?айсымыз кїшт?м?з?- деп таласа кетт?. Жел ек?лен?п “Мен са?ан 

єз?мн?? кїшт? екен?мд? д?лелдейм?н” дед?. Сєйтт? де: 

“Ана т?р?ан ?арияны кєрд?? бе? Шапан ки?п т?р?ан 

шы?ар. Мен ?аз?р шапанын ер?кс?з шешт?рмесем, 

атым єшс?н” деп б?с т?кт?.

Шама?ды кєрей?н дегендей кїн б?лтты? артына 

к?р?п, сы?алап т?рды. Жел кїшт? дауыл?а айналып, 

?арияны? ?ойны, ?оншына к?р?п, ж?л?ылап ?кетт?. 

Алайда дауыл кїшейген сайын, ?ария оранып-

шым?анып, шапанын ?аусыра  ?ымтап,  ?аймы?пай 

?ойды. А?ыры шамасы келмеген жел тїс?п берд?. 

Осы кезде кїн б?лттан шы?ып,  ?ария?а жылы 

шыраймен кїл?мдед?. Кє??л? орнына тїскен ?ария 

кїл?мс?реп, шапанын шешт?. 

?ария б?стескен кїн мен желге ?арап “К?ш?пей?лд?к 

пен биязы м?нез да??ойлы? пен єркєк?рект? же?ед?”,- 

дед?.

1. Жел нел?ктен єз?н б?р?нен кїшт?м?н деп ойлайтын болды?

2.  Кїн не ойлап б?лтты? астына к?р?п кетт? деп ойлайсы??

3. “

К?ш?пей?лд?к пен биязы м?нез да??ойлы? пен єркєк?рект? же?ед?

” 

деген ?арияны? сєз?н о?ы?анда са?ан ?андай ой туды?

4.  Егер сен жел болса?... єз ойымызды ?серлеп жетк?зей?к.

Суретке зер сала ?арап, єзара ж?птасып 

а?ылдасып, жазайы?.

КЇН МЕН ЖЕЛ

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

42

Б?рде бала Баадай ?ойын  ?орала?алы шыбырт?ысын и?р?п, жайбыра?ат келе жатты. 

Кенет алдында кєкш?л с?р ж?нд?к жат?анын кєрд?. М?ндай ит болмаушы ед? ?ой деп ойлап, 

таяп барса, ?ас?ыр. 

Шошы?аннан тєбе шашы т?к т?р?андай болды. 

?ас?ырды? кєз? отты бол?анды?тан т?ке  ?арау 

мїмк?н емес дегенд? їлкендерден ест?ген. Алайда 

б?л  ?ас?ырды? кєз? от-жалынсыз, жабыр?ау, 

?бден  ?алжыра?ан кей?пте,  ??йры?ын б?л?ап, 

ша?ыр?андай болады. Баадайды?  ?оры??аны 

басылып, аздан со? ет? їйрен?п,  ?ас?ырды? 

артынан ере жїрд?. 

?ас?ыр мылты? пен шыбырт?ыны т?птен жа?сы 

айырады екен. Мылты? асын?ан адамды б?лай ертпек тїг?л? ?арасын да кєрсетпейд? ?ой. 

?ас?ыр кєп ?за? жїрген жо?. Ауылды? ?ргес?нде дерл?ктей жердег? апанына барды. Аузын 

а??ита аш?ан бєлт?р?к алдымен кєз?не тїст?. М?селе сонда екен. Осылайша адамнан кємек 

кїткен сия?ты, бай??с. Еш залалы жо? баладан кємек т?леген?н ?ара?ызшы. А?ылсыз деп 

?айдан айта аласыз. 

Бала бєлт?р?кт?? аузына ?олын ты?ып, кємекей?не т?рып ?ал?ан сїйект? алып тастады. 

Ене ?ас?ырды? жабыр?а?ан жанарында ?уаныш оты жар? ете тїскендей болды. Кїн?с?з, 

а? жїрек бєлт?р?к п?лес?нен айы??анына ?уан?андай болып, баланы? алдына т?зес?н бїг?п, 

басын иген сия?танды. Ене ?ас?ыр апанына сып бер?п к?р?п кетт?. Кєп ?замай кенже ?озыны 

аузына т?степ шы?а кел?п, Баадайы? алдына топ етк?з?п тастай салды да сїй?кт? а? бєлт?р?г?н 

ерт?п, апанына к?р?п кетт?. Бала Баадай кєк с?р ит??сты? берген тартуын ??ша?тай кєтере 

жїр?п, ?ойын ?оралады. 

Б?дан кей?н де ?анша рет кїн шы?ып, ?аншама жапыра? сар?аймады дейс??. 

1. Бала Баадай ?ас?ырды? артынан ер?п бара жат?анда не ойлады екен?

2. Бєлт?р?кт?? аузына ?олын ты?ып жат?ан кездег? баланы? ойын ойша 

елестетей?к.

3. Ене ?ас?ыр кенже ?озыны баланы? алдына ?кеп таста?ан кез?н о?ы?анда 

са?ан ?андай ой келд??

4. П?лес?нен айы??ан ене мен бєлт?р?кт?? ?уанышын ойша єрб?тей?к.

А?ылды ?ас?ыр жайында єз?м?зге ?андай ой ту?анын жазайы?.

БАЛА БААДАЙ 

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

Керекке,-терек,

Жа?сылы??а,-жа?сылы?.

43

АЛАНГОО АНАНЫ? ЄСИЕТ?

Ынтыма? тїб? -  ырыс,

Саясат тїб? - ?рыс.

Кєктемн?? б?р жайлы кїн? Алангоо ана бес баласына ?ойды? сїр ет?н асып бер?п, 

жеп бол?ан со? оларды ?атарластыра отыр?ызды. ?р?айсысына б?р-б?р жебе ?статып, 

“сындыры?дар” деп ед?, б?р? де лезде сындыра салды.

Одан  со? бес жебен? топтап буып, “К?м сындыра алады?” деп  бер?п ед?, бесеу? 

б?р?нен кей?н б?р? кєр?п, сындыра алмады. Алангоо ана бес баласына былай деп 

єсиет етт?:

- Бес ?л бесеу?? де мен??  ??рса?ымнан туды?дар. Сендер 

бастары? б?р?кпей жеке-жеке кетсе?дер, ?ай н?рседе болмасын 

жа?а?ы сы?ар жебе сек?лд? о?ай же??лес??дер.

- Егер сендер ынтыма?-б?рл?кте болса?дар, ?лг? топтап бу?ан 

жебе т?р?зд? бер?к болып, ешк?мнен де о?ай же??лмейс??дер,- 

дед?.

ж

ж

44

1. Б?р жебен? оп-о?ай сындыра сал?ан кезде балалар ?андай ойда 

болды?

2. Топтап бу?ан бес жебен? сындыра алмай тырбы?дап жат?ан кезде 

балалар не ойлады?

3. Анасыны? б?л ?ылы?ы балалар?а ?андай саба? болды?

4. Алангоо ана балаларынан не т?лед??

аа 

е 

Отбасында?ылармен ж?не дос-жарандармен тату-т?тт?, 

береке-б?рл?кте болу їш?н сен ?андай їлес ?осуы? керек?

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

Мен?? ойымша ...

45

БЕК?ТУ

1. Суретке ?арап, ?андай ?сер ал?андары?ды айтып бер??дер.

.........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

...............................................................................................

.........................................................................

2. Арманы?а жету їш?н сен не ?степ да?дылануы? керек?

.........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

..............................................................................................

.........................................................................

3. Осы то?санда талмай їйренген н?рсем?з жайында?ы 

тол?анысымызды жазайы?.

46

Жет? єлшеп, б?р кес.

Кєрмеген? болады ?ой ерд?? де,

Сен єм?рде шеге ?а?ып кєрд?? бе?!

О?асы жо?!

Алса? ?ол?а бал?аны,

Б?рте-б?рте жєнделед? ?ал?аны!

Орашола?, ола?пын деп торы?па,

Ал, к?неки,

Бал?аны ?ста ?оры?па!

Ал?аш?ыда,

Рас, сасып т?расы?,

Шегеге б?р,

?олы?а б?р ?расы?.

       

Кєне ?оймас б?рден бал?а дегенге.

 Барма? ?с?п,

 Майысады 

шеге? де!

 Сєйте-сєйте

 Єнер 

сырын 

??асы?.

 Сауса?ы?ды ?рмайт??ын боласы?.

 Ал 

?з?рше

 Ал?ан беттен таймай т?р.

 Барма?ы?ды

 

Д?кеменен байлай т?р!

?.Мырза ?ли “Бал?а ?ста?ан бала”

Осы с?ттен бастап єз?м?зге жасар ескерту жазайы?.

1. ??рал-сайманмен ?ртїрл? н?рсе ?степ кєрд?? бе? Не н?рсе ?стед??? 

2. Ал?аш бал?а ?ста?ан кезде сенде де осындай жа?дай болды ма?

3. “Жет? єлшеп, б?р кес” деген ма?алды? м?н? жайында ??г?мелесей?к.

4. ?олын бал?амен ?рып ал?ан адам?а сол с?тте ?андай ой келед? деп 

ойлайсы?? ?н?лер??е ?андай а?ыл-ке?ес берг?? келед??

БАЛ?А ?СТА?АН БАЛА

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

47

Алтын алма, а?ыл ал.

Ерте, ерте заманда б?р арыстан 

єм?р сїр?пт?. Ол к?шкентайынан ек? 

тауды? ортасында б?р?нен-б?р?не 

сек?р?п ойнайды екен. 

Сайда тыш?ан  ?оры? бар 

екен. Кєпт? кєрген к?р? тыш?ан 

бас?аларына “Мына арыстан 

?артай?анын б?лмей, жас 

кез?ндег?ше осылай сек?ре берет?н 

болса, б?р кїн? сай?а  ??лап тїс?п, 

барлы?ымызды басып єлт?ру? 

мїмк?н.

Б?з бас?а жа??а кєшей?к”,- дед?

А

КЄРЕГЕН ТЫШ?АН

?арт тыш?анны?  а?ыл  ?ылып 

айт?ан сєз?н бас?алары  ??ла?ына 

да ?ыстыр?ан жо?. Ал ?арт тыш?ан 

жал?ыз кїш?г?н ерт?п, єзге ?оныс?а 

кєш?п барып, ?ау?п-?атерс?з єм?р 

сїр?п жатты.

Ал бас?алары болса, к?р? тыш?анды 

сєз ?ылып, “?артай?ан шал ?айда?ыны 

айтатын болыпты. Алжы?аны  ?ой. Ата 

?оныстан 

?оз?алмаймыз. Арыстан 

єлген со?, ет?н жейм?з” деп ел?р?пт?.

Кєп 

?замай-а? 

?лг? арыстан 

?деттег?ше сек?р?п жїргенде ая?ы тайып 

кет?п, домала?ан кїй? тыш?андар єм?р 

сїрет?н сай?а кїрс ет?п  ??лап тїс?пт?. 

Тыш?андар  ?аншама  ?б?гер болып, 

олай-б?лай зыт?анымен, бас сау?алап 

їлгермед?.

48

Ертег?ден ?андай ?ибрат ал?анымызды жазайы?.

1. ?арт тыш?анны? т?л?н ал?ан кїш?к тыш?ан не ойлады?

2. ?ор?ып,  ?б?герлене  ?ашып жїрген тыш?анны? кейп?н єрб?т?п 

ойлайы?.

3. “Алтын  алма,  а?ыл ал” деген ма?алды? ма?ынасы жайында 

??г?мелесей?к.

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

Мен?? ойымша ...

49

ШОШ?А ?ОРА

Єз їй?м - єле? тєсег?м.

Шош?аны?  к?ш? торайы тым и?сш?л 

болатын. Сонды?тан да шешес?  ж?не 

?пкелер?мен оны? ара ?атынасы жа?сы 

емес ед?. Б?р кїн? торай “Шош?а  ?ора 

жаман. Мен б?л жерден кетт?м” дед?. 

Єм?р сїруге жайлы жер ?здеп жєнелд?. 

Ешк?лермен б?рге єм?р сїруге болатын 

шы?ар деп ойлады. Алайда ол жердег? и?с те 

?ол?аны жарады екен. Ал тауы?тар болса, 

жатын а?ашты? їст?нен орын босатып 

бермед?. Торай пешт?? їст?не жатпа?шы 

болып, жа?ындап ед?, мысы?    ?ор?ынышты 

дыбыс шы?арып, тепс?нд?.

Тек їлкен себетт??  ?ш?ндег?  к?шкентай 

кїш?ктер  ?ана онымен ?осылып, асыр сала 

ойнады. Торай жїре-жїре шаршап, ?ашадан 

мойнын созып ?арады. 

Сонда оны? танауына  таныс б?р ж?пар 

и?с сез?лд?. Торай ?лг?  и?ске  ?арай т?мсы?ын 

кєтер?п жїре берд?. Б?р  ?ара?анда, шош?а 

?ораны? ?ш?нде, шешес?н?? алдында т?р?анын 

быра? б?лд?. Шешес? одан жылы жїзбен:

- Ж?, балам, єм?р сїруге ?олайлы жер 

тапты? ба?- деп с?ра?анда шешес?н?? 

жып-жылы ?арнына жабысып:

- Солай, шеше. Сендермен б?рге 

шош?а  ?орада єм?р сїрей?н,- деп, 

шаттана м?рнын шїй?рд?. 

50

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

1. Торай “Шош?а ?ора жаман. Мен б?дан кетт?м” деп айт?ан ша?та 

шешес? не деп ойлады екен?

2. Торай нел?ктен ?айтып келд??

3. “Шош?а  ?орада сендермен б?рге єм?р сїрей?н” деген торайды? 

сєз? са?ан ?андай ой салды?

4. Б?л м?т?нд? о?ы?анда сен ?андай ой тїйд???

Їй ?ш?н?? таза да жайлы болуына сен ?андай їлес ?осып, не 

тындыра аласы??

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

Мен б?дан былай

51

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

    Кемедег?н?? жаны б?р.

Б?р адам ат пен есекке жїк артып, сапар?а 

шы?ады. Б?р кїн? есек ат?а былай дейд?: 

- Мен?? жїг?м єте ауыр болып, ?бден 

шаршадым. Сен мен?? жїг?мнен с?л де болса 

алшы,- деп жалынады.

Ат оны? т?лег?н ?абыл алмайды. Титы?та?ан 

есек б?раздан со? жїруден ?алады.  ?атты 

ашулан?ан иес? бар жїкт? ат?а артып, есект? 

жол?а тастап жїре беред?. 

Ауыр жїк ар?асына батып, шарша?ан ат 

“Есекке кємектесу?м керек ед?. Єйткен болсам, 

жал?ыз єз?м м?ншама жїкт? артпас ед?м  ?ой. 

Бай??с есек не халде екен” деп ойлапты...

1.  Аттан кємек с?ра?ан кездег? есект?? кє??л кїй?н ойша елестетей?к.

2. Есек кємек с?ра?ан с?тте ат не деп ойлады?

3. ?андай б?р  ?иыншылы?ты бастан кеш?п, ешк?мнен кємек ала 

алма?ан кезде сен ?андай кє??л кїйде боласы??

4. ?лдек?мнен кємек с?ра?ан кезде ол м?н бермей ?ойса, са?ан 

?алай ?сер етед??

?лдек?мн?? кємег? тигенде, 

мен?? шын жїректен 

айтатын сєз?м

?лдек?мге жасай алатын 

жа?сылы?ым....

К

д ? ?

АТ ПЕН ЕСЕК

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

52

Ата?ны? малы ?ал?анша, талы ?алсын.

...Жаз шы?ып С?кенд?к? жайлау?а ?онды. - “Ауасы ?андай тамаша ед?”,- деп ойлай 

жїр?п, б?р балапан а?ашты?  ?асына барды. 

Єз?нен с?л  ?ана би?к екен. ?андай  ?дем?? 

“Єз?нен зап?ы  ?стер ме ед?” деп ойлады. 

Сєйтт? де балапан а?ашты?  б?р б?та?ын 

сындырып алма?шы болып, ие тартты.

- И?, балам, б?л  ?айткен???-  деген 

дауыс?а жалт ?араса, кєрш? атай жанына 

кел?п ?алыпты.

С?кен жауап ?атып їлгергенше: 

- Єз?? сек?лд? жа?а жет?л?п, єс?п келе жат?ан 

а?ашты сындыру?а болмайды. Сен? сєйтсе 

ауырар ма ед??

- Ауырады.

- ?ан шы?а ма?

- Шы?ады. 

- М?не, кєрд?? бе, анда?ы а?аштан су шы?ып па?

- И?, шы?ыпты!

- Анда?ы а?аш екеу?? б?рдей к?шкентай с?бис??дер. Енд?г?р? б?лай ?стеуге болмайды, 

тег?нде,- дед?.

С?кен сындырып ал?ан б?та?ына б?р, балапан а?аш?а б?р  ?арап с?л ойланып 

?алды. “Сындырып ал?ан б?та?ты орнына апарып, жел?ммен жапсырып тастайын. 

Бай??с б?та? єсет?н шы?ар”- деп ойлап, їй?не  ?арай жїг?рд?. Б?та??а жел?м жа?ып 

то?татпа?шы болып ед?, то?тар емес. 

“Мына б?та? ма?ан ренж?п, то?тамай 

т?р?ан болар. ?алай амалдасам екен” 

деп ойлады. Б?р рет ?олын кес?п ал?анда 

шешес? шїберекпен та?ып берген? ес?не 

тїс?п, їйден ыз?ан шїберек ?келд?. 

Содан со? шешес? ??сап б?та?ты їрлеп: 

- Тез?рек жазыла гєр. Б?та?жан, ма?ан 

ренжи кєрме!- деп орнына келт?р?п та?ды. 

Содан кей?н кїн сайын балапан а?ашты? 

жанына кел?п,  “єс?п жатыр ма, жазылып 

келе ме?” деп ба?ылайтын болды. Алайда 

кєп кїндер єткен?мен, бай??с б?та? сол 

?алпы єспей, ?атып-сем?п ?алды.

Б?ТА?

53

1. Кєрш? атай жаз?ыр?анда С?кенн?? кє??л кїй? ?андай болды?

2. Б?та?ты сындырып жат?ан С?кенд? кєрген ?арт не ойлады?

3. Б?та?ты алдап їрлеп т?р?ан кезде С?кен ?андай кє??л кїйде болды?

4. ?атып-сем?п ?ал?ан б?та?ты кєр?п, бала ?андай ой?а шомды?

1. Хал?ымызды? таби?ат  ?ор?ау?а байланысты ?андай жа?сы 

д?стїрлер?н б?лес??? Мысал келт?рей?к.

2. Нел?ктен? деген себеб?н тобымызбен ж?не  ?стазымызбен 

а?ылдаса отырып, кестен? толтырайы?

Тыйым сал?ан ?рекеттер

Нел?ктен?

1

А?аш немесе а?аш б?та?ын 

сындыру

2

Жем?с-жидект? саба?ымен, 

б?та?ымен теру

3

Єс?мд?кт? тамырымен ж?лу

4

Жа??а?, жем?ст? єз ?ажет?нен 

арты? мєлшерде теру

5

??сты? ?ясын, ??мырс?аны? 

илеу?н, т.б б?зу

6

Тауды? тасын ?опару, домалату, 

ша?у

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

54

?АЗДАРДЫ? А?ЫЛЫ 

Ж?мыла кєтерген жїк же??л.

V т?р?зден?п кєкте сам?ап бара жат?ан  ?аздарды 

кєрген боларсы?дар? Олар нел?ктен б?ндай п?ш?н 

жасап ?шады...

?р  ?азды?  ?а??ан  ?анаты ауа а?ысын жарып, 

артына ерген єзге ?аздар?а жол ашып бер?п отыру 

їш?н осылайша т?збектеле ш?бырып  ?шады екен. 

Егер ?аз керуен?нен с?л ?ана ?исайып шы?ар болса,  

єте кїшт? ауа а?ысына тап болады. Сол себепт? де 

керуеннен шы??ан ?аз тез арада сап?а к?руге м?жбїр болады. 

Керуенн?? алдында ?шып бара жат?ан ?аз шарша?ан кезде керуен со?ына тїсед? 

де оны? орнын келес?  ?аз басады. Ш?быра т?збектел?п  ?шып бара жат?ан  ?аздар  

б?р-б?р?не кїш-?уат беру їш?н ?а??ылдап дыбыстап, ?и?улап отырады.

Та?ы б?р  ?ызы?ты жай: ?аздар т?збег?ндег?лерд??  ?ай б?р?  о?  ??шып, жараланса, 

жаралы  ?аз?а бас?а ек?  ?аз жерге ?он?анша ек? жа?тан кємектес?п,  ?ам?орлы? 

жасайды. Олар жаралан?ан ?аз жазыл?ан?а немесе кєз ж?м?ан?а дей?н б?рге болып, 

єзге ?аздар кєш?не ?лес?п ?айтады. Егер бас?а ?аздар кєш? келмесе, єздер? керуен 

тїзеп т?збектеле ?шады. 

?аздарды? єз? осылай бер?к т?рт?п,  ?ата? ереже ?станып, керуен жасай т?з?л?п, 

б?рде-б?р?н орта жолда ?алдырмай, баратын жер?не жетуге жан ?шырады екен. 

1. Т?збектеле ?ш?ан ?аз керуен?ндег? т?рт?п сендерге ?андай ой тудырды?

2. Жаралан?ан б?реу?н жал?ыз ?алдырмай ?ам?орлы? жасайтын ?азды? 

жан дїниес? жайында не айтар ед?к?

3. Са?ан єз ?ау?пс?зд?г??д? са?тау жєн?нде ?андай б?р ой туып кєрд? ме?

4. Т?рт?п, ереже, н?с?ауды м?ндетт? тїрде орындауды? ма?ызы неде?

?арапайым т?рт?птер

Їнем?

Кейде

Жо?

Мектеп ?ш?нде саппен жїрем?з.

Саба? їст?нде телефонмен сєйлеспейм?з.

Жасыл шам жан?анда ?ана жолды кес?п єтем?з.

Сємкедег? н?рселер ретт? болу керек.

Партаны д?рыстап ?ойып, таза отырамыз.

?о?ысты арнайы ?о?сал?ыш?а саламыз.

Ризашылы? сєздер айтамыз.

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

55

ТАСПЕН ?АЛАЙ ТАНЫСТЫМ

Ойнай берсе?, бала боласы?,

Ойлай берсе?, дана боласы?.

-   Шеше, ойыншы? берш?!- деп кїн? бойы жалындым. Шешем:

- Єзенге бар! Онда сен?? 

ойыншы?тары? дайын,- дед?. 

Мен єзенге беттед?м. Єзенге 

барсам, ауыл балалары судан 

б?рдеме  ?здеген адамша е?ке?деп 

жїр.

- Сендер не ?степ жїрс??дер?- 

деп, мен ?ызы?тай с?радым.

- Ойыншы?,- дейд? олар ?ре? 

мойын б?рып.

- ?андай ойыншы??- деп с?расам:

- М?не, мынадай ойыншы?,- 

деп б?р бала к?шкене тєртб?рыш 

тас кєрсетт?. Ол жасыл ала, кїн 

с?улес?мен жылтырап сан ??былатын те?б?л? бар тас екен. Осындай та??ажайып тас 

болады дегенге мен ?ре? сен?п, ?олыма алып кєрд?м.

- Б?л - кебеже ?ой. Енд? б?зд?? їй ?дем? кебежел? болады. 

Тасты тауып ал?ан бала осылай масаттанды. Єзенн?? тастары ая?ыма батып, бїгже?деп 

жїр?п, ая?ымды алдырып алып жыладым. Балалар мен? айнала ?оршап т?рып:

- Жылама. Суда ая?ы?ды еб?мен басып їйрен. Тас єте ашуша?,- деп ескертт? б?р ?ыз.

- Мен ауыр?анына жыла?ам жо?. Ма?ан ешб?р ойыншы? табылмады,- дед?м жалтарып. 

Сонда мен? жа?сы танитын т?мп?ш танау ?л:

-  ?не, анда?ы ая?ы?ны? астында б?р ат жатыр. ?д-дем?  а?боз ат! Аны?тап  ?арасам, 

шынында, д?л ат?а ??сас а? тас жатыр екен.

- Па?, ш?рк?н, ?андай ?дем? ат?- деп баланы? б?р? ?ызы?ты.

- Сен мына аты?ды мен?? тїйеммен 

ауыс,- деп б?р бала тїйен?? ек? єркеш? 

сия?ты шошай?аны бар с?р?ыш тасты 

кєрсетт?.

- Сен?? тїйе?н?? жїн? адам кєрг?с?з 

жалбырлап  ?алыпты,- дед? та?ы б?р 

бала.

...Мен єзен тастарыны? арасынан 

ал?аш рет к?шкене  ?ара те?б?л? бар а? 

ат тауып алдым. Б??ан ынталанып, 

кешк? ?ой ?орала?ан?а шей?н єзен суына 

малшындым. Тас б?йымдармен етег?мд? 

толтырып, їйге ?айт?анда жолы??ан 

адамдар:

56

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, П?К?РЛЕСЕЙ?К

- Б?рекелд?, мынау деген?? мол олжа?а бат?ан ж?г?т  ?ой! Етег?? жыртылмай ?алай 

шыдап т?р,- деп мен? бєжд?р?п ?ояды. Мен? кєрген шешем кїл?мс?реп:

- М?не, кєрд?? бе? Єзенде ойыншы? кєп шы?ар?- дед?.

- И?, кєп екен. Шеше, ?ой сауынынан кей?н мен єзенге ?айта барайыншы,- деп 

жалындым. Мына ?аламда мен ал?аш таспен осылай таныстым.

 

 

 

 

 

 

 

Л.Тїдэв “?аламмен танысу тарихым“

1. Баласына шешес? нел?ктен  “Єзенге бар, сонда ойыншы? бар” дед??

2. Єзеннен ойыншы? ?здеп жїрген кезде балалар ?андай ой?а шомады.

3. Ал?аш рет ойыншы? тауып ал?ан баланы? кє??л кїй?н ойша 

елестетей?к.

4. Хал?ымыз балаларын нел?ктен таспен ойнататын бол?ан?

Д?стїрл? ж?не ?аз?рг? заманауи ойыншы?тарды? ?андай єз?нд?к 

пайдалы жа?ы бар екен?н а?ылдасып, жазайы?.

ОЙЛАНЫП-ТОЛ?АНАЙЫ?, ОРЫНДАЙЫ?

Мен?? ойымша ...

57

ПЫСЫ?ТАУ

Єз бойымыз?а с???рген жа?сылы?тарымызды жазып, “М?нез-??лы?  б?йтерег?н” 

безенд?рей?к.

А. Бойы?а ?андай жа?сы м?нез-??лы?тарды с???рд???

Б. Єзгелерден ал?ан “Сєз сыйлы?”

В. Бас?алар?а жаса?ан кємег??

58

Шамам келет?н н?рсен? єз?м ?стей?н .............................................................. 5

Саяба?та?ы гїлдер ......................................................................................... 6

Шайнайын ба, ж?тайын ба? .......................................................................... 8

Алтын балта ................................................................................................... 10

Арыстан мен тыш?ан ..................................................................................... 12

Кєктег? ?р?мш?к ................................................................................................. 14

Ат?обыз туралы а?ыз .................................................................................... 16

Пысы?тау ..................................................................................................... 18

Кернейш? барабан .......................................................................................... 19

?зг? ниет ........................................................................................................... 21

А?а мен бауыр ................................................................................................23

Айырым белг? .................................................................................................25

Ас пен а?ша ....................................................................................................27

Тыш?ан мен к?тап ...........................................................................................29

Шешем неден ?ор?ады? ................................................................................31

Пысы?тау ......................................................................................................33

А?ыл ................................................................................................................34

Балалар?а айтар б?р а?ыл .............................................................................36

Єнбес дау .......................................................................................................38

Кїш?к ...............................................................................................................40

Кїн мен жел ....................................................................................................41

Бала Баадай ...................................................................................................42

Алангоо ананы? єсиет? ..................................................................................43

Пысы?тау  ....................................................................................................45

Ек? дос .............................................................................................................46

Кєреген тыш?ан .............................................................................................47

Шош?а ?ора ....................................................................................................49

Ат пен есек .....................................................................................................51

Б?та? ...............................................................................................................52

?аздарды? а?ылы ..........................................................................................54

Таспен ?алай таныстым ................................................................................55

Пысы?тау ......................................................................................................57

МАЗМ?НЫ