Қазақстан жаңа заман тарихты пәнінен оқу-әдістемелік кешені
Ресей үкіметінің қазақ жеріне бекіністер мен шептерді салудағы мақсаты
жүктеу/скачать 0,68 Mb.
|
| 1.Ресей үкіметінің қазақ жеріне бекіністер мен шептерді салудағы мақсаты (XVIII ғасыр) Қазақ халқынын XVIII-XIX ғасырда Ресейге өз еркімен қосылғаны туралы және отаршыддықтың бүкіл зардабын Әбілкайыр хан есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті дедік.
Қазақ халқының Ресейге оз еркімен қосылмағаны туралы және Әбілқайыр ханның Ресейдің боданы болдым деген қүжат жоқ екені туралы мағлүмат беретін қүжаттар мен әдебиеттер баршылық. Біріншіден, Қазақстан жалпы алғанда бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосыдды. Шын мәнінде қазақ жерінде бұл іс қаңды Ермак (1582) жорығынан басталған, өйткені Ермак жаулап алған Ібір-Сібір халқы негізінен қыпшақ, арғын, найман, керей, табын, жалайыр руларынан түратын. Көшім түрғандағы Ібір-Сібір хандығына қазіргі Батыс Сібірдің барлық жері Оңтүстік Орал еңірі, Ертіс, Есіл, Тобыл езендерінің сағаларын алып жатқан Сол-түстік Қазақстан жерлері кірді. Қазақ рулары Тобылдың, Есіл мен Ертістің Орта ағысы бойында қоныстанған сол өл-кенің түрғылықты халқы болған1. Ермактің Сібірді қалай жаулағандығын орыс тарихшыларының атасы: Н.М. Карамзин былай қорытындылайды: "Сібірдің жаулануы көп жағдайда Мексикамен Перудың жаулануына үқсайды: жалын сүсты қарумен қаруланған Ермактың қарақшылары мыңдаған қолы оп-оңай бағын-дырды. Откені Солтүстік Моңғолдар мен түркілер оқ-дәріні пайдалануды білмейтін. XVI ғасырдың соңындағы олардың бар қаруы Шыңғысхан дәуіріндегі қару ғана болатын".
Екіншіден, бірінші Петрдің өзі 1722 жылы "Бұл Орда (Қазақ хандығы) бүкіл Азия елдері мен жерлеріне кілт және қақпа"... "Мейлі миллионнан ассын, орасан зор шығынға Қарамай бағындырып алу керек"3 деген екен. Осы мақсатты іс жүзінде асыру үшін 1734 жылы Сенаттың Обер секретары И.К.Кириловтың (1689-1734) Қазақстан мен Орта Азиядағы Россия иеліктерін нығайту үшін, осы еддермен сауданы дамыту үшін қалалар мен қорғаныс шептерін салу жөніндегі ұсынысын Сенат және Сыртқы істер коллегиясы қабылдады1, 1734 жылдың 1 мамырыңда Сенат жарлығымен И.К.Кирилов басшылық еткен Орынбор экспедициясы2 қүрылды. Экспедицияның мақсаты: "Қазақстан, Башкирия, Қарақал-пақстанның Оңтүстік аудаңдарының шаруашыльнын, олардьщ пайдалы табиғи қазбаларын пайдалануға дайындау", -болды. Бұл уақытта қазақ халқы жоңғарлармен соғыстың ауыр кезеңін бастан өткізген еді. Соны пайдаланып Ресей империясы Ор (Тобылдың бір тармағы), Жайық өзендері қүйылысында бекініс шептерін сала бастайды. Жайық өзе-нінің алдыңғы түсында орыстың бекіністі сауда орталығы -Орынбор (1735-1738) қаласының іргесі қаланды. Хиуа, Бүхара, Ташкент бағытында орыстың сауда керуеңдері жүрді, қалаға қарай ағылған орыс көпестеріне үш жылға дейін алым-салық алынбайтын сауда жүргізуге (1735-1738) рүқсат етілді4. XVIII ғасырдың өзінде Жайық өзені бойында 14 қамал салынды. Жайық қалашығынан бастап Звериноголовск бекінісіне - 770 шақырымға созылған Уйск шебі (әскери ли-ния" аяқталды. 1752 жылы тоғыз қамал, 58 бекіністен түра-тын 540 шақырымға созылған - Жаңа Есіл шебі оны 950 шақырымға созылған Ертіс - Сібір шебімен жалғастырылды. Алғашқы кезде қазақ жерін отарлау екі бағытта жүргізілді: Қазақстанның Батыс белігінде (Кіші жүзде), Солтүстік пен Шығыста (Орта жүзде). Бұл бөлікгің барлығыңда да Ресейдің казак өскерлері бекініс шептер яғни қамалдар түрғызды. XVIII ғасырдың бірінші жартысында үзындығы 1780 шақырымды қамтитын Атырау (Гурьев) қалашығынан басталып, Жайықтың бойымен Алабүға шебіне дейін жеткен Жайық бекініс шебі салыңды. Содан соң Орск (1735), Верхнеуральск (1745), Есіл (1735), Омбы (1705), Семей (1718), Оскемен (1720) т.б. бекіністерінің іргесі қаланды. Сөйтіп Жайық, Орынбор және Сібір шептерінің бойында казак қоныстарын салу кешпенді қазақ елі пайдаланып келген жерлерді орыстар жоңғарлармен бірге қазақтардан тартып алуға кірісті. Соның салдарынан дәстүрлі кошіп-қону жолдары бүзылды. Ал 1738 жылы салынған Ертіс линиясы, Жаңа Сібір және Есіл, Орынбор линиясы тірек (форпостқа) дейінгі жерге дейін жалғастырыдды. 1745 жылы Ертіс шебіне генерал-майор Киндерманның басшылық етуімен екі жаяу жөне үш атты әскер полктары орналастырылды1. Сенат жарлығы бойынша 1752 жылы Қазақстанның Солтүстік жағында тағы бір нығайтылған Преснегорьковск линиясын (шебін) салу басталды . "4 шіддеде 1752 жылы Омбыдан 546 шақырым қашықтықта Звериноголовск бекінісінің ірге тасы қаланған еді. Оған қоса Нашебурск және Вологодск полктерінің солдаттары мен драгундері Қызылжар сайында Луцк драгун полкінің өскери күзетімен әулие Петр, болашақ Петропавловск қамалын салды3. Оны Ешім өзенінің еңселі биігіне түрғызып екі қатар ағаш қабырғалармен қоршап тастады. Топырақ жолдары көмкерген қамал француздардың әскери инженері Вобанның жүйесімен салынды және шептегі басты тірек пункті болып табылды. 1753 жылы шеп салынып бітті. Оның қүрамына 10 қамал. 31 редут және 40 маяк енді. 1758 жылы Горький шебіне (Ашы көлдер) 2 жылға Орал және Дон әскерлерінің 2 мың казактары жіберілді. Үкімет қазақ жерін отарлау саясатының әскери тірегі ретінде қараған Сібір әскерлері күшейтідді. Бекіністер шебі қазақтардың ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген жайылымдарына шек қойды. Жерден патшалық қысым көрген рулар бір-бірімен бәсекелесіп өзара қырқысты. Жердің иесі қазақтарды қыспаққа алу енді ғана жоспарлы түрде іске аса бастады. Бір жағынан қазақтардан қүнарлы, шүрайлы жерлерді тартып алды. Екінші жағынан жаңа бекіністерге және оның маңайындағы қоныс тебе бастаған орыс шаруаларын, қамал горнизондарын азық-түлікпен, есіресе, астыкпен қамтамасыз ету мақсатымен — Сібірден Россияның ішкі түбірінен шаруаларды қоныстандыру басталды. жүктеу/скачать 0,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|