ІІ – Зерттеу жұмысының қорытындысы

Қорытынды
 Қорыта келгенде, менің айтқан ұсыныстарым жүзеге асырылып, «түймедақ» тазартқышының құраын тексеріп 
пайдалануға қолданса деймін. Ара шаруашылығының жұмыстарымен таныса отырып, балдың қасиеттерін жан-жақты 
зерттеп дәлелдей білдім. «Түймедақ» тазартқышын пайдалану мәселесін қарастырдым. Сонымен бунақденелілердің 
табиғатта және адам өмірінде белгілі бір маңызы бар екен: біреулері адамға азық әрі дәрілік қасиеті бар өнім берсе, екінші 
біреулері адам еңбектеніп өсірген өсімдіктерді жеп зиян келтіреді. Ал табиғатта өсімдіктерді зияндайтыны да бар. Ал екінші
жағдайда пайдасы бар екенін зерттеп, осы өзекті жан-жақты қарастыруға тырыстым. 
Нәтижесі: Дәлірек айтсақ, сабынмен бет жуған кезде микробтар түгелдей кетпейді. Ал мен ұсынып отырған «Тұймедақ» 
тазартқышын күнде қолданса, сабынмен кетпеген микробтар (кір) түгелдей кетіп, бет ағарады. Барқыттай жұмсақ болады. 
Пайдаланылған әдебиеттер

Қазақстан Ұлттық  энциклопедиясы Алматы 2004ж 6-том 

Байкенова Ш. Мұзафарова Г. «Денсаулық энциклопедиясы» Алматы 2007ж 

Қазақ энциклопедиясы. 6 том. 1978 ж

Сағитов А.О. және т.б. Справочник защиты растений. Алматы, 2004ж. 

«Қазақстан» ұлттық энциклопедия. І- том

«Балдың формуласын білесің бе?» Л. Тастанбекова, Алматы, 2008 жыл

Интернет-ресурстар
* * * * *
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТЕРМИНЖАСАМ ЖҮЙЕСІ
Қызылорда облысы Қармақшы ауданы Аудандық оқушылар үйі
«Жас тілші» үйірмесінің жетекшісі - М.Райымбаева
Ғылыми жетекші - доцент Сәдуақасова Г.Ж.
Тақырыбы: Қазақ тіліндегі терминжасам жүйесі
Жоспары:
Кіріспе
Негізгі бөлім
1.1.Терминдік атаулар мен терминология ғылымы.
1.2.Қазіргі қазақ тіліндегі терминжасам тәсілдерінің зерттелуі.
1.3.Терминдердің сөзжасамдық тәсілдері.
Қорытынды
                                                  КІРІСПЕ
      Терминжасам – жүйелі құбылыс, оның яғни жүйенің бір мүшесіне терминжасамдық тәсілдер жатады. Терминжасам
тілдің сөзжасам жүйесінің бір мүшесі, бір тармағы болғандықтан, ол сөзжасамның жалпы заңдылықтарын сақтайды, оған
бағынады,   ол   терминжасамда   қолданылады.   Олай   болса,   терминжасамда   сөзжасамның   тәсілдері   түгел   қолданылады.
Сонымен бірге, терминжасамның өз ерекшелігіне байланысты тәсілдер де терминжасам тәсілдерінен орын алады. 
     Терминжасам тәсілдері сөзжасам тәсілдеріне негізделеді. Сонымен бірге, теминжасам тәсілдерінің өз ерекшеліктері де
бар. Сөзжасам тәсілдері терминжасам тәсілдерінің негізін құрайды. 
      Сөзжасамдық тәсілдер туралы сөз болғанда, оның бірте-бірте қалыптасқанын есте ұсау керек. Өйткені терминжасам
тәсілдері де бірте-бірте қалыптасады. 
      Қазақ терминжасам жүйесі мен терминжасам көздері термин шығармашылығының жүру үрдісі, өзіндік тарихи даму
сатылары бар қалыптасқан жүйелердің қатарына жатады.
    Көз жеткізгеніміз – терминжасам жүйесі біраз уақыт тоқырауларына қарамастан, өзіндік тәжірибесі бар жүйе.
       Терминдерді ұлт тілінде қалыптастыруға, нақты, саналы, батыл әрекет қажет. Әзірге бұл әрекетпен санаулы сала
мамандары   айналысып   отырғандығын,   бұл   тұрғыдан   бұқаралық   ақпарат   құралдары   қызметкерлерінің   қызметі   ерекше
екендігін айтып кеткен дұрыс. Оның үстіне, бұл бағытты көпшілік түсіне алмай отырғаны да жасырын емес. 
    Термин әлі де өзіндік табиғатын зерделей түсінуді қажет ететін күрделі тілдік бірлік.
    Кез келген ғылым саласы үшін термин сөз тек сол сала мамандарына ғана түсінікті, тұлғасы өзге тілден жасалған сөз
болуы шарт болып келді. Сондықтан қазіргі кезде де кірме термин сөз болсын, қоғамдық өзгерістерге байланысты енген
жаңа сөздер болсын, барлығы бірдей термин ретінде қабылданады. Яғни термин мен жаңа сөздік арасын ажырата алмай,
ғылыми   тұрғыдан   өзіндік   талаптары   мен   арасындағы   шекті   қоя   алмай   жүргендігіміз   –   тіл   біліміндегі   терминологияға
қатысты өз алдына тағы бір өзекті мәселе.
   Ұлттық терминологияны қалыптастырудағы олардың басты бағыты – ішкі терминжасам көздері екендігі белгілі болып
отыр. Сондықтан ішкі терминжасам көздері мен оған әсер етуші факторлар да жан – жақты айқындауды, іс жүзінде ескеруді
қажет ететін мәселелердің қатарына жатады.
Негізгі бөлім
1.1.Терминдік атаулар мен терминология ғылымы.
       Терминдер жүйесі, жалпы терминология жағдайы тілдің лексикалық құрамындағы бүтін бір мәселе ретінде көптен
зерттеліп   келеді.   Оларды   шешуде   тіл   мамандары   да,   логиктер   де,   басқа   да   ғылым   салаларының   өкілдері   де   қатысып,
еңбектерін арнады. 
        Терминологиялық   лексиканы   зерттеуде   және   оны   қоғам   үшін   мәнін,   маңызын   анықтауда   А.А.Реформатский,
В.В.Виноградов, А.Н.Баскапов, Р.А.Будагов, Р.Ф.Журавлев, М.Ш.Гасымов, Б.О Орузбаева, Н.А.Щеглова, Д.Э.Розекталь,
М.А.Теленкова және В.П.Даниленко, Т.Бертогаевтың еібектерін ерекше атауға болады. Сондай- ақ қазақ түрколог тілшілері
А.Байтұрсынұлы,  Қ.Жұбанов, Е.Аманжолов,  С.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров,  Н.Сауранбаев,  Ш.Сарыбаев,  С.Исаев, Ө.Айтбаев,
Б.Қалиев, А.Аманжолов, Ш.Құрманбайұлының еңбектерінің де үлесі зор.
59

      Академик І.Кеңесбаев пен профессор Т.Жанұзақов терминнің о баста латын тілінің «шек», шекара деген сөздерінен
пайда   болғандығын   айтады.   Яғни   «Ғылым   мен   техниканың,   көркемөнер   мен   қоғам   өмірінің   алуан   түрлі   саласына
байланысты қолданылатын тұжырымдарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері, атау сөз» - деген пікірге келеді. 
    Терминология – ғылым тілін зерттеудегі орталын нысан. Қай ғылым саласын алсақ та, оның лексика – симантикалық
өзегі терминдер болып табылады. Сондықтан тіл біліміде ғылым тілі көбінесе терминологиямен байланыстырылады. Қазіргі
кезде қазақ терминологиясы дербес нысан ретінде едәуір зерттелді.
       Академик Ә.Қайдар терминология бойынша қазір атқарылып жатқан алуан түрлі жұмыстарға былайша баға береді:
«Өлеңге әркімнің – ақ бар таласы...»  деп ұлы Абай айтқандай қоғамда кұн санап туындап жатқан ғылыми – техникалық
ұғым түсініктерді тілімізде бедерлеп – белгілеу қажеттігіне байланысты толассыз тоғытылып, пайда болып жатқан қат-
қабат   сөз   тасқыны   –   терминдерге   терминология   саласындағы   мамандар   ғана   емес,   сол   терминдерді   қолданушы   қалың
жүртшылықтың да ежар қаруы мүмкін емес. 
       Ел Президенті Н.Назарбаев «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген баяндамасында: «... Түбірі латын, грек
тілдерінен алынып Еуропа тілдерінің бәріне сіңісті болып кеткен термин сөздерді орынсыз қозғаудың реті жоқ, тілімізде
бұрын бар сөзді қолдан жасаған жаңа терминге таңбасақта, ешқайда кетпейді, тілдік қорымызда сақталады. Ал түбірі таза
орыс, славян тілдерінен алынған сөздерге қазақша балама табуға болады деген пікірді толық қуаттаймын...» деген еді. 
1.2. Қазіргі қазақ тіліндегі терминжасам тәсілдерінің зерттелуі
     Тіл – тілде жаңа термин жасау оның терминологиялық қорын байытып, терминологоиялық жүйесін реттеудің негізгі
көзі ең алдымен сол тілдің өз сөздік құрамы, жалпы әдеби тілі, ұлттық лексикасы болып саналады. Яғни терминдер де
байырғы сөздер секілді тілде бұрыннан бар сөздер мен түбірлер негізінде жасалады. Терминжасам процессінде ұлт тілі өз
сөзжасам амалдарының үлгілерін алға тартса басқа тілдерден кірме сөздерді қабылдау сәтінде де, осы тәсілдерге сүйене
отырып, өзіндік модельдерін құрайды. Жылдар бойы қалыптасып келе жатқан сөзжасам амалдары терминжасамға тікелей
қатысып, олардың қайсыбірі белгілі бір кезеңде белсенді қызмет көрсетіп, активтеніп қайсыбірі белгілі бір кезеңде солғын
тартып, үнемі үздіксіз өзгеріске түсіп отырған. 
         Көптеген ғалымдар термин жасау процесіне тікелей атсалысып, ол үшін қазақ тілінің лексикалық байлығы мен
грамматикалық амалдарын түгел іске жаратуға бетбұрыс жасаған болатын. Соның нәтижесінде халық тілінің сарқылмас
қазынасы сарапқа түсіп, қарапайым сөздер терминдік мәнге көшті. Ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан сөзжасам тәсілдері
терминжасамның  негізгі  тірегіне  айналды.  Және  атап айтуға  тұратын   бір нәрсе,  терминжасам  тек  ұлттық  тіліміздің  өз
материалымен ғана  шектелмей,  кірме сөздер қатарына  да тиімді  пайдаланды. Олай болса  қазақ терминжасам    жүйесін
пайдаланудың барысында жылдарының алғашқы кезеңінде шет тілі сөздерімен қоса аз а болса ұлттық төл сөздер арқылы да
терминдер жасалып, қалыптасты. Осы кезеңде жасаған терминдердің жиынтығын қарастыра келіп 1931 жылы жарық көрген
«Атау   сөздері»   сөздігінен   мысалдар   ала   отырып,   олардың   жасалу   жолдарындағы   ерекшеліктерді   былай   топтап   бөліп
көрсетуге болады:
а) шет тілінің сөздерін өзгеріссіз ала отырып жасалған терминдер: нашатыр – әнес тамшысы, нағыз логарифм, градус,
бюджет,   инозем   дәрісі,   інтернатсанал,   кәлендір,   кабинет,   кәлорі,   үністет,   инспектір,   мәліметр,   мекрескоп,   негетіб,
енженер және т.б.
ә)   шет   тілі   терминдерінің   соңына   қазақ   тілінің   қосымшаларын   жалғау   арқылы   жасалған   терминдер:  магниттенген,
инспектеу, потографияшы, призмалы бинокіл, енженерлік электрлену және т.б.
б) төл сөздерді сол қалпында ала отырып жасалған терминдер: нұсқау, бекіту, топшылау, пән, қасақана, ағын, мүдде,
қазына, қисса, бірлік, табыс, мәжіліс, өсиет т.б.
в)   төл   сөздерге   қосымша   жалғану   арқылы   жаңа   мағына   беру   арқылы   жасалған   терминдер:     тарихи   заңшылдық
(исторический матерализм), серпімділік, себепкер (фактор), деректеме, меңгеруші және т.б.
1.3. Терминдердің сөзжасамдық тәсілдері.
   Қазақ тілінде сөзжасам мәселесі, соның ішінде морфологиялық (синетикалық) сөзжасау 20-30 жылдардан бастау алады.
Сөзжасамның бұл тәсілін алғаш зерттеген ғалымдар: А.Ысқақов, Н.Оралбаева, Б,Қалиев. Әсіресе соңғы жылдары сөзжасам
мәселесіне арналған Н.Оралбаеваның оқулығы мен А.Салқынбайдың еңбегін арнайы айтуға болады.
    Тілімізде байырғы  сөздеріміздің есебінен термин қорымызды толықтыру кезінде немесе кез келген арнаулы саланың
терминдерін   жасау   барысында   белгілі   бір   үлгіні   сақтаудың   терминология     үшін   маңызы   зор.Бұл   ең   алдымен
терминологиядағы   жүйелілікті   бұзбау   үшін   қажет.   Ал   терминологиядағы   жүйелілікті   кейбір   терминолог   –   ғалымдар
терминологияның басты принципі деп санайды. Тарсалалық терминологияны зерттеу нысанына ала отырып, сала бойынша
өнімді блоуы мүмкін сзжасам үлгілерін ( жұрнақтардың түбірге қосылу ерекшеліктерін) анықтауға тырыстық. Нәтижесінде,
қолданыс тапқан жұрнақтардың көбі өзге сз табынан зат есім жасауда қолданылады:
5
шы/ші – бұрғы + шы, кен + ші, мұнай + шы, кенжа + шы; - гыш/гіш, - қыш/кіш  - ауаүрле + гіш, газанықта +
ғыш қозғалт + қыш,  желдет + кіш; - ғы/гі – сор + ғы, сіңір + гі, жұт + қы, бүрік + кі, - ыл + ым, - іл +і м, - л + ым, -л +ім
– суайда + л+ ым, сіңір + іл+ім, тамыз + ыл +ым т.б
Қазақ тіліндегі терминдер тізбегі құрылымдық жағынан әр түрлі жолмен жасалған. Терминдердің құрылымына мән беріп
қарасақ,   олар   әрі  лексика   –  семантикалық,   әрі  грамматикалық,  сондай   –   ақ  синтаксистік  жолдармен   жасалғанын
аңғаруға болады.
     Терминжасам жүйесінің жасалуына негіз болатын әр түрлі  лексикалык қорларды жинақтай отырып,  терминжасам
көздерін өзара іштей жинақтап, жүйелеп көрсетуге болады.
    Бұл жөнінде ғалым Ш.Құрманбайұлы: «Жалпы кез келген тілдің теминологиялық лексиканың түзілуіне негіз болатын
екі көз бар. Оның бірі – ұлттық тіл де, екіншісі – өзге халықтардың тілдері. Алғашқысы терминжасамның ішкі көзі, ал
кейінгісі – сыртқы көзі деп аталпды» - деп көрсетеді. 
     Ең бастысы, ғылыми атмосфера қазақ ғылымын, қазақ тіліндегі ғылым салаларының, соған сәйкес терминдердің қазақ
тілінде   дамып,   қалыптасуын   тежеді.   Мұның   зардап   шекке   соңғы   маңызды   нүктесі   қазақ   тілінің   тілдік   мүмкіндігі   еді.
Осынша жылдың ішінде ғылымға деген осындай көзқарастың салдарынан терминжасам жүйесі жұмыс істемеді, ғылым тілі
үлкен зардап шекті.   Соның салдарынан терминжасам жүйесі толық қалыптаспады. Қазақ тілінің терминология саласына
қатысты мүмкіндігі толық пайдаланылмады
                                              
60

ҚОРЫТЫНДЫ
  
Қазіргі қазақ терминологиясының термин жасап, термин қалыптастыру ісі өзіндік ерекшеліктерге толы болып отыр. Атап
өтсек, қазақ терминологиясы бірнеше жылдар бойы қалыптасқан кірме терминдерге толы. Қазіргі кезде сол қалыптасқан
терминдердің өзі қазақшаға аударылып, қазақ тіліндегі нұсқасын қалыптастыру ісі қарқынды түрде жүргізіліп жатыр.
Соңғы кезеңде қазақ тілінің термин жасау жүйесі қолға алынып, қазақ терминологиясына бірқатар сөздер жаңа ұғымдарға
ие болып, жаңа сөздер мен терминдер жасалды. Бұл қазақ тілінің сөздік қорын, әрі терминологиялық қорын байыта түсіп,
терминологиялық  қордағы кірме терминдердің санын азайтуға  қалыптасқан қазақ тіліндегі  терминдер аз да болса үлес
қосып отыр деген сөз.
Қазақ терминологиясы – өзіндік қалыптасу тарихы, даму жолы мен өзіндік бағыттары мен принциптері бар, әрдайым
даму үстіндегі негізгі салалардың бірі.
Түрлі ғылым салалары бойынша жарық көріп жатқан сөздіктерден басым көпшілігі әлі де болса, орыс тілінің ыңғайына
қарай икемделген, сондықтан көптеген қазақы терминдер орыс терминінің жетегінде, көлеңкесінде қалып, қолдану аясын
тарылтады.   Бүгінгі   қазақ   тілінің   мемелекеттік   мәртебесін  арттыруда   және   оны   оқып   меңгеруге   көмегі   бар.   Қазақша   –
орысша сөздіктердің жарық көруі – өмір талабы.
                  
                            Пайдаланған әдебиеттер тізімі
1.   Кеңесбаев,   Т.Жанұзақов.   тіл   білімі   терминдерінің   орысша   –   қазақша   сөздігі.   Русско   –   казахский     словарь
лингвистических терминов – 2 ші бас. Алматы: Ғылым, 1966 - 208 
2.Ерназарова З.Ш. Қазақ сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері. Филол.ғыл.докт... авторефераты:
10.02.02. Алматы, 2002.
3. Қ.Жұбанов. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.
4.Қайдаров Ә.Т. Ғылым тілі және әдеби тіл статусы // Терминдер және олардың аудармалары. Алматы: Ғылым.1990.
5.Біләл Ш. Терминология – ғылымтану ілімінің негізгі салас // Ана тілі. 2003, мамырдың 22- сі.
6.Сайрамбаев   Т.   Терминдердің   сөз   тіркесіндегі   құрылымдық   ерекшеліктері   туралы   //   Қазақ   терминологиясының
мәселелері. Алматы: Ғылым, 1986 
7.Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы : Ана тілі. 1991
8.Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. Алматы : Ана тілі . 19991.
* * * * *
ЭНЕРГИЯНЫҢ ЖАҢА КӨЗІ – КҮН ЭНЕРГИЯСЫН ПАЙДАЛАНУ
Дарменова Бакытгуль Джагипаровна Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Ембі қалалық № 1 орта мектебінде 
география пәнінен сабақ беремін. Мектептегі шығармашылықпен қызыға жұмыс жасайтын оқушылардың одан әрі 
дамыту үшін  жұмысымды жалғастырып келемін. Сол оқушылардың ішінде көп ізденетін әсіресе география пәнін 
ерекше ықыласпен қызығып оқитын 10 класс оқушысы Бирмагамбетова Сабина. 
Қазіргі таңда сарқылатын табиғат қорларын сақтау мақсатында баламалы энергияны пайдалану жұмыстары Сабинаны 
қызықтырды. Оқушының сол қызығушылығын ескеріп бірлесе отырып  ғылыми жоба дайындадық.
Жоба тақырыбы: Энергияның жаңа көзі – күн энергиясын пайдалану.
Мақсаты: Арзан баламалы жаңартылмалы энергия көзін пайдалану арқылы экологияға нұқсан келтірмейтін энергияны 
үнемдеу саясатын ұсыну.
Тақырыпты негіздеу:  Күн энергиясы планетамыздағы ең маңызды тіршілік көзі. Ол Жер ғаламшарының атмосферасы 
мен беткі қабатын әрдайым жылытып отырады. Күн энергиясы арқылы желдің соғуы, табиғаттағы судың айналымы, 
өсімдіктер дамуы, жануарлардың азықпен қамтамасыз етілуі жүзеге асады. Сонымен қатар тікелей Күн энергиясының 
әсерінен Жер қойнауында қазба байлықтар түзіледі. Күн энергиясын жылуға немесе суыққа, электр энергиясына немесе 
қозғалтқыш күшке айналдыруға болады.
Жер бетіне күн энергиясы қанша көлемде түседі? Күн секунтына шамамен 1,1x1020 кВт сағ энергия шығарады. Киловатт 
сағат - бұл қуаты 100 ватт шамның 10 сағат жұмыс істеуіне қажетті энергия мөлшері. Атмосфераның беткі қабаттары 
жылына Күн шығаратын энергияның 1/1000000 бөлігін ғана алады, ол дегеніміз, 1500 квадрильон (1,5 х 1018) кВт сағ 
энергия. Алайда шағылу, шашылу және жұтылуға байланысты (атмосфера газдары мен шаңдары жұтады) тек бар 
энергияның 47%-ы ғана, яғни шамамен 700 квадрильон (7 х 1017) кВт сағ энергия жерге келіп жетеді.
Жер бетінің бірлік ауданына түсетін күн энергиясының көлемі келесі факторлармен анықталады: географиялық бойлық, 
жергілікті климаттық жағдайлар, жыл мезгілі және берілген жердің Күнге қатысты орналасу бұрышы.
Күн бізді тегін энергиямен қамтамасыз етеді және бүл энергияның мөлшері әлемде тұтынылатын энергия мөлшерінен 10 
000 есе артық.
Жалпы, балама энергия көздерін қолдану 1973 жылы мұнай дағдарысынан кейін басталды. Көмірсутегінің бағасы күрт 
қымбаттап, көптеген Еуропа елдері балама энергия көздерін пайдалануға бет бұрды. Мәселен Дания, Испания, Германияда 
жел энергетика саласын дамытуға ден қойды. Қазіргі таңда бұл мемлекеттердің энергетика секторындағы жел қуатын кәдеге
жарату 20 пайызға жетіп отыр. Әлемдік деңгейде бұл өте жақсы көрсеткіш.
Республикамызда баламалы энергия көздерін дамытуға қолайлы жағдай жеткілікті. Әсіресе, географиялық орналасу 
жағдайына қарай күн энергиясын пайдаланудың мүмкіндігі мол. Мәселен, Қазақстанда жылдық күн энергиясының 
потенциалы 340 млрд тонна шартты отынды геотермалды қуат күші 100 млрд тонна шартты отынды, ал гидроэнергияның 
әлеуеті 170 кВт-ты құрайды. Мал және құс қиларын қайта өңдеу арқылы 2 млн тоннаға жуық биогаз алуға болады.
Қорытынды:  Энергия мен қорларды үнемдейтін технологияларды дамыту барған сайын өзекті мәселеге айналып 
барады. Қуатты үнемдеу мақсатында, туындаған экологиялық проблемаларды шешу мақсатында мен киелі Жем бойындағы 
Ембі елді мекенінде күн энергиясын пайдалануды үшін күн панелдерінің  қондырғыларын салуды мақсат етіп қойдым.   Күн
энергиясын ішкі энергияға түрлендіру арқылы жылумен қамтамасыз ету мақсатында күн коллекторын пайдалану. Осындай 
сужылытқышты душ және асханаға (ыдыс жууға) мектепте және өз үйімізде  пайдалануға болады.
61

Менің ұсынысым:
1.Отандық фотомодульдер шығаратын зауыттарды көбейтсе;
2.Гелиожүйелік қондырғыларды мемлекет тарапынан субьсидиялар бөліп,бағасын арзандатса;    
3.Ауылдық жерлердегі мекемелерге, көшелерді жарықтандыруда арзан күн батарея панелдерін орнатса.
                              Жоба қорғау барысында қолданылған баннер
География пәні жаратылыстану бағытындағы барлық пәндермен тығыз байланысты. Оның ішінде математика пәнімен, 
оған дәлел географиялық есептер. Географиялық есептерді құрастыруда ерекше ықыласпен жұмыс жасайтын шығармашыл 
оқушы Алтай Әлішер. Әлішер 6 класс оқушысы,  сабақ барысында өз сыныптастарына тақырыпқа сай географиялық 
есептерді үлкен шеберлікпен орындайды.  « Азимут бойынша жол тауып жүру» тақырыбына  Әлішердің сыныпастарына  
құрастырған есебі:
Шартты белгілерді пайдалана отырып, А4 форматына төменде келтірілген қарақшылардың қазынаны іздеу жолының 
нобайын сызыңдар. Қашықтықты  1: 5000 (1см-50 метр) масштаб бойынша белгілеңдер.
Қарақшылар 1-ші нүктеден 70 ° азимут бойынша аралға дейін 220 метр өзенмен жүзіп өтті. Аралдың жағасынан бөтелке 
тапты, бөтелкеден  картаны тауып 120°  қазына жатқан сандықтың кілтін табу үшін  азимут бойынша 270 м жүріп  аралдағы 
ең биік талдың басынан кілт тауып алды. Содан соң 20 градус азимут бойынша 160 метр жүріп қазына жатқан үңгірді  
тапты. Соңында 125 градус азимут бойынша 30 метр жүрген соң, қазынаны тауып алды.  
Масштаб тақырыбы бойынша Әлішердің сыныптастарына құрастырған тапсырмасы:
1: 25000 000
1: 500 000
1:30 000
1: 85 000 сандық масштабын атаулы машстабқа қалай тез айналдыруға болады? Яғни 1 метрде 100 см болатын болса 
масштаб кқрсеткішіде соңғы екі нөлді алпы тастауға болады. Мысалы:
Сандық масштаб                Атаулы масштаб
 1: 25000 000                       1см-250 000 м
1: 500 000                            1 см – 5000 м
1:30 000                               1 см – 300 м
1: 85 000                               1 см – 850 м
Температура инверсиясы тақырыбы бойынша дайындаған тапсырмасы:
Егер таудың етегінде t° + 24 °  болса, 2км, 4км, 6км биіктікте t° қандай болады?
Шешуі: 
формуласын пайдалана отырып. 
2•(-6)+24= -12
4•(-6)+24= 0
6•(-6)+24= -12
* * * * *
ТӘУЕЛСІЗДІК КҮНІ. ШЫҒАРМА
Ақтөбе облысы. №3 Хромтау орта мектебі
Енсепбай Тимур 4- а класс оқушысы
Мұғалімі  бастауыш класс мұғалімі  Уразалина Кенжегүл 
Міне біздің тәуелсіздік күнін алғанымызға жиырма бес жыл болды. Тәуелсіздік күні мерекесі
әр жылдың он алтыншы желтоқсанында аталып өтеді. Тәуелсіздік-тұғырымыз. Халқымызға
ғасырлар бойғы арман болған тәуелсіздік егеменді ұстанымдарын биікке көтеретін күн-біздің
Отанымыздың әрбір азаматы үшін қастерлі мереке. Біз тәуелсіздік күнін 1991 жылы алдық.Біз
ешбір елге тәуелді емеспіз.Өзіміздің елтаңбамыз, әнұранымыз және де өте ерекше аспан түстес
туымыз, астанамыз бар.
 Тәуелсіздік күнін алуға қазақ батырлары Қайрат Рысқұлбеков, Міржақып Дулатов көп үлесін
қосты. Тәуелсіздік күнін алғаннан бастап қазақ елі дамып келе жатыр. Елбасымыз Нұрсұлтан
Назарбаев Әбішұлының ел басқару саясатының арқасында жиырма бес жылдың аралығында
көптеген жетістіктерге қол жеткіздік. 
Біздің елімізде жүз отыздан астам ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүріп жатыр. Енді сол тәуелсіздік қасиетті белгілерін  
қадірлеуіміз қастерлеуіміз де керек.
ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚ ЕЛІМ
Жасай бер жаса,
Тәуелсіз қазақ елім.
Ұрандап шыға кел , 
Қазақ жерім.
Ту көтерді ,қазақ батырлары,
Әнұран шашты ақындары, 
Елтаңба құрады суретшілер,
Бұл біздің керемет рәміздері.
62
1км = - 6 ° С

ЕРТЕГІ – АҢЫЗ
Ақтөбе қаласы, №53 орта мектебінің
 4 «А» класс оқушысы  Төлеутаев Рахат Арманұлы 
                                                Мұғалімі: Кенегесова Жадыра
Бұл ертегі-аңыз бұдан 130 жыл, мүмкін, одан да бұрын болған шығар, ол туралы нақты ешкім айта алмайды. Бұл аңызды
менің   атам   өзінің   арғы   аталарының   өз   ауыздарынан   естіген.   76  жастағы   атам   өзінің   аталарынан   естіген  ертегісін   осы
уақытқа дейін ұмытпаған. Біздер атамызбен жазғы демалыс кезінде осы аңыз болған жерге барып тұрамыз. 
Сонау ерте кезде менің атамның туған жерінде Сәдібай деген бай өмір сүрген. Оның өте көп төрт түлік малы болған. Кең
даланың бір бөлігін иемденіп жатқан. Қарауылындағы жұмысшыларын құл есебінде пайдаланған. 
Байдың екі әйелі болған. Бәйбішесінен бір қыз бала болады. Қыздың атын Тінікей қояды. Тінікей өте сүйкімді, кішіпейіл
болып өседі. Қарауындағы жұмысшылардың  балаларымен ойнап бірге өседі. Жасынан кедей балалармен өскен Тінікей
өзімен   бірге   ойнап,   ер   жеткен   кедейдің   Тілек   деген   баласын   өте   жақсы   көріп,   бір-бірінен   айрылмастай   халге   жетеді.
Тінікейдің жасы он жетіге келгенде көрші бай өзінің кенже баласына келін қылып айттыруға келеді. Екі бай қалыңмалға
келіседі. Бұны естіген Тінікей мен Тілек бір түнде атқа мініп, адам көрмес жерге қашып кетпекші болады. Түннің бір
уағында   екі   жас   атқа   атқа   отырып   адам   таба   алмайтын,   Ырғыз   өзенінің   бір   түкпіріндегі   тау-тасты   жерге,   адам   аяғын
баспаған бір қараңғы үңгірге орналасады. Күндіз далаға шықпай, түнде ғана далаға шығып, керек-жарақтарын, тамақтарын
дайындап, өмір сүре береді. 
Бай қызының жарлының баласымен қашып кеткенін біліп, ашуға мініп, бүкіл ауылды жинап: «Кімде-кім менің қызымды
тауып берсе, оған қырық бас мал беремін», - деп жарияға жар салады. Тау-тасты, жыра-жықпалды аралап жүріп, жайылып
жүрген аттарын көріп, байға хабар береді. Бай бүкіл адамдарын жинап, Тілек пен Тінікейдің жатқан жерін тауып алады. Бай
Тілекті шақырып алып, адамдарына өлтіртеді. Оны көрген Тінікей атына мініп, өзеннің арғы бетіне шығып кетеді. Бай
адамдарына «Тінікейді тірілей ұстап әкеліңдер!» деп бұйрық береді. Тінікей жас кезінен садақ атумен жақсы машықтанған.
Сондықтан әкесінің жіберген адамдарын садақ оғымен жанына жақындатпады. Бай қызының тірілей беріспейтінін көріп,
сырт жағынан келіп, өзі атып өлтіреді. Тілек пен Тінікейді өлтіріп, бай ашу үстінде жасаған ісіне өкініп: «Бұларға тіріде
бірге болуға неге рұқсат етпедім? Енді өлгенде бірге болсын» деп екеуін бірге жерлеген. Байдың мынадай зұлымдығын
көрген халық шошынып, ауылдан үдере көшіп кеткен. 
  Міне, қаншама ғасыр өтсе де, бұл аңыз ел аузында әлі күнге дейін сақталып келеді. Тілек пен Тінікей тұрған үңгірді
адамдар  «Аманат   тас»   деп   атап   кеткен.   Себебі,   ол   кездерде   қар   қалың   болып,   жүретін   жол   жоқ   кезде   қайтыс   болған
адамдарын осы үңгір тасқа «саған аманат» деп күн ашылып, жол түскен кезде уақытша қойып кеткен кездері болған. Тілек
пен Тінікей жасырынған үңгір Ырғыз өзенінің бойында, Әйтеке би ауданының Қияқты ауылында. Менің атам әр жазда
өзінің немере-шөберелерін Тілек пен Тінікейдің тұрған және жерленген жеріне апарып тұрады. 
* * * * *
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖАЙЛЫ ӨРЕЛІ ОЙЛАРЫ МЕН ӨЛЕҢДЕРІ
Есекенова Гуламза Достиковна  Ембі қалалық №1 орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімімін. Өзекті мәселем –
ақпараттық технологияларды қолдана отырып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту болып 
табылады. Бүгінгі таңда әр пәннің оқытылуы баланы жан-жақты дамытуды көздеу,бала бойындағы 
шығармашылық қабілетін дамыту,оның дербестігі мен белсенділігіне дұрыс бағыт беру сияқты мәселелерді жан-
жақты шешу қажеттілігі ескерілуде. Өзімнің тәжірибемде оқыту барысында алдыма қойған мақсатым- оқушыны 
субьект ретінде оқу ісіне өзінше қызықтыратын,оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу.
«Тәуелсіз Қазақстан»
Менің   туған  жерім-  Қазақстан   Республикасы.   Елім     бай  тарихымен,   көне   мәдениетпен   және   әсем   табиғатпен
ерекше.   Осы   тамаша   табиғатын   –   ай   десеңізші?!   Бурабайдың   аспанмен   астасқан   қарағайлары,   тың   жердегі   алтындай
жайқалған   егіндері,   Ұлы   даланың   ақшыл   бетегесі   –   барлығы   менің   Қазақстанымның   байлығы.   Менің   Қазақстаным   –
сонысымен ыстық, қалаулы, аяулы, маңызды, асыл деп есептеймін.    Исмаилов Нұрберген
«Тәуелсіздік - тұғырым»
«Тәуелсіздік»   деген сөз қарапайым естіледі. Бірақ оның  ішінде зор мағына жатыр. Әр мемлекет, әр ел өзінің тәуелсіз
болуын қалайды. Қазақстан да тәуелсіз елдердің бірі. Тәуелсіздік бізге оңай келген жоқ. Қаншама ақын – жазушыларымыз
«Оян,   қазақ»  деп   жігерлендірген.   Соның   арқасында   қазір  егеменді   ел   болып,   тәуелсіздігіміз   тұғырлы   болып   тұр.   Мен
елімнің болашақта дамыған он елдің қатарына енуіне ат салысамын.     Арстангалиева Жаркынай
«Тәуелсіздік байлығым»
Тәуелсіздік – ең алдымен қазақ халқының бостандыққа ұмтылған асқақ армандары мен қайсар рухтың жемісі. Бір
қаламның ұшымен жазылып, барша қауымның жүрегіне арнаған, бір ауыздан айтылып, кең өлкемді шарлаған осынау бір
ыстық  сөз, ыстық  көңіл лебізі  бүгін ғана  емес, бір уақытта  да қан тамырымыздың  лүпіліндей естіледі  бізге.  Еліміздің
басынан азап та, аштық та, сұм оғыс та өтті....
Қазір тәуелсіздігімізді алып, көк туымыз желбіреп, еліміз әлем елдеріне танылып жатырған жайы бар. Бұл көңілге
қуаныш ұялатады. Еліміздің алар асуы алі көп деп ойлаймын.   Сұлтан Алишер
 
Тәуелсіз елдің ұланымыз,
Болашақтың қыранымыз.
Мейірімге қанамыз,
Біз бақытты баламыз.
Өтеген Қажымұрат
63

Көк туы желбірейді елімнің,
Жас қырандай қалықтайды көгімнің.
Тәуелсіздік алған елім, қазағым,
Жасай берсін, өсе берсін өренің.
    Камалова  Зейнеп
Тәуелсіз елім, тұғырың биік, төрдесің,
Мақтаныш тұтам, туыңды биік көргесін.
Мәңгі жасап, азат елім гүлденсін,
Бүлдіршіннің осы басты тілегі.
 Есіл Ғазиза
«Су»
Бізге су өте қажет. Су болмаса біз өмір сүре алмаймыз. Біз суды күнделікті   өмірде пайдаланамыз. Су түссіз, мөлдір
болады. Сусыз жануарлар да тіршілік ете алмайды, өсімдіктер де өспейді. Сондықтан суды үнемдеуіміз  керек.  
Алиева Самал
Оның көп парағы бар,
Ашып оқысаң, білім аласың. (Кітап)    Рақым Арсен
Өзі кішкентай жәндік, 
Бірақ  мықты, еңбекқор.(Құмырсқа).     Шораева Анель 
Аспанда жүреді дөңгелеп, 
Нұрын шашады, күлімдеп.    (Күн).          Жилкаманов Темирлан 
Аспандай бір жануар,
Биік-биік тауы бар.   (Түйе)     Алибекұлы Бейбарыс 
Бәйтеректің басына сен шықтың ба?
Астананың таза ауасын жұттың ба?
Жас қаланы, бас қаланы өркендеген,
Қонақ болып қыдырып сен бардың ба?    Іскендірова Үрләйгүл
Мен алтын балық ұстап алсам, ең бірінші еліміз тыныш болса екен, достарым, ата-анам  дендері сау болса екен....
         Өзіме келгенде арманым менің өте көп ...   Мектепті үздік бітіріп, Астанаға барып оқып, күшті дәрігер болғым 
келеді. Адамдарды емдеп,оларға қуаныш сыйлау қандай бақыт десеңізші?! Ал тігемі, өзіме ұнап жүрген велосипед және 
компьютер алсақ қой,шіркін....... Алтын балық тілегімді орындашы.......
Алибекұлы Ағарыс
Наурыз келді еліме,
Наурыз келді жеріме.
Құтты болсын халайық,
Елде болсын береке.
Исмаилов Нұрберген
Ұйқасын тауып ойнайық!
Төлен!                                     Нұраш!                                Ырысбай!
Айтасың ба өлең.                   Көзіңді аш!                         Күліп отыр ұрыспай.
Қабыл!                                    Сарамысың?                        Жаңыл!
Өз орныңнан ........                 Айтқан тілді аламысың.     Тілегің болсын қабыл!
Байтас!                                   Біләл!                                    Ғұмар!
Жеңіс үшін айқас.                Жұмсағанда ті ал!                Күлкілі сөзге құмар!
Жүкен!                                  Боташ!                                   Тауман!
Ашылды ма дүкен.              Дүкеннен әкел тоқаш.          Балықты  ағыт аудан.
Арстангалиева Алтынай
Өлең жолдарын құрастырайық.
у – у – у – 
Желбірейді біздің ту.
у – у – у –
Айнаш кірді жуу.
у – у – у –
Таудан ағады су
ла – ла – ла –
Көлден ұшты шағала.
ла – ла – ла –
Ақтөбе – әсем қала.
са – са – са –
Шағып алды маса.
са – са – са –
Нан жедік таласа.
Женгалиева Сымбат
64

Д – дан бастасақ - дауыл,
А-дан бастасақ – (ауыл)
Т-дан бастасақ - түлкі,
К-ден бастасақ – не?  (күлкі)
Ізбасқан Арманбек
Оқыңыз  және жазыңыз
ша
                              на
                              ла
                                      
 нұр
Аманкелдиева Гульназ
Бастапқы әріптерді қысқартып жаңа сөздер жазыңыз.
Барыс – арыс, ыс
Хат - __________
Жолақ - ________
Палау - ________
Қауыз - ________
Күй - __________
Адасқан атауларды тауып, астын сыз.
Ашқарақ асқа асықты,
Қолына алды қазықты.
Еріген жоқ қар әлі,
Есік киіп жүр бәрі.
Көпен келіп ысқырды,
Кепсерлерді ұшырды.
Қойшы қойды қайырды,
Қазыларын айырды.
Елекке ерді салады,
Базарға атам барады.
Інім менің мішкентай,
Қолқанатқа жарады.
Қалтасымен кішкентай,
Күнде отын жарады.
Елюбаев Нурберген
Ақтөбе облысы Ембі қаласындағы №1 орта мектептің 3 «Ә» сынып оқушысы Исмаилов Нұрбергеннің  «Қымыз – пайдалы
сусын» атты зерттеу жұмысының мақсаты жылқы сүті қымыздың пайдасын, түрлерін, ерекшеліктерін оқып үйрену. 
Міндеттері: қымыз туралы кітаптардан, оқулықтармен, зерттеулермен танысу; Қымыздың түрлері, ерекшеліктері жайлы
білімді тереңдету; 
Нысаны: жылқы сүті қымыз
Нәтижесі:  іздену   нәтижесінде   қымыздың   денсаулыққа   пайдалы   екенін,әртүрлі   ауруларға   емдік   қасиеті   бар   екенін
білеміз.   Қандай   сусынды   жақсы   көресің?-   десе,   көп   бала   кола,   пепси,   спрайтты   атайды.   Ал   мен   қымызды,шұбатты
ұнатамын.Осы жұмысым арқылы оны дәлелдегім келеді.  
Ертеден ата – бабаларымызбен бірге келе жатқан құрт, айран, шұбат, қымыз тағы басқа  ұлттық тағамдарымыздың орны
ерекше. Солардың ішінен ұлттық   тағамдардың ең құрметтісі, дастархан дәмінің бірі – қымыз жайлы, олардың адам деп
саулығына келтірер емдік қасиеттері туралы ой – пікірлер мерзімді басылымдарда аз айтылып, кем жазылып жүрген жоқ. 
Аурудан асқан жан бар ма,
            Жылқыдан асқан мал бар ма?!
             Биенің сүті сары бал,
             Қымыздан асқан дәм бар ма?! -  дейді Ақтамберді жырау. Расында да, қазақ үшін қымыз-мәртебе,мінез-құлық, сый-
құрмет. Бірақ тоқырау заманында құнды сусынымыздан қол үзіп қалғанымыз бар. Ес жиып, еңсе көтергелі ата кәсіп бие 
сауып, қымыз баптауды қайта қолға алдық. 
“Жылқы –малдың патшасы, түйе-малдың қасқасы” деген мақал қазақта тегін айтылмаған. Қазақ халқы үшін төрт түліктің
осалы жоқ. Дегенмен жылқы мен түйенің адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары бағаланатын.Мереке-қуанышта, қайғы-
қасіретте, басқа түскен не ауыр күндерде бұл түліктер адамның жан серігі,айырылмас досы болған. Барлық түліктен де
жылқы өсіру жеңіл. Оны бағуда шығын шықпайды.Еті де, сүті де қазақ халқы үшін аса қадірлі тағам. Қымыз – ауруға ем,
сауға қуат.  
65

Қымыздың құрамындағы «С» дәрумені сиыр сүтімен салыстырғанда он есе көп. Жақында ғалымдар тағы бір жаңалық
ашты. Төрт түліктің ішінде биенің сүті ғана альбуминдік (сүттің ерекше түрі) қасиетке ие екен. Демек, бие сүті ананың
сүтімен пара-пар деген сөз. Бие сүтінде кездесетін ақуыздар, майлар, көмірсутегілері басқа сүтке қарағанда ерекше болып
келеді. Бұл – бие сүтіндегі ғылыми дәлелденген қасиеттердің бір парасы ғана. Ал оның зерттелмеген, ашылмаған тұстары
қаншама?!
Ал осы күні жастар жағы қымыздың орнына шетелдік Coco – cola , Pepsi – cola тәрізді сусындары жиі тұтынады. Оның
ағзаға зияндылығын ескеріп жүрген бірі жоқ. Coco – cola – ның бала денсаулығына  ауыр зиян келтіретінін дүниежүзі
біліп,жар   салып   жатыр.   Тіпті   жарнамалауға   тыйым   салып,компонияға   оның   зияндығын   мойындатты.   Осы   Сосо-соla
сусынымен көліктің есігін жуғанда бояуы бірден кетіп қалыпты. Тағы бір мысал – ауылдағы мал сойған үй қарын тазалау
үшін осы сусынды пайдаланады екен. Жаңа сойылған малдың қарнын 15-20 минут Сосо-соla сусынына салып қойса,қарын
аппақ болып шыға келетін көрінеді.Pepsi – cola сусынын да ішкеннен сақтану керек. Бұл сусын денсаулыққа өте қауіпті.
Айталық, семіздік, диабет, жүрек, қан тамырлары ауруларына шалдықтырады. 
Немістердің қымызды бөтелкелеп сатып, дүкен сөрелеріне толтырып тастайтынын естіп жүрміз. Германияда қымызға
деген  сұраныс   жоғары,   өндірісі   де   жақсы  дамыған.   Кәсіпті   нәсіп   еткеннің   көсегесі   көгеріп,   қазынасы   артып   отыр.   Ал
Қазақстан қымыз өндірісі бойынша әлі де тұралап келеді. Ғылыми тұжырым керек, кәсіби маман керек деп, керек-жарақтың
бәрін түгендеп жүріп-ақ, көп нәрседен құр қалып жүрміз. Бәлкім бұл салада да стратегиялық жоспарлар түзіп, аты дардай
бағдарламалар тізіміне ендіру керек шығар. Қымыздың құрамында жыныс гармондарына жақсы әсер ететін ферменттер бар.
Бұл   әйелдерді   бедеуліктен,   ерлерді   белсіздіктен   қорғайды.   Қуаттандырады.   Құрт   ауруларының   алдын   алады,   ауырған
адамның қайта қалпына келуіне жақсы ықпал етеді. Саумал қымызды ем ретінде буын ауруларына ішсе тіпті пайдалы.
Салданудың   алдын   алады.   Жаңа   босанған  келіншектің   сүтін   молайтып,   нәрлі   етеді.   Демек,   емізулі   балаға   да   пайдасы
орасан. Ашыған қымыз шөлді басып, қантамырды қордаланған зиянды қалдықтардан тазартады. Іш қатудың алдын алады.
Ашығудан кейін қымыз ішу буын ауруларына өте пайдалы.
Сондықтан, тек қана ата – бабаларымыздың ізімен ұлттық тағамдарымызды бойымызға, ұлттық құндылықтарымызды
жанымызға азық етейік, достар! 
«Мінсе – көлік, кисе – киім, ішсе - сусын» атанған жылқының қазақ өмірінде рөлі ерекші. Түркі халықтарының
этнографиясын зерттеуші Л.П.Потапов былай деп жазған: «Қымыз қызық тұрмысында ерекше рөл атқарады, орыс шаруасы
үшін нан қандай болса, қазақ үшін ол – сүйкімді сусын ғана емес, бірден – бір азық» - деп жазады.
Қымызға жоғары баға бергендердің бірі – орыстың атақты ғалымы В.И.Даль. Ол былай дейді: «Қымыз ішуді
әдетке   айналдырсаң   басқа   сусындардан  гөрі   оның   артықшылығын   сезінесің.   Осынау   шипалы   сусын   аштық   пен   шөлді
басады,   денені   салқындатады.   Егер   қымызды   үзбей   ішсең,   бір   аптадан   соң   өзіңді   сергек   сезінесің.   Оны   басқа   қорек
түрлерімен салыстыруға болмайды.  Қазақ   халқының   бір   ғасырлық   тарихын   басынан   кешірген   Жамбыл   Жабаев   ақын
атамыз:               
Үйірілген сары алтындай сары қымыз,
Ауруға-ем,сауға –қуат,дәрі қымыз.
Елімнің баяғыдай сүйген асы,
Шығаршы тағы нең бар кәрі қымыз,- деген өлең жырларын айта келе, келесідей  ұсыныстарыммен қорытындылаймын.
6
Қала   әкімдері   «Саба»   фестивалін   өткізіп,   ондаған   қымыз   баптаушылар   келіп,   орталықта   арқа-жарқа   мереке
болып, таңдаулы қымыздардың жарысы өтіп, жеңімпаз анықталса, ұлттық сусынымыз насихатталса;
7
“Жылқының сүті – шекер, еті бал” – деген мақалды басшылыққа алып “Қымызхана” орындары ашылса;
8
Қымыз өндіру технологиясы дамып, шет мемлекеттерге де танылса;
9
Дүкеннің сөрелерінде балаларға қол жетімді, қызығатындай қораптарда шығарылса;
10
Мектеп асханасында «Ұлттық тағам күні» белгіленіп, оқушыларға аптасына 1 рет қымыз берілсе;
11
Қымыздан иогурттар жасалса;
* * * * *
Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Ақшымырау ауылы 
Тобанияз атындағы орта мектеп. Жақсыбек Сержан. 7 – сынып оқушысы 
Жетекшісі:  Физика  пәні мұғалімі -  Шолтаманова Анаргуль Жалгасовна
Аңдатпа
Зерттеудің мақсаты: Саналы, салауатты ұғымды халқымыздың барлық дәстүріне де, әлем
мәдениетіне де қанық, ел тізгінін берік ұстай білетін ұрпақ болып қалыптасу үшін мектеп
қабырғасынан бастап бүгінгі күннің басты мәселелеріне назар аудара отырып, алған білімімізді
сол мәселелерді меңгеруге жұмсау біздің басты борышымыз болмақ. Осы мақсатта біздің
дайындаған ғылыми жұмысымызда жер асты ыссы суын және желді пайдаланып электр тогын
алуға болатындығын, және біздің жер тиімді екендігін  көрсету.
Негізгі болжамы: Осы жердің астынан шығып жатқан будан және желден энергия алу
экология жағынан зиянсыз және экономика жағынан тиімді. 
Зерттеу кезеңдері: 
1) Жел мен жер асты ыстық суынан электр тогын алу мүмкіндігі
2) Жел диірмендерінің және геотермалдық энергияның жұмыс істеу принципінің тиімділігі  
3) Жел және жер асты ыссы су энергиясының маңызы
Ұсыныс: Біз ауа мұхитының түбінде – желдер әлемінде өмір сүреміз. Қозғалыстағы ауа аралық массалардың энергиясы 
орасан көп. Біз тұратын ауа мұхиты тыныштықта емес. Біздің мемлектіміздің төңірегінде соғатын желдер, елімізді электр 
энергиясымен қамтамасыз ете алады. Еліміздегі климаттық   жағдайлар жел энергетикасын дамытуға қолайлы. Маңғыстауда
жел электр стансасын салсақ тиімді болар еді. Жел энергиясы энергияның басқа түрлеріне қарағанда қауіпсіз, экологияға да 
зияны жоқ, әрі көп шығынды қажет етпейтіндіктен, арзан энергия көзі болып табылады. Геотермалдық энергетика, оның 
ішінде жер асты ыссы суынан энергия көзін алу экология жағынан таза және арзан. Сондықтан мен осы жұмысымның 
66

барысында,  Ақтау қаласынан 45км-дей  қашықтықта орналасқан жер астынан шығып жатқан ыссы суды тартып, қалаға 
дейін құбырлар жүргізіп, халықты арзан энергиямен қамтамасыз етуді қолға алуды ұсынамын.
Шешу жолдары: Мен осы ұсынысыммен бұрынғы Маңғыстау облысының әкімінің орынбасары Жұмашев Қаныбек 
Жұмашевичқа бардым. Оның айтуы бойынша, президенттің тапсырмасы бойынша осы балама энергия көздеріне көп көңіл 
бөлінуде. Алда өтетін EXPO 2017 осыған дәлел. Қазіргі кезде менің жұмысым қарастырылуда.
Қорытынды: Қорыта келе айтарым, біз қазір сарқылатын энергия көздерімен қамтамасыз етіліп келеміз. Өзіңіз 
білетіндей ол ауаға зиянды газдар таратады. Біз осылай аузымызды ашып жүргенде шетелдік біреулер келіп, біздің 
жерімізге завод салып тастайды. Біз соларға тәуелді болып отырамыз. Олар өздері пайда көру үшін қымбатқа сататын 
болады. Менің есептеуім бойынша қазір біз 1 кВт-қа 6,8 теңге төлейміз. Егер жобам жүзеге асатын болса 1кВт  1,87 теңгеге 
шығады. Біз 2,5 теңге төлейтін болсақ оның өзі қарапайым халық үшін үлкен пайда.                                                                      
Кіріспе
Күннен күнге өсіп келе жаткан әлемдік энергетикалық сұранысты қанағаттандыру үшін көмірсутегі шикізатын көптеп 
пайдалану ауаны ластап, атмосферадағы тепе-тендікті бұзды. Ғалымдардың пікірінше, осы жүз жылдықтың соңына таман 
ауаның температурасы 6,4 градус жылы-нып, әлемдік мұхиттардың деңгейі 58 сантиметрге көтеріледі екен. Бұл — 
құрлықты түншықтыратын топан судың алғашқы белгісі. Сондықтан да қазіргі таңда әлем сарапшылары дүркін-дүркін 
дабыл қағып, энергетикалық қуат шикі-заттарына балама табу мәселесін күн тәртібіне батыл қойып тұр.          
Әлемдегі энергия тапшылығы бүкіл адамзатты алаңдатуда. Қалалардың өркендеп өсуі, техникалардың алға дамуы, түрлі 
ақпараттық құралдардың пайда болуы, бәрі де энергия көзін талап етеді. Біздің кішкентай болып есептелетін Ақтау 
қаламыздың өзі де, «Ақтау сити» салынатын болса, қазіргі жұмыс жасап тұрған I және II жылу электр станцияларының 
өздерінің қоры қамтамасыз ете алмайды. 
Қазіргі кезде Маңғыстау облысында екі жылу электр станциясы(ЖЭС) бар. Ол адам өміріне біраз зиян келтіреді. Себебі 
көмір жағады, ауаға көмірқышқыл газы бөлінеді. Экологиялық жағынан таза энергия көздерін пайдалану және оны еліміздің
энергия байланысына енгізу негізгі мақсаттардың бірі. Сондықтан көптеген елдер балама энергия көздерін іздестіруде. Ең 
алдымен сарқылмайтын, дәстүрлі емес энергия көздері (жел, күн. гидроэнергетика), жылу (ЖЭС) және атом электр 
станцияларымен  (АЭС) салыстырғанда біраз артықшылықтары бар. Жылу электр станциясы ауаны ластайтын болса, атом 
электр станциясы ең қауіпті энергия көзіне жатады. Қазіргі кезде атмосфераны зиянды газдардан қорғау аса маңызды 
мәселенің бірі. 
 Біздің, Манғыстау жеріне жылу электр станциясы, атом электр станциясы, күннен энергия алу, толқыннан энергия алу, 
жер асты ыссы суынан энергия алу, желден энергия алу, осынын барлығы тән. Соның ішінде экология жағынан тиімдісі, 
экономика жағынан да тиімдісі жел энергетикасы мен геотермалдық энергия(жер асты ыссы судан алу) және теңіз 
толқынының энергиялары.
              2.1  Жел мен жер асты ыстық суынан электр тогын алу мүмкіндігі 
Жылдың 9-10 айы бойы соғып тұратын желдің энергиясын пайдалану тиімді энергия көзі болып есептеледі. Бірақ 
кішкентау қаламыздың өзін қамтамасыз ету үшін 1-1,5 га жерді алып жататын жел диірмендерін салу керек. Сондықтан біз 
жобамызды қосарлама пайдалануға болатын жел әрі жер асты ыстық су көздерінің энергиясын пайдалануды ұсынып 
отырмыз. Жер астында 4-6 км тереңдікте температурасы 180-200°С болатын ыстық су көздері бар. Осы ыстық су көздерін 
жер бетіне шығарып, оларды адам қажетіне пайдалануға болады. [2]
Бу турбиналарын ағынның көмегімен айналдыратындай етіп орналастырсақ, одан электр энергиясын алуға болады. Суды 
қыздыруға энергия жұмсамайтын болғандықтан, алатын энергиямыз, халықтың пайдаланып отырған электр энергиясынан 
анағұрлым арзанға түседі. Маңғыстау өңірінің көптеген жерлерінде ыстық су көздері бар. 
Ақтау қаласынан 45 шақырымдай жерде орналасқан жер астынан шығып жатқан  ыстық суды қалаға қарай тартуымыз 
қажет. Сол шығып жатқан жерден  зауыт саламыз. Кейін, сол шығып жатқан суды өңдеп тоқ алып, оны жинаймыз. 
Пайдаланатын турбинамыздың ПӘК-і 40%. Шыққан суды қалаға жылу ретінде жібіреміз. Оны қайтадан алып, яғни шыққан 
суды жердің астына құбыр арқылы жібереміз. Жердің астында температура жоғары, сондықтан манағы суды жіберіп, 
ысытып аламыз. Сонда процесс қайталанып отырады. Біз суды тасымалдау үшін 2 пластмасса және оның сыртынан 
темірмен қаптаймыз. Ол бізге қымбатқа шықпайды. Темірдің өзімен қаптасақ, темірді дат басып, ол жарылып кетеді.Ал 
пластмассаның өзін қаптасақ, оның балқу температурасы төмен , ол балқып кетуі мүмкін. Сондықтан екеуін қаптау керек 
деп шештік. 
2.2  Жел диірмендерінің және геотермалдық энергияның жұмыс істеу принципінің тиімділігі  
                                          1. Геотермалдық энергетика. 
Жер астынан шығып жатқан ыстық судың өзін де, буды да
пайдалануға болады. Электр энергиясының өндiруi үшiн қуатты
турбиналарды көп сатылы етіп жасайды. Мұндай турбиналардың
роторларында қозғалмайтын қалқалармен бөлінген, бірнеше
қатардан тұратын жұмыс қалақтары болады. Бұлардың
артықшылығына олардың жылдам айналғыштығы,
ықшамдылығы, қуаттылығы, ПӘК-нің жоғарылығы жатады.
Олардың кемшіліктеріне: инерциялылығы, яғни турбинаны
жұмысқа қосу және тоқтату үшін біршама уақыт қажеттілігі,
айналу жылдамдығын реттеу мүмкіншілігінің жоқтығы және кері
жүрістің жоқтығы кіреді.[5]
2.3 Жел және жер асты ыссы су энергиясының маңызы 
Күннен күнге өсіп келе жаткан әлемдік энергетикалық сұранысты қанағаттандыру үшін көмірсутегі шикізатын көптеп 
пайдалану ауаны ластап, атмосферадағы тепе-тендікті бұзады. Ғалымдардың пікірінше, осы жүз жылдықтың соңына таман 
ауаның температурасы 6,4 градус жылынып, әлемдік мұхиттардың деңгейі 58 сантиметрге көтеріледі екен. Бұл — құрлықты
түншықтыратын топан судың алғашқы белгісі. 
67

Сондықтан да қазіргі таңда әлем сарапшылары дүркін-дүркін дабыл қағып, энергетикалық куат шикі-заттарына балама 
табу мәселесін күн тәртібіне батыл қойылып тұр.[1]
Жел энергетикасы. Соңғы уақытта әлемде жел энергиясын пайдалану барған сайын өсіп келеді. Қазақстан жел 
энергетикасына аса бай аймақтың бірі болып табылады. Ұлан-ғайыр жер көлемін алып жатқан елімізде желдің орташа 
жылдық жылдамдығы 4-5 м/с, ал бірқатар өңірлерінде 10-11 м/с-қа дейін жетеді. Бұл жел энергетикасын өндіру үшін 
таптырмас қуат көзі екені белгілі. Сарапшылардың зерттеулері бойынша, Қазақстандағы жел энергетикасының жалпы 
куаты жылына 1820 млрд. кВт caғ. электр энергиясын ендіруге мүмкіндік береді екен.
Жел электр станциялары жалғыз жел диірменінен тұрмайды. Ол жерде бірнеше қондырғы болады Қазіргі кезде әлемдік 
рынокта ВЭУ тез өркендеп келе жатыр. 
№
Жердің аты
Облыстың аты
10 м биіктіктегі орташа 
жылдамдық
Қондырғының
қуаты
1.
Форт-Шевченко
Маңғыстау
6 м/с
40МВт
2.
Сай-Өтес
Маңғыстау
5м/с
30МВт
3.
Қордай
Жамбыл
5,1м/с
20МВт
4.
Жоңғар қақпасы
Алматы
7,8м/с
50МВт
5.
Ерейментау
Ақмола
5,8м/с
35МВт
Соңғы 15 жылдың ішінде ВЭС электр энергиясының құны үш есе төмендеп, ТЭС электр энергиясының құнымен бірдей 
дәрежеде тұр. 2 кестеде көрсетілген.
 Германия , Дания, АҚШ мамандарының ойлауынша ВЭУ өндіретін электроэнергияның құны соңғы жылдары 2-3 центке 
дейін (кВт/сағ) төмендеп кетуі
мүмкін.ВЭУ жекеше автономдық режимде, басқа ВЭУ-мен, ТЭС, АЭС электр жүйелерімен және басқа электр көздерімен 
параллель яғни бір кезде жұмыс жасай береді. [3]
       Қазақстандағы желді аймақтар: Маңғыстау облысы – Форт-Шевченко, Жоңғар Алатауы, Жамбыл облысы – Құрдай. 
Форт-Шевченкода – 4300 кВт ч/м², Жоңғар Алатауында – 4200  кВт ч/м², Құрдайда – 4000 кВт ч/м².[3]
Қазақстандағы жел энергиясының техникалық потенциялы жылына 3 млрд. кВт ч-мен бағаланады. [6]
Ең тиімді жел диірмені туралы  
"Жел күші арқылы энергия алудың өзіндік құнының құбылуы жергілікті жердің жел
күшіне, салық заңнамасына, мемлекеттік қолдау шараларына және басқа да өлшемдерге
байланысты екенін әлемдік тәжірибе көрсетіп отыр. Баға өскен сайын, пайдасы көбейген
сайын сол жүйені  жасайтын компаниялардың да қаражаты көбейе береді. Әрине
мамандарға  аталған мәліметтерге және олардың нәтижелеріне экономикалық және
техникалық сараптама жүргізіп, электр энергетикасының осы түрлерін  дамыту қажеттілігі
жөнінде шешім қабылдау қажет",- деді президент.Қазақстанда энергияның альтернативтік
көздерін , соның ішінде жел энергиясын пайдалану өз дамуын табуы үшін, тек жел мен
судың, күннің болуы ғана емес,  нақты мүдденің болуы керек, нақты саяси қадамдар жасау
қажет. [10]5
Қорытынды
Қорыта келе айтарым, біз ауа мұхитының түбінде – желдер әлемінде өмір сүреміз.
Қозғалыстағы ауа аралық массалардың энергиясы орасан көп. Біз тұратын ауа мұхиты
тыныштықта емес. Біздің мемлектіміздің төңірегінде соғатын желдер, елімізді электр энергиясымен қамтамасыз ете алады. 
Еліміздегі климаттық   жағдайлар жел энергетикасын дамытуға қолайлы. Қазіргі кезде біз сарқылатын энергия көздерімен 
қамтамасыз етіліп келеміз.6
Пайдаланған әдебиеттер
1.Стэн Гибилско «Альтернативная энергетика без тайн» 
2. Ә. Нысанбаев, А. Тілеуов, Т. Тілеуов, Б. Алған. Қазақстан 
    энциклопедиясы, «Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы» баспасы 3,5   томдар, 2001 жыл.
3. Д. Де Рензо  «Ветроэнергетика» 2005, 21-22 бет
4. Г. Хожин «Электр станциялары мен қосалқы станциялар», «Алматы»   баспасы 1998 жыл
5. Э. Берман «Геотермальная энергия» Мир, 2008 жыл
6. Б. Сабырбеков «Ебінің желі энергияға айналып, ел игілігіне жарар күн   жақын», «Алматы» баспасы, 2009 жыл.
7. Маңғыстау 2009ж. 30-шілде 4 бет
8. Ақиқат 2006ж. №3 36-бет
9. Ғаламтор сайттары
10.
БАҚ. Президенттің халыққа жолдауы
68

«АНЫҚТАЛМАҒАН ТЕҢДЕУЛЕР МЕН ТЕҢДЕУЛЕР 
ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ БҮТІН ШЕШІМДЕРІ» (ҚЫСҚАША)
Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, Қандыағаш қалалық №5 орта мектебі
Жетекші: Жанесова Ж.У., математика пәнінің мұғалімі,
Орындаған: Тыныштык Сайлаш, Насыр Бексултан 11 «Б» кл. 
Кіріспе
Анықталмаған   (диофант)   теңдеулері   математика   ғылымының   қызықты   бөлімі   болып   табылады.Анықталмағандықтар
өздерінің   жұмбақ   әлемімен   адамзатты   әрдайым   қызықтырып   келген.Оларды   танып-білуге,зерттеуге   арналған   еңбектер
көп.Анықталмағандықтардың   бірі   болып   табылатын   анықталмаған   теңдеулер   табиғатын   зерттеген   Ұлылардың   бірі-
Диофант.Оны анықталмаған теңдеулердің бүтін немесе бөлшек (рационал) оң шешімдері көп қызықтырған.
Диофант (шамамен б.э. 250 ж.,одан да ертерек болуы мүмкін) Антика математикасының құпияға толы,жарқын өкілі.Оның
тікелей   ұстазы   да,жалғастырушы   да   жоқ   секілді.Оның   13   кітаптан   тұратын   «Арифметика»   трактаты   математика
тарихындағы ұлы еңбектердің бірі.Бізге оның тек 6 кітабы ғана жеткен.Бұл еңбектерде алғаш рет әртүрлі теңдеулер мен
олардың шешу жолдары толық көрсетілген.Әрине,оған дейін де теңдеулер қарастырылған,бірақ  Диофант қана олардың
шешу жолдарын жүйелі түрде мазмұндаған.
Диофант   «Арифметика»   атты   трактатында   теңдеулерді   белгісіздердің   санына,дәрежесіне   қарай   сызықтық   (бірінші)
дәрежелі,екінші дәрежелі, үшінші дәрежелі және т.с.с. классификациялаған.
Осындай теңдеулерді шешудің ортақ принциптерін қарастыра отырып,ол дәрежені белгілеуді (қазіргі кезде де біз солай
белгілейміз),теңдік белгісін,теріс және бөлшек сандарды жазудың арнайы белгілерін енгізген.Теңдеудің мүшелерін ортақ
бөлгішке   қысқартуды,теңдеу   мүшелерін   теңдіктің   келесі   жағына   қарама-қарсы   таңбамен   көшіруді,ұқсас   мүшелерін
біріктіруді,теңдеудің бір шешімі белгілі болған жағдайда басқа шешімдерін іздеу жолдарын пайдалануды көрсеткен.
Диофантқа   дейін   мұндай   түрлендірулер   қарастырылмаған.Диофант   сызықтық   теңдеулер   мен   теңдеулер   жүйелерін
шешуді   білген,квадрат   теңдеулерді   шешу   әдістерін   көрсеткен.Оның   еңбегінде   3-ші,4-ші   дәрежелі   теңдеулердің   дербес
түрлері де кездеседі.
Анықталмаған   (диофанттық)   теңдеулер   сан   ғасырлар   бойы   белгілі   болғанмен,әлі   күнге   дейін   оның   жалпы   теориясы
жоқ,әрбір теңдеуді шешудің өзінше бір ерекшеліктері бар.
Бұл жұмыста кейбір теңдеулерді,теңдеулер жүйелерінің шешудің тиімді дербес тәсілдері көрсетілген.

жүктеу/скачать 10,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: