Қазақстан аумағындағы тас ғасырына қатысты археологиялық ескерткіштердің ашылуы
Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси және шаруашылық факторлардың әсері
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ГЭК НОВЫЙ
| Қазақ жүздерінің қалыптасуына этносаяси және шаруашылық факторлардың әсері.
Қазақ жүздері ХV-ХVІ ғасырлар аралығында Қазақстанның әр өңірінде қалыптасқан тайпалар одағы. Жүздердің шығуы мен«Жүз» атауының тарихи мәні туралы ғылыми тұрғыда дәлелденген ортақ пікір әлі жоқ. Кейбір зерттеушілер бұл атауды әлде бір бүтін нәрсенің, құбылыстың «бөлшегі», «саласы», «бір жағы» деп қарастырса, енді біреулероны «жүз», «жүздік» сандарымен байланыстырады. . Қазақ жүздерінің тарихын зерттеумен кеңестік кезеңде айналысқан ғалымдар баршылық. М. Тынышбаев қазақ жүздері Бату ханның тұсында қалыптасты дейді. Оның үлкен ұлы Орда Еженнің Ақордасының негізінде қазақтың Ұлы жүзі құрылса, Батудың кенжесі Тоқай Темірдің жерінде Кіші жүз, ал осы екі ұлыстың арасындағы территориядаБатый мен Шейбактың ортаңғы ұлдарының иелігінің орнында Орта жүз құрылған деген өзінің тұжырымын алға тартады. Ал «жүз» терминіне қатысты автор зерттеушілердің келтірген уәждерімен келіспейтіндігін білдіріп, «жүз» сөзінің мағынасы ежелгі түрік тілінен аударғанда «доз», яғни «бекініс», «Орда» деген мағынаны білдіреді дейді. Қазақ халқы мен оның этникалық аумағының құрылу дәуіріндегі белгілі бір шаруашылық, мәдени үлгі, этносаяси процестер негізінде ірі этноаумақтық тайпалар бірлестігі ─ жүздер этноәлеуметтік организмнің жоғары санаттарының бірі болды. Жүздер халқының негізгі кәсібі Евразия далаларында ерте заманның өзінде-ақ қалыптасқан өзінше бір шаруашылық-мәдени үлгі – көшпелі мал шаруашылығы болды» деп, қазақ жүздерінің қалыптасу уақытын Ш. Уәлихановтың пікірін қолдап Алтын орданың ыдырау кезеңімен байланыстырады. Жүздер бұрынғы Ордалар тәрізді қазақ рулары мен тайпаларының басты-басты үшкөшу аудандарында топтасып өмірге келді. Бұл көшпелі шаруашылық жағдайында әбден табиғи нәрсе еді. Алайда жүздердің құрылуына экономикалық-шаруашылық факторлардан гөріХVІ ғ. соңындағы – ХVІІ ғ. басындағы ішкі-сыртқысаяси, тіптен әскерисоғыстық факторлар басым әсер етті. Жүздік ел басқару құрылымы Есімханның ел басқаруның алғашқы жылдарында 1598-1606 жылдары орнықты деп айтуға негіз бар. Бұлжаңа жүйенің негізгі қағидалары бұрынғы ұлыстықбасқару ережелерін жаңа этно-саяси ахуалға икемдеп негіздеген «Есім ханның ескі жолында» көрініс тапты» деп соңғы сөздерін айтады. Қазақ халқының құрылу үдірісі этникалықтерриториясына байланысты қалыптасты. Этносаяси және этникалық-шаруашылық жағдайына байланысты Қазақстан территориясында үш жүз қалыптасты: Ұлы, Орта және Кіші жүз.Әрбір жүздің тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде қалыптасты. Алғаш рет қазақ жүздерінің атауы ХVII ғ. бас кезіне жатады. Олардың тілі, материалдық тұрмыс-мәдениеті жөнінен басқа жүздердің тайпаларынан ешбір айырмашылығы болған жоқ. Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің әскери тәртіпке негізделуінің де әсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі ешқашанда бір-бірімен жауласып, өзара араздыққа барып көрмеген. Керісінше, олар қазаққа қауіп төнгенде, қазақ халқының тағдыры шешілер сәтте хандары, батырлары, билері, тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып, мәселені бірігіп шешіп отырған. жалпы қазақтың ұраны «Алаш» деп аттан салғанда, бүкіл үш жүздің ұландары атқа қонған. Ақжолбидің ХV ғасырдың екінші жартысында өмірсүргендігі анықталса, жүздердің құрылуы ХVІ ғасырдың бірінші ширегінде пайда болғандығытуралы тұжырыммен келісуге болады. Үш жүздің құрамы ежелден өмір сүріп келе жатқанжергілікті ру-тайпалар бірлестігінен құралды. Ұлыжүзде – сарыүйсін, албан, дулат, суан, шапырашты, жалайыр, ысты, ошақты, қаңлы, шанышқылы, сіргелі, т.б; Орта жүзде-арғын, найман, қыпшақ, қоңырат, керей, уақ, т.б.; Кіші жүзде ірі рулардыңүш бірлестігі – байұлы, әлімұлы және жетіру. Бұларды ертеден келе жатқан ру-тайпалар құрайды. Сонымен жүз дегеніміз-халқымыздың көшпелішаруашылығына байланысты ғасырлар бойықалыптасқан тарихи әлеуметтік-экономикалықкатегория. Жүздердің жаз жайлауы, қыс қыстауытарихи географиялық жер жағдайына байланыстыбөлінген. Жүздер Отан қорғау жолында, бірігіпеліміздің тәуелсіздігін қорғау жолында да мемлекеттік міндеттерді атқарған. жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|