ХҮІІІ ғ. 40 жж. Қазақ-ойрат қатынастары

«Мәдени мұра» бағдарламасы аясында басылымнан шыққан, Орыс деректеріндегі Қазақстан тарихы жинағында, «Абылай сұлтан майор К.Миллер бастаған орыс елшілігінің нәтижесінде Жоңғар тұтқынынан босатылды» деп көрсетілді [26, с. 300].

Ж.Қасымбаев], М.Мағауин зерттеулері К.Миллер елшілігінен еш нәтиже шықпағандығы жайлы деректі мәліметтер береді. Бұл авторлар пікірін соңғы шыққан зерттеулер де қуаттап отыр. Мәселен, Ә.Мұқтар зерттеуі Карл Миллерге берілген нұсқауда Абылай сұлтанды босату орыс әкімшілігі үшін басты мәселе болмағандығын дәлелдейді.

Міне, осындай мәліметтер топтамасынан кейін біздер Абылай сұлтанның тұтқыннан босауына орыс елшісі майор Миллердің қатысы жоқ деген бағытты ұстана отырып, бұл мәселеге өз пікірімізді деректерді талдау арқылы жеткіземіз.

Тарихи еңбектерде жоңғар тұтқынынан Абылай сұлтанды босатудағы қазақ тархандарының рөлі жөніндегі деректер жоқтың қасында. Осы орайда, XVIII ғасырдың 40-шы жылдарынан бастау алатын қазақ қоғамындағы тархандар институтының пайда болуы мен Абылай сұлтанның қалмақ тұтқынында болу уақыт арасында бір байланыс бар. Орта жүзден тархандық Шақшақ Жәнібекке берілуінің де бір саяси астары бар. Олай дейтініміз, Абылай сұлтан болса жоңғарлардың тұтқыны. Осы кезде Ресей патша өкіметі Орта жүз қазақтарын өздерінің боданы етіп көрсету үшін тархандық атақ беріп, қазақ хандығының ішкі билік мәселесіне араласуды көздеді. Бірінші себебі, жоңғар билеушілерінің Абылай сұлтан арқылы Орта жүз қазақтарын жоңғарлармен одақтасуға көндіруі қаупін болдырмау болды. Бұл бір елшілік мақсаты дерегінде: «Елшіліктің басты мақсаты, жоңғар билеушілеріне қазақтар Ресей патша өкіметінің боданы екендігіне көздерін жеткізу»,– деп мәлімдеген. Екіншіден, жоңғар билеушілерінің қазақ ордасымен елдесу немесе одақтасу мәселесінде алдын орап кету үшін олардың қазақ хандығына қатысты саяси сенімсіздік көзқарасын қалыптастыру. Орта және Кіші орда қазақтарының Ресей боданы екенін айтып, жанталасып жоңғар билеушілерінің есіне салуы осы пікірді қуаттайды.

Профессор Ә.Қ.Мұқтар: «Әрине, өш алу мақсатында Абылайды өлім жазасына қия салу жоңғар билеушісі үшін ешқандай қиындығы жоқ екендігі түсінікті. Қаншама туысын жоқтағанымен, Қалдан Серен үлкен саясаткер болған. Жоңғария елшілері қазақтар қолында «атақты жоңғарлардың қыздары, әйелдері қалғандығын» және оларға қоса көптеген тұтқындардың бар екендігін алға тартып, қазақтардың жиі-жиі шабуылдарын тоқтату қажеттігін ұсынғанымен, түпкі мақсат – қазақ халқын Жоңғарияға бағындыру, соған мәжбүрлеу, боданы ету сияқты жоспарларын бүркемелей білді. Қалдан Серен Абылай сұлтан арқылы қазақтың хандары мен би-батырларын да бағындырмақшы болды. Әбілқайыр ханның 1740 жылы күзде Құтылымбет батырды Жоңғар әскерінің оңтүстік бағытының басшысы Сары Манджаға жіберіп, Жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті қайтарса, ұлы Айшуақты аманатқа беретіндігін хабарлағандығын еске алды. Оны Қошке нойан Әбілқайыр ханға келген тұста 1742 жылы 10 қаңтарда поручик Д.Гладышевке ескерткен. Қошке нойанның айтуынша Ұлы жүздің 8 жылдан бері Жоңғарияға аманат беретіндігін, 1741 жылдың күзінде Әбілмәмбет хан, Барақ сұлтан, Жәнібек батырдың Қалдан-Серенге елші жібергенін айтып өтеді. Аталған кезеңде Ұлы, Орта, Кіші жүз басшылары үнемі өзара кеңестер өткізіп, ақылдасып, жоңғар билеушісімен келіссөздер жасауды шешкен. Әбілқайыр ханның айтуынша, 1741 жылы Әбілмәмбет хан мен Барақ сұлтан өзімен "Ресей бағытын" ақылдасса, көп ұзамай 1742 жылы көктемде Әбілмәмбет, Күшік, Барақ, Есет, Жәнібек, Алтабай, Терек, Жапақ, Төле батыр т.б. бірігіп, төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатады». Осыдан кейін жоңғарлардың Арғын Малайсарыдан бастап тархан атағын беруі қазақ қоғамына тархандар институтын енгізу арқылы саяси қарым-қатынас жасаудың жаңа бір кезеңі басталады. Байланыс жасаудың жаңа кезеңі жоңғар билеушілерінің қазақ елімен ендігі жерде елдесуге, одақтасуға бет бұрған сипаттағы саясатарының бастамасы болатын.

Қазақ қоғамындағы дәстүрлі хандық биліктің нығаюына күш-жігерін жұмсаған Жәнібек батыр жоңғарларға аманатқа ұлын беруден бас тартқан тархан Ресей бағытын ұстанып, қалмақ-жоңғар қатынасында қазақ елдігін сақтауды ұтымды пайдалана білді.

Бір кездері төменгі қалмақтар билеушісі Будансюк зайсанымен келісімге келіп, соғысты тоқтатқан батырлардың бірі – Есет тархан Абылай сұлтаннан бұрын жеті жыл қалмақ тұтқынында болған. Есет тарханды да тұтқыннан аман-есен босатқан болатын. Мұнан біз бір кездері тұтқынға алынған белгілі батыр-сұлтандар арқылы жоңғар-қалмақ билеушілері мемлекеттік саяси мәні бар мәселелерді шешуде тұтқындағы танымал батыр, би, сұлтандар арқылы келіссөздерге қол жеткізу амалдарын жасайтын саясат бұрыннан болғанын дәлелдейді. Тұтқындағы беделді тұлғалар арқылы саяси мәселелерді, сыртқы ымыраластық мәселелерін шешуге пайдаланса, аманат инстиуты арқылы да саяси мәселеде үстемдікке ие болу тәсілдерін жасаған. ХVІІІ ғасырдың 40-шы жылдары тархандық атақ беру арқылы саяси мәселедегі ымыраластықтың жаңа бір түрін енгізуге мүдделі болғандығынан тархандар институтын қайта жаңғыртқан ел билеушілерінің отаршылдық мүдделерінен туындаған. Жау қолындағы батырдың тұтқыннан босатылуы, батырмен бейбіт келісім-шарт жасалуы, біріншіден; өзінің үстемдігін мойындата білсе, екіншіден; тұтқынға алу арқылы белгілі саяси келісім мен бітімге қол жеткізудің жолы болды.

Олай дейтініміз, қазақтың беделді, белгілі батырларына жоңғар билеушілерінің және Ресей патша үкіметінің жаңа тархандық институтын енгізіп, пайдаланулары ойымызды қуаттай түседі.

1742 жылы майор Миллер Абылай сұлтанды тұтқыннан босатуға қол жеткізіп, Ресей қазақтарды өздерінің «боданы» ретінде қорғайтындарын айтса, сенат 1742 жылдың 2 мамырында «қазақтарды қорғайтыны туралы және Жоңғар шапқыншылығының қаупін болдырмау» сияқты сылтаумен бекіністік қорғаныстарды күшейтуге жарлық береді. Осы уақытта Ресей өкіметі Жәнібек Қошқарұлына тархандық атақ беріп, Ресей бағытына тартуды көздеді. Міне, осылайша Абылай сұлтаның тұтқындағы кезінде саяси аренаға қазақтың алғашқы тархандарының пайда болуымен қатар қазақ тархандар институты қайта жаңғырды.