ТЕМА ЗАНЯТИЯ: ОДНОРОДНЫЕ ЧЛЕНЫ ПРЕДЛОЖЕНИЯ

Метод урока:    
 Развивающий метод,  беседа, наглядно-иллюстративный, словесный. 
Межпредметные связи: 
Казахская литература,
Материально-техническое оснащение урока: 
 
  
1.Интерактивная доска
2. Презентация, выполненная в Microsoft Office Power 
Point   «Однородные члены  предложения, знаки 
препинания при них Обобщающие слова при однородных 
членах предложения». (всего 17 слайдов) 
3.Сигнальные карточки: красный цвет – группа готова к 
ответу, синий цвет – группа затрудняется 
4. Распечатки материалов для самостоятельной работы 
учащихся. 
5.Хрест. по казах. лит. 10 кл Ж.Жаксылыков
6.Қазақ эдебиеті (хрест)11 сын.Ұ.Әбілдаұлы 
7.Учебник «Русский язык»11кл.Л.К.Жаналина  
Н.Н.Шманова.(стр.86-88,91-96).
Содержание и ход урока
1.Организация начала урока  (1мин): 
Слово учителя. Здравствуйте, ребята.   Запишите тему и число в тетрадях.
3.Объяснение новой темы (16мин): 
Давайте обратим внимание на  интерактивную доску  и озвучим    
Тему нашего урока «Однородные члены предложения .Обобщающие слова при однородных членах предложения(на 
примере романа М.Ауэзова «Путь Абая»)». ( показ слайда №1)
Цель занятия : 
 Дать понятие об однородных членах предложения ,об обобщающих словах при однородных членах предложения и  
интегрировать тему с казахской литературой.
Задачи занятия :
 а) образовательная:     
 Научить учащихся различать виды однородных членов предложения, находить в тексте и выделять знаками препинания.
Учащиеся должны уметь: работать с текстом ,выделять в тексте однородные члены предложения и обобщающие слова 
при однородных членах предложения.
 Учащиеся должны знать: определение  однородных членов предложения и обобщающих  слов при однородных членах 
предложения.
б ) воспитательная: Привить чувство уважения и интереса к творчеству М.Ауэзова ,к роману «Путь Абая», чувство 
патриотизма, коллективизма и навыки  самовоспитания на примере образа Абая.
в) развивающая: Развивать познавательные интересы учащиеся .самостоятельное мышление ,умение анализировать 
языковой материал ,обобщать ,делать выводы, навыки саморазвития , развитие устной речи, повышение 
интеллектуального уровня(показ слайда №2)
  Запишем определения однородных членов предложения в тетрадях: (показ слайдов №3-18)
Однородные члены предложения отвечают на   и тот же вопрос и относятся к одному члену  предложения.
 Однородные члены 
не зависят друг от друга . Они произносятся с интонацией перечисления.
   Однородными могут быть как главные, так и второстепенные члены предложения.
В саду росли (что?) астры, георгины, розы.
Лесной ручей (что делает?) звенит, шумит.
В небо поднялись (какие?) желтые, синие и красные шары.
Во время поездки в Москву мы побывали (где?) в музеях и на выставках
Однородные члены предложения относятся к одному и тому же слову, обычно отвечают на один и тот же вопрос, 
выполняют одну и ту же роль в предложении. Это значит что они все сказуемые, подлежащие, дополнения, определения, 
обстоятельства.
 Союза нет: Запятая ставится между однородными членами предложения, не соединёнными посредством союзов, 
например: Со всех сторон слышались смех, песни, веселье. 
Почетный гость аула, знаменитый певец, последние дни был в разъездах и вернулся только вчера.
… боясь, как бы в отсутствие Кунанбая люди не распустились, жестоко расправлялся за малейшее упущение, избивая…
табунщика, пастуха, подпаска, доильщика. Запятая не ставится перед одиночными союзами: и, да(и), либо, или. Кое-
где по дороге попадается угрюмая ракита или молодая березка с мелкими клейкими листьями.
Запятая ставится между парными группами, на которые могут распадаться однородные члены предложения (внутри 
таких пар не ставится).
Правило№1 Если обобщающее слово стоит перед перечислением однородных членов , после него ставится двоеточие.
Она очень любила сладости: конфеты, зефир, мармелад. 
Правило№2 Если обобщающее слово ставится после перечисления однородных членов , то перед ним ставится 
тире. В лесах, на лугах, в полях – всюду стали распускаться первые цветы.
Правило№3 Если в предложениях с обобщающим словом после перечисленных однородных членов предложение не 
заканчивается, то перед однородными ставится двоеточие, а после них – тире.
Грибы: подосиновики, маслята, 
сыроежки – лежали в корзине. 
154

4. Закрепление темы (18мин.)
 
  .
     Формирование и  отработка умений и навыков находить однородные члены предложения, определять их 
синтаксическую функцию.
1) Ребята, разделимся  на  делится на 3 подгруппы для того ,чтобы  сформировать и  отработать умения и навыки,  и 
закрепить знания по теме.  
    В начале занятия вы познакомились с творчеством М.Ауэзова и его романом «Путь Абая».
    Теперь поработаем с отрывками из романа (на Жайляу стр.432-439). Прочитайте внимательно и найдите в своём абзаце  
предложения с однородными членами, запишите их. Определите  их  синтаксическую функцию.
    Прочитайте внимательно и ответьте на вопрос: «Какова же основная мысль данного текста?».              Поясните, какими 
членами предложения они являются.
 Я объясню это на примере текста №4 В этом отрывке говорится о том ,что Абай высказывает Майбасару то,что он не 
должен расправляться и обижать беззащитных людей. Однородными членами предложения являются слова- не смейте, не 
троньте .В предложении они являются однородными сказуемыми.    
     Готовность группы покажите, поднимите сигнальную карточку.
(показ слайдов №19-22)
НА ЖАЙЛЯУ (отрывок из романа «Путь Абая») В сокращении (текст№1)
Белые просторные юрты Большого аула занимают весь правый край широкого луга, в стороне от овечьего загона 
с его запахами и шумом. На левом, возле загона, раскинуты одни серые юрты, ветхие, рваные, шатры, темные, 
закопченные палатки и маленькие шалаши. Здесь живут соседи-бедняки, обслуживающие огромную семью Кунанбая, 
старики чабаны, мальчишки-подпаски, доярки, табунщики, пастухи.
От белых юрт доносится песня. Сильный мужской голос еще с полудня взвился над притихшим аулом в 
безоблачное голубое небо и парит там, привлекая к себе слух. И все обитатели жалких юрт и шалашей прислушиваются к 
нему - и молодежь, не занятая повседневной работой, и пожилые женщины с веретенами  в руках, и дряхлые старухи. 
Всем хотелось бы подойти ближе к белым юртам, откуда несется песня, но туда тащится, только одна сгорбленная 
старуха с внучкой на спине. Выпрастав из-под головного платка ухо и подняв голову, старается уловить песню, щурясь 
слезящимися, запавшими глазами и собирая в улыбке глубокие морщины бесцветного дряхлого лица.
-Э-э, да пошлет тебе бог великое потомство, славный акын, да развеселит он тебя, как ты нас… - бормочет она, 
выставляя вперед беззубую челюсть.<…>
НА ЖАЙЛЯУ  (отрывок из романа «Путь Абая») В сокращении (текст№2)
Слушая песню или музыку, способную тронуть его душу, Абай всегда начинал грезить. Картины природы, люди, события 
проносились перед ним – и он погружался в это море образов. И сейчас песня, исполненная вдохновения, оторвало его от 
всего окружающего. Широкоплечий  и статный, превратился в его воображении в могучего степного великана. Этот 
великан – великан искусства – поднимается на вершину Кокше, самую высокую  в родной Сары-Арке, и окидывает 
взглядом необъятные просторы, холмистые степи, прохладные берега озер. Он видит жизнь населяющего их народа и 
шлет свой призыв туда, где торжествует сильный, где спесиво кичится родовитый, где глухо стонет народ.… И льется из 
могучей груди свободная песня, звуча, как боевой клич: «Я иду! Иду с песней! Какое сокровище драгоценнее ее? Она 
проникает в тебя до костей, волнует твою кровь – попробуй не откликнутся, попытайся не слушать!»
Слова это или непрерывно сверкающие искры?.. Песня, как вихрь очищает воздух, как светлый поток смывает, 
смывает зловоние, и грязь с холмов Сары-Арки… Громадные сосны на высотах Кокше склоняют вершины и безмолвно 
слушают ее, тихо покачиваясь плавными размахами – совсем как шелковая кисточка на шапочке Биржана. И сама темная 
ночь Сары-арки мягка, как озеро под луной... Не она ли сияет в юрте, наполняя сердца восторженной радостью?..
Шумные одобрения раздались вокруг. Песня оборвалась, но не оборвались грезы Абая. Широко раскрытыми 
горящими глазами он молча смотрел в лицо Биржана.
НА ЖАЙЛЯУ (отрывок из романа «Путь Абая») В сокращении (текст№3)
«Молодой келин», «певицей келин», которую хвалили соседки, была Айгерим, а нарядно убранная юрта, где собирались 
гости, была ее отау. – Молодой юртой. Свадьба Абая и Айгерим состоялась месяца три назад.
Накинув яркий шелковый платок, Айгерим сидела рядом с Абаем. Сегодня у них были совсем необычные гости. 
Среди стройных девушек, молоденьких женщин и щеголей-жигитов было несколько человек, пользовавшихся общим 
вниманием: они сидели на почетном месте юрты на разостланных коврах, положив под локти пышные белые пышные 
подушки. Эти именитые гостья, прославленные остроумием и талантами сал и серэ, приехали издалека. Но и среди них 
был один, на котором, как на самом дорогом госте, сосредоточились все взгляды и все внимание. Это был цветущий, 
красивый жигит среднего роста с белым, открытым, точно озаренным сиянием лбом – прославленный  Биржан-сал, о 
несравненном голосе  и прекрасных песнях которого говорили по всей Сары-Арке.
Знаменитый певец, серэ Биржан, редкий и почтенный гость, приехал на земли Тобыкты из далекого Кокшетау. 
Он сидел, накинув на плечи легкий чапан из черного бархата, перебирая искусной рукой струны домбры. Звуки его песни 
воодушевляли всех: лица слушателей разгорелись, глаза блестели в молчаливом восхищении. Он пел о себе:
Я – Биржан-сал, Кожагула сын,
Не жди от меня, народ мой, зла:
Я, вольный певец, серэ и акын
Ни перед кем не склоню чела…
Эта песня была названа им «Биржан-сал».
  НА ЖАЙЛЯУ (отрывок из романа «Путь Абая») В сокращении(текст№4)
Абая это задело еще больше.
-Пользуйтесь тем, что за них никто не вступится, так вот я требую, чтобы вы не подымали камчи над нашим 
аулом. Не в первый рая вы избиваете наших людей!
Майбасар пытался возражать, но Абай, не слушая, закончил:
-По-вашему, мы - аул малолетних сирот, а вы - опекун над нами? Отец в отъезде, но мы не дети! Не смейте 
больше расправляться ни с пастухами, ни с соседями! Не только бить – угрожать не смейте, а малых ребят и щелчком не 
155

троньте! Иначе мы поссоримся с вами. Майеке, крепко поссоримся – уж тогда не обижайтесь…
2) Проверка. Итак, проверяем. слушаем ответы . (Каждая группа определяет основную мысль текста,  предложения с 
однородными членами, определяет их синтаксическую функцию,выходит один человек из группы и подчеркивает 
однородные члены) 
3)Следующее задание- работа с текстом ( отрывок из романа,глава  Шытырманда )из хрестоматии Қазақ эдебиеті 11 
сынып (256-279бет)
Текст на казахском языке.Прочитать и найти предложения с однородными членами.Перевести на русский язык. 
Готовность группы покажите, поднимите сигнальную карточку.
(показ слайдов №23-25)
Шытырманда ( отрывок из романа, «Путь Абая») В сокращении (текст№1)
Абай «Қош келдіңіз нағашы» деп қол қусырып, тағызмен қарсы алған. Барлық мол үйлерден мынау он үй өзгеше, оқшау 
тұрғанын  қонақ атаулы аттынан түспей тұрып, ерте таныған еді. Бұл үйлерге өздері түспей, баска жерлерге орналасқан 
қонақтар: «Анау бөлек үйлер кімге арналған? Онда кім қабылдайды екен?» десіп, сұраса бастаған-ды. Сол ретте ол үйлер 
Ққнанбай баласы тіккізген, Бөжейдің нағашы жұртына арнап тіктірген үйлер екенін де білісіп ғалған.                                    
   Ақсақал нағашыны қасындагы үлкенрек кісілермен іріктеп отырып, Абайлар дәл ортага, ең жасаулы үйге кіргізді. Өзге 
топтарын да дамыл көрмей қарсы алып, қатар үйлерге кіргізіп жатқан. Нағашылар бәйгеге қосқалы бір баран, екі қылаң 
жүйріктерін әкепті. Құйрық-жалы сүзулі, үстеріне бала мінгізген, үкілі-түмарлы аттар оқшау байланды.
 
Алыс-жақынан келген калың топтардың бәр-бәрі де әзірше осылай бәйгілерін жұтындырып,  көлбек қақтырып, келіп 
жатыр.
Алғашқы топ келісімен, өзге қонақтар да іркілген жоқ. Көз байланғанша он үйдің алтауы толып қалды. Әзірге Жетісудың 
алыс руының бәрі аталып жатыр.Енді ымырт жабылар кезде, Қазбалаға төгіліп жптқан топтардың киім үлгілерін болжау 
қиын. Қай рулар екендері мәлім емес. Тек қана кейбірінің қылан аттысы көп кейбірінің баран аттылары көп үлкен шоғып 
боп көрінеді. Сам жаққа қарай бұрылса, күміс ер-тұрман жарқылайды. Өлкедегі қалын нөпірді көргелі, жаңада мінілген 
үйрсек аттар кісінейді. Абай үйлеріне түсетін келушілер саябырлап, аз ғана толас болды. «Ендігі кісілер ертең келер» 
десіп, Абайлар алдыңғы үйлерге қымыз тарта бастаған. Осы уақытта Ербол Абайға келіп: - Тағы бір қалың топ келді! – 
деп, ақырын хабар береді.Бұл жиын Найманның Тобықтыға жақын отыратын руы – Сыбан екен. Арғы шеті – Аягөз, 
Қоңыршәулі, Ақшәулі де, бергі жағы осы Шыңғыстың сілемінде болады. Тобықтымен сырмінез.
 Бірақ бәсекесі де көп, тайталас ру. 
Шытырманда ( отрывок из романа, «Путь Абая») В сокращении (текст№2)
Абай амалсыз көнді.Байдалы – Абайдаң көп сөйлеспеген кісісі. Кешелер ол да Құнанбаймен араз кісінің бірі еді. Енді 
соған жібермек. Әуелі Құлыншаққа жіберді. Ол Құнанбайға өкпелі. Сүйіндік болса, ол да бұрыннан ренішті адам. Кеше 
түні бойы әңгімеде Абай өз әкесі туралы үлкен кісілердің аузынан ең алғаш сын сөздерін есітті. Ол әңгімелердің ішінде 
талай-талай мәндер жатыр.Сүйіндік те Құлыншақтай өкпелі адам. Ал енді міне, тіпті Бөжеймен тізе қосып, әрдайым 
жаулықты мықты ұстап жүрген Байдалыға жібермек. Оның Құнанбайға қарсы арыздығы қатты бекіп қалған тоң сияқты 
емес пе еді? Көңілі жібіді ме, қабағы жадырады ма? Абай білмейді.
Енді соған бармақ. “Осы қалай” деп, біраз ойлана түсіп, Абай өз әкесінің ішін түсінгендей болды. Тегі әкесі 
өзіне жау адамдарға Абайды әдейі жіберетін болар. “Жау бәрін көрсін, түсін танысын. Тани келе, көре келе, әкесіне 
достығы күшейсін” деген болуы керек.
Абай осыны ұқты да, қатты толқып, қиналып ойланды. Шытырман. Бір сәтке Абай өзі көлденең қарап, 
шытырман ішіне жалғыз, құралсыз, әлсіз күйде еріксіз кіріп бара жаткан өзін көргендей болды.
Өзін өзі ойша екіге боліп, осылайша көзбен көре жүретін әдет Абайда әр кезде болушы еді
Екі күн өткен соң, Құнанбай Абай мен Қарабасты Байдалыға жіберді. Құлыншақ пен Сүйіндіктей емес Байдалы 
бұларға жылы шырай бермейді. Сырты үп үлкен ақшыл үйге Абайлар кіре бергенде ақ, байдалының бір нәрсеге, қатты 
ашуланып, айғайлап жатқан үні естілді.
Үй іші әбігер екен. Босағада малшы қатын улкен күбіге іркіт пісіп тұр. Бір жағынан кең қазанда құрт қайнап 
жатыр екен. Үй іші ыстық. Дәл Абайлар кіре бергенде, Байдалы бір кішкене қара пұшық қызды май құйрықтан 
шапалақпен ұрып жіберді.
Шытырманда ( отрывок из романа, «Путь Абая») В сокращении (текст№3)
Табақ тартуға өңшең жорға аттарды сайлапты. Барлық ат күміс ер тоқыммен ерттелген. Күтуші жігіттер бастарына тегіс 
жібек орамал байлапты. Ас ошағымен екі арада бұлар қос табақтан алып, қатар ызғытып жөнелгенде, өлке бойы жайнап 
кеткендей болады. Нағашыларға арналған күтімнің  қапасы жоқ, оқшау сый болды.
Астың күндізгі етін осы үйлер түгел жеп болған кежде, Байсал бір үлкен ақбоз атқа мініп, қасына қырық елудей 
топ еріп, қолына үлкен биік ағашқа орнатқан қарақшыны алып, атой беріп шықты. Қонақтар атқа мінсін, әзірленсін деген 
белгі. Енді бәйге, күрес, ат үсті сауық басталмақ. Астың қалың думан, қызу ордасы қайнады. Әңгіме, дүкен қарақшы 
айналасында болады. 
Байсалдың хабарын құлақтана салысымен, барлық жұрт аттарына ұмтылды. Жал-құйрығы сүзілген бәйгелер де 
киікше басып, ойқастап шықты. Аз уақытта қалың ел ат үстінде әзір болды.
Жиынның Абай тегіс болжай алмады. Ол атқа мінбеген, мінбекші де емес. Өйткені мұның сыбағасына тиген 
қонақтар алыс елдің адамдары болғандықтан, бүгін тарамайды. Ендеше кешкі сыйына тағы әзірленіп тұру керек. Сол 
себепті Абай мен Ызғұттылар өз шаруасының қарбаласында. Маңындағы жігіттері де тапжылмай, қастарында қалған. 
Абай ешқайсысын босатқан жоқ. Тек жалғыз Ербол ғана көптің қызуына елігіп, қастарында қалған.
-Тым құрыса сендерге хабаршы болайын. Не боп жатқанын айтып келейін,- деп тұра жөнеліп, шапқылап кетеді 
де, тез оралып келіп, тың хабарлар айтады. Кешеден бері жиылған жұрттың сан мөлшерін білген кісі жоқ еді. Ербол 
«талай мың бар екен» деп келді.
Абайдың қонақтары аттарына мініп, белгі күтіп тұрғанында, Байсал ұран салып, қарақшысын аспандата көтнріп, Тезектің 
қарашоқысына қарай шапты. Сонын ар жағы кең жазық. Істің бәрі сонда болмақ.
Қарақшы жөнелісімен, соның бетін бағып тұрған барлық топ-топ аттылар да дүркірей шауып, қаптай жөнелді. Абайлар 
енді көрді, көлденең өтіп, селдей ағып жатқан халықтың саны ұшқан теңіз екен. Бұл кезде ас үйлерден Ұлжан Айғыздар 
156

да шығып, барлық күтуші қызметші атаулының баршасы тамашалап, тарап қалысты.      
4)Словарная работа.Запись в тетрадях слов на русском и казахском языках из текста.
5)Выполнение Упр.152 .стр. 89.
   Выделите предложения с обобщающими словами при однородных членах.Спишите,вставляя пропущенные буквы 
,расставляя знаки препинания . На каждую группу по 2 предложения.
Готовность группы покажите, поднимите сигнальную карточку.
6) Рефлексия(3 -мин)
5)Сделаем вывод: какие члены предложения могут быть однородными?  Ответ: однородными членами предложения 
могут быть любые члены предложения: подлежащее, сказуемое, дополнения, определения и обстоятельства. В составе 
одного предложения  может быть несколько  рядов однородных членов, знаки препинания в каждом ряду однородных 
членов ставятся независимо от других рядов. 
Если обобщающее слово стоит перед перечислением однородных членов , после него ставится двоеточие.
Она очень любила сладости: конфеты, зефир, мармелад. 
Если обобщающее слово ставится после перечисления однородных членов , то перед ним ставится тире.
В лесах, на лугах, в полях – всюду стали распускаться первые цветы.
Если в предложениях с обобщающим словом после перечисленных однородных членов предложение не заканчивается, то 
перед однородными ставится двоеточие, а после них – тире.
Итак, что узнали на уроке нового? Наш урок помог вам получить новые знания? Что вам понравилось? Какие задания 
вызвали затруднения? Ответы учащихся.
5. Оценивание 
 
 (3 мин)
 
 :
Оценивание.
6. Домашнее задание
 
  (3мин.)
 1.Выучить признаки  однородных членов, условия постановки  знаков 
препинания
2. Написать миниатюру на тему «Что мне нравится в Абае». Задание: 
используйте в своем сочинении  однородные члены предложения .
Использованная литература:
 
   
Хрестоматия по казахской литературе 10 кл.
Учебник «Русский язык» 11кл.Л.К.Жаналина , Н.Н.Шманова
(стр.91-96)
Қазақ эдебиеті (хрестоматия)11 сынып (256-279бет)
Преподаватель:
Серикбаева Г.К. 
САБАҚТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ: ХV-ХVІІІ Ғ. ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ МӘДЕНИ ӘДЕТ-ҒҰРЫПТАРЫ
Муканова Асел Боранбаевна
Ақтөбе қаласы, №19 орта мектебінің
тарих пәнінің мұғалімі
Пәні: Қазақстан тарихы.    Класс:7 класс
Сабақтың тақырыбы: ХV-ХVІІІ ғ. Қазақ хандығының мәдени әдет-ғұрыптары.
Сабақтың мақсаты:  Оқушыларды ХV-ХVІІІ ғ. Қазақ халқының мәдени әдет-ғұрыптарымен, олардың ерекшеліктерімен 
таныстыру.          
Сабақтың міндеттері: Білімділік: ХV-ХVІІІ ғ. Халқымыздың әдет-ғұрыптарымен, рухани және материалдық мұралармен 
таныстыру.   Әдет-ғұрыптарды   сақтау,   оны   күнделікті   өмірмен   ұштастыру.   Қазақтың   ұмыт   –   болған   салт   дәстүрімен 
таныстырып, оларды  оқушылардың бойына сіңіру.
Тәрбиелік:  Өз   елінің,   жерінің,   әдет-ғұрыптарын   сақтауға,   бағалай   білуге,   өз   ұлтының   мәдениетін   жоғары   деңгейде  
өркендеуіне үлес қосуға тәрбиелеу. Оқушылардың өз халқына, еліне деген сүйіспеншілігін арттыру. Көркемдікке, сұлулыққа  
деген құштарлығын ояту, эстетикалық тәрбие беру. 
Дамытушылық: оқушылардың ойлау, сөйлеу, дағдысын дамыту. Өз ойы мәдениетті түрде жеткізуді үйрету. Сұрақ-жауап 
әдісі   бойынша   сабақтың   тақырыбына   сай   білімін   толықтыру.   Жүйелеп   сөйлеуге,   өз   көзқарастарын   ашық   та,   жүйелі 
дәлелдеуге жетелей отырып, оқушылардың шешендік дағдысын қалыптастыру.
Сабақтың типі: ой талқы, топпен жұмыс, өзіндік жұмыс.
Сабақтың түрі: жаңа білімді меңгеру
Оқытудың әдістері: әңгімелеу, сұрақ-жауап, тірек-сызба, ойын әдістері, деңгейлік әдіс.
Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы, әдебиет, музыка, дене шынықтыру.
Көрнекті құралдары: буклеттер, парақшылар, суреттер, тірек-кестелер, слайд.        
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі: а) оқушыларды сабаққа дайындау. Бұл жерде оқушыларды бүгінгі сабақтың 
жоспарымен, оның мақсатымен таныстыру. Сабақтың басталғандығын айтып, үй тапсырмасын сұрауға көшу. Сабақты 
бастау үшін оқушыларды топтарға бөлу. Әр топқа ат беру.
1-топ «Өнер» тобы     2- топ «Сәулет».
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру : Үй тапсырмасы бойынша әр топ өз тобын таныстырды.
1.
Топ Х-ХІУ ғасырлардағы өнерге тоқталып кетеді. Сол арқылы өздерін таныстырды.
2.
Топ Х-ХІУ ғасырлардағы сәулет өнеріне тоқталып кетеді.
Оқушылар алдын-ала дайындалған сұрақтарды сандақтан алып жауап берді.
-
Архитектура деген қандай мағына береді?
-
Ақыртас ғимаратының екінші атауы.
-
Діни сәулет өнеріне қандай ескерткіштер жатады?
-
Қыштан жасалған зат?
157

-
Материалдық мәдениет дегеніміз не?
-
Рухани мәдениетке не жатады?
-
Қазақстан территориясындағы ортағасырлық қалалар?
-
Абат-Байтақ мазары туралы не білесіңдер?
«Кім жылдам?» екі топқа кезекпен кезек сұрақ қойылады. 
-
«Тарихи Рашиди» шығармасының авторы?
-
Қазақтарда астрономиялық сағат болған жұлдыз?
-
Құнды аң терісінен тігілген тон?
-
Сопылық түркі дәстүрін таратушы?
-
Ортағасырлық қала неше бөліктен тұрды?
-
Талгар деген не?
ІІІ. Жаңа білімді игерту.
Қазір біз ХV-ХVІІІ ғасырдағы қазақтың көшпелі мәдениетіне саяхатқа барамыз. Саяхаттың бірнеше аялдамасы бар.

«Сөздер»  аялдамасы.
А) Бата.
Бата беру, ақ тілеу – халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлерінің бірі, бұл сөз арқылы адам тағдырына, дүниеге ықпал  
еткен ниетпен жамандықтың бетін қайтару мақсатымен туған. Адам өмірі торқалы тойсыз, топырақты өлімсіз болмайды. 
Тойда, қонаққа, шілдехана үстінде, дәм сонында бата айтқан.
-
Жасың құтты болсын!
Өмір жасың ұзақ болсын!
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін!
Пәле-жала жерге енсін!
Ә) Мағыналы сөздер.
     Cәбилерге өтірік  айтпа алдама , қорқытпа . Оларды жаман әдетке үйретпе
      Тамақ жеп отырып сөйлеме .
      Тамақты өз алдыңнан алып же , кісі алдындағы қол созба 
      Егін ішінде дәретке отырма.
       Сұйық тамақты сораптай іш .  
      Дастарқан үстінде әдемі отыр , әдепті сөйле  
      Дініне сеніммен , құрметпен қара 
      Танитын адамдардың қуаныш ортақтасуды немесе қайғысына көңіл айтуды ұмытпа 
      Туған жерінде ұмытпа . Ол жерге жиі барып тұр .Бір топырағын үйінде қастерлеп сақта
      Абай өлендерін жатта . Абай өлеңі - білім , ғылым ,үлгі , өнерге , тәлім, тәрбие, адамдық кілті    
      Б) Тыйым сөздер 
         Ата-ана , ұстазына , жетекшіңе ажырайып қарама , қатты  сөйлеме 
         Құран , намаз оқылып жатқанда сөйлеме ,қозғалма , тұрып кетпе \
         Жаназа оқылып жатқан жерден айналып кетпе 
        Адамды жерлеуге бара жатқандардан озба , жолын кеспе . 
        Жақсы және жақсылық туралы айтуға әдетпен  .
        Баланы ойыммен , үлкенді шындықпен жеңесің
 2 . «Мейрамды»  аялдамасы 
   А) Діни мейрамдар 
   Ә) Наурыз мейрамы 
    Наурыз тойы , көже , наурыз төл , наурыз шешек , наурызша .
    Б) Мейрамдарда ойналатын ойындар 
 3. «Сандар»  аялдамасы 
    Төрт түлік , бес дұшпан , үш арсыз , мүшел жас , жетті ата , төрт ана т.б 
 4 ) «Салт – дәстүрлер» аялдамасы .
  Салт – дәстүрлер – ұлыттың ұлт болып қалыптасуымен бірге туып ,бірге дамып келе жатқан тарихи және көне үрдіс .  
Адамның жары дүниеге келген күніне бастап , оның есейіп , қартайып , о дүниеге келгенде де»н өмірі мен іс-әрекеті салт –  
дәстүрден өзекті орындалады адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыратын тәрбие мектебі 
 А)Тұрмыс салттар 
 Ә)Балаға байланысты салттар 
 Б)Құдалыққа байланысты салттар 
5. Әдет – ғұрыптар 
  ІV.  Сабақты  бекіту :  Қазақ    халқының көшпелі  өмірімен байланысты әдет-ғұрып  , салт – дәстүр жетік  меңгеру  үшін  
«Аптының жеті күні » ойының ойнаймыз . Аптаның 1 – күні  «Дүйсенбі – Базарға бару күні»
Бұл күні қай базарға жол тартар екенбіз?! Әуелі соны анықтап алайық 
                 1.Ұлттық ойындар базары 
                 2 Дәстүрлер базары 
                 3Діни – ғұрыптар базары 
158

                 4 Күнтізбе 
(бұл жерде 10,20,30 ұпайлық сұрақтар жазылып ілінеді)
Аптаның 2-күні «сейсенбі – сандар әлемінде»
Әдет-ғұрыптарда қандай сандар кездеседі ?
Аптаның 3-күні «сәрсенбі –қонаққа бару»
«Елі байдың - ________________»
«Өзге тілдің сұлтаны болғанша  –_____________»
«Жақсы сөз ________________»
Аптаның 4-ші күні «Домино ойыны»
Сүтақы - қалыңдықтың анасына берілетін сый 
Бесік құда - бала бесікте жатқанда уәделесу 
Тұлым қою –кішкентай кезінде баланың шашын өсірмей шекесіне шаш кою
Аманат – бір адамның екінші біреуге берген заттары 
Ерулік – үлкендер үйден кеткенде жастардың бас қосып ойын сауық құруы 
Аптаның 5-күні «Топтастыру стратегиясы»
Әр сөзге балама сөздер жазылады .
        Құда түсу                        Бала мерекелері                  Діни мерекелер 
Сырға салу                              Бесік жыры                          Құрбан айт 
Үкі тағу                                   Тұсау кесу                            Рамазан 
Құйрық, бауыр жегізу            Шілдехана тойы                 Наурыз мейрамы 
Аптаның 6-күні « Сенбі» Қорытындылау , бағалау күні 
Бұл күні аптаның да  аяқталар , біздің тақырыбымыздың да қорытындыланатын  күні. Сондықтан бұл күндер бізге не берді , 
бұл аптада  қандай нәтижеге қол жеткіздік , осы пікірлеріңді жинақтай отырып 10 сөйлемнен тұратын графикалық диктант 
жазып жіберейік .
Ал енді оқушылар , жалпы бұл  апта  сендерге не берді , бұл сабақтан қандай ой түйдіңдер ?  Осы сұрақтар 
    Не білемін ?          Не білдім ?          Не білгім келеді ?
Ү  Бағалау .
ҮІ Сабақты қорытындылау :
Алдағы күндерде , барлық өмірлеріне сәттілік , мол рухани байлық тілей отырып ХҮІ ғасырда өмір сүрген от тілі орақ 
ауызды бабамыз Ақтамбердінің жыр  өсиетімен аяқтасақ .
   Ақтамберді  Сарыұлы 
Балаларыма өсиет 
Қалмаңыздар келиет ,
Бірлігінен айырылма 
Бірлікте бар қасиет ,
Татулық бар береке 
Қылмасын жұрт келеке ,
Араз болсаң алты ауыз ,
Еліне кірер әреке!
 Міне , құрметті  оқушылар ,осы бабалар өсиетін есте сақтап ұлттық қасиеттерімізді әрдайым биік ұсталық.
* * * * *
САБАҚТЫҢ ТАҚЫРЫБЫ: ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ӘҢГІМЕЛЕРІ
Рахметова Сауле Жанабиловна 
Ақтөбе қаласы, №19 орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі 
Қазақ әдебиеті (орыс кластарында)
Сабақтың тақырыбы: Ыбырай Алтынсарин әңгімелері
Сабақтың мақсаты: Ыбырай әңгімелерінің мазмұнымен танысады, тақырыптары мен идеясын ашу. 
Міндеті: 1. Мазмұнға байланысты міндет: әңгімелердің мазмұнымен таныса отырып,әңгімелерді тақырыптарына қарай 
топтайды, мәтін мазмұнын өмірмен байланыстырады;
2. Сыни ойлауды дамытуға байланысты міндет: оқушылар ой талқысына түсе отырып, өзара пікір алмасады, іс-әрекеттерін 
талдайды;
3. Топтық міндет: оқушылар өз ойларын қорғай білуге үйренеді, бір-бірін тыңдайды, толықтыру арқылы мәтін мазмұнының 
түсініксіз жерлерін айқындайды.
Сабақтың түрі: жаңа оқу материалдарын оқып-үйрену сабағы
Сабақтың әдісі: «бір айналым сөйлесу», «үш жақты күнделік», бес тармақты жол
«топтастыру», «еркін жазу» стратегиялары.
Сабақтың көрнекілігі: Ыбырай әңгімелерінің тақырыптарына байланысты суреттер жиынтығы, сызба – кесте, презентация 
Бағалау: ойды еркін жеткізе айта білу қабілеттерімен бағаланады
Сабақ барысы I Ұйымдастыру
1. Сабаққа психологиялық дайындық.
2. Кезекшімен сөйлесу.
3. Күн ретін сұрап, жазғызу
4. Сабақтың мақсатын айту.
- ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген әдебиет өкілі Ы. Алтынсариннің шығармалары бойынша 
алған білімдеріңді сарапқа салып, әңгімелерін талдау жасағанда өз ойларыңды ашық айта біліңдер, қойылған сұрақтарға 
толық жауап беріп, сабақта еркін отырыңдар
159

I. Қызығушылығын ояту. Оқушыларды III топқа бөлу.
«Ой ашар»: - Өткен сабақта қандай тақырыппен таныстық?
- Ы. Алтынсарин өлеңдерінен үзінділер жаттау. Ы. Алтынсарин өмірі, ағартушылық қызметі.
- Өздеріңіздің білетіндеріңізді қағаз бетіне түсіре қойыңыздар.
(Оқушылар білетіндерін топтасып жазады, әр топтан бір-екі оқушы қорғайды.
- ІІ. Мағынаны ажырату
Жаңа сөздер:
ӘДЕПТІЛІК-вежливость
ЖЕҢІЛДЕТЕЙІН-облегчу
БЕЙШАРА-несчастный
САБЫР-спокойствие
ИІЛУ-склонятся
ҚИСЫҚ-криво
ТАҚСЫР- господин
БАҒУ-ҚАҒУ, КҮТУ-ухаживать
1) Ы. Алтынсарин – балалар әдебиетінің атасы. 
2) – Балалар, бүгін осы алған білімдерімізді толықтыру мақсатында «Ыбырай әңгімелерінің тақырыптарымен, яғни 
әңгімелерімен » танысамыз.
Алдымен әңгіме дегеніміз не?
- Әңгіме – адам өмірінің бір сәтін бейнелейтін сюжеті бар шығарма.
Ыбырай Алтынсарин – қазақ балалар әдебиетінің атасы, әңгіме жанрының негізін салушы. Шығармалары қысқа мазмұнға 
құрылады. Аз сөзге көп мағына сыйғызу, мақал-мәтел қолдану, әр әңгіменің тәлім-тәрбиелік мәніне ерекше көңіл бөлу – 
Ыбырай шығармаларының ерекшелігі деп айтуға болады.
3) - Ыбырай шығармаларының тақырыптарын анықтау үшін қазір сіздерге суреттер, сөздер таратамын. Сол суреттер қандай 
тақырыптарға арнап салынған, соны топ болып қорғайсыздар.
(III топқа оқу-білім, өнер, адамгершілік тақырыптарына байланысты 1-топқа- суреттер, 2-топқа- сөздер - Ыбырай 
шығармалары неге үйретеді? - сөздер беріледі, оқушылардан сұралады) 3-топқа- Ыбырайдың әңгімелері: “Қыпшақ 
Сейітқұл”, “Киіз үй мен ағаш үй”, “Таза бұлақ”, “Бай баласы мен жарлы баласы”, “Атымтай Жомарт”, “Асыл шөп”, аударма 
сипатты әңгімелері “Бір уыс мақта”, “Салақтық”, “Бақша ағаштары”, өлеңдері: “Кел,балалар,оқылық!”, “Бұл кім?”, 
“Өзен”,”Жаз”, “Балқожа Бидің баласына жазған хаты”, “Өнер-білім бар жұрттар”.
Ыбырай әңгімелерінің тақырыптары:
Еңбекке баулитын шығармалар
Өнер-білімді үлгі етуге арналған шығармалар
Адамгершілікке тәрбиелейтін шығармалар
(кесте арқылы түсіндіріледі)
3)- Балалар, бүгінгі тақырыпты толығырақ түсіну үшін әр топ оқушылары берілген мәтін мазмұндары бойынша кесте 
толтырамыз. Алдымен мәтін мазмұнымен танысыңыздар.
1 топ -«Әдептілік »
2 топ --«Асыл шөп »
3 топ --«Бақша ағаштары »
А) Оқиды, аударады, талқылайды.
Ә) Мәтін бойынша 3-4 сұрақ құрастырады.
4) «Үш жақты күнделік» стратегиясы
Мәтіндегі ең маңызды, өзіңізге ұнаған үзінді.
Түйіндеме
Лайықты мақал
(топ оқушылары бірлесе отырып, қорғайды)
Б)«Әлемді шарлау» стратегиясы Оқушылардың ойлары тыңдалады, кесте арқылы толықтырылады. Оқушыларға 12 минут 
уақыт беріледі.
В) Етістіктерді тауып, етіс түрлеріне ажырату
5) "Бес тармақты жол" стратегиясы
III. Ой толғаныс
7) - Балалар, сонымен бүгін не үйрендік, не білдік?
- Ыбырай әңгімелері туралы білетіндерімізді бір-бір сөйлеммен қорытындылайықшы.
8) «Бір айналым сөйлесу» стратегиясы
- Ыбырай –балалар әдебиетінің атасы, әңгіме жанрының негізін салушы. (Оқушылар жалғастырады)
IV Оқушылар бағаланады
V. Үйге тапсырма беру:
1. Ыбырай Әдептілік әңгімелерінің мазмұнын білу, тәрбиелік мәніне көңіл бөлу;
2. «Ы. Алтынсарин шығармалары - тәрбие көзі» тақырыбына эссе жазу
* * * * *
160

ТАҚЫРЫБЫ: «ҚЫРАН ҚАНАТТЫ ҚАСЫМ АҚЫН»
Дәулетова Жансәуле Дәулетқызы
Ақтөбе қаласы, №19 орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі 
Тақырыбы: «Қыран қанатты Қасым ақын» (Қ.Аманжоловтың шығармашылығына арналған әдеби кеш)
Мақсаты: Қ.Аманжоловтың өмірі мен шығармашылығы туралы мәлімет беру.
Дамытушылығы: ақын мен поэзияның үндесуіндегі шынайылық, ақын поэзиясындағы өзіндік қолтаңбасын таныту.
Тәрбиелік: адами ізгі қасиеттерді сүюге тәрбиелеу, қиындықты жеңе білуге үйрету.
Кештің барысы: 
Жансәуле: Аты шулы шығып тұр
Қасым деген бір ақын!
Киіп-жарып, басып жүр,
Болды-ау мынау қыратын!
Шығып тұр ғой бұл күнде
Қасым деген бір ақын, - десе, бірде:
Арнұр: Қазақтың әні мен өлеңін
Найзадай көтеріп келемін.
Шығыстың аласа аспанын
Түндіктей түріп бір тастадым.
деп  ақын өзі  жырлап  кеткендей,  жалпы біз  Қасым   ақын туралы  не  білеміз?  Біздің білгеніміз  мүмкін аз  болар,  мүмкін 
жеткілікті болар, бірақ көп болмасы анық! Ендеше  Қасым туралы Мұқағали не деді екен, Гүлзаттың  оқуында тыңдап 
көрейікші.
      Жансәуле: Көрнекті ақындарымыздың бірі Қасым Аманжоловтың үлкен бір қасиеті сол, ылғи жүрегінің қалауымен ғана 
жазады. Сондықтан да оның шығармалары отаншыл болды. Шамалап айтқанда, Аманжоловтың әдеби мұрасы көлемі 
жағынан 75 баспа табақ. Қасымның аз жылдың ішінде осыншалық мол мұра жасап кеткенін енді ғана біліп отырмыз. 
Көзінің тірі кезінде өлең жинақтары сирек шығатын бұл ақын өзін-өзі қайталамаушы еді. Бұл - ақынның өз басына қойған 
талабы сондайлық жоғары болғанын да танытса керек. - деп көз көрген қаламгерлер сыр толғайды. 
 Арнұр:   Оның «Балалық шақтан бір елес» деп аталатын ұзақ өлеңін бар болмыс- бітіміңмен егіліп-езілмей, алқымыңа 
жұдырықтай тас тұрып қалғандай тығылып,  кеудеңе өксік кептелгендей демікпей оқи алмайсың. Ол бұл өлеңінде ағасы 
Тайжанның он бір, өзінің алты жасында тұл жетім қалғанын, екеуінің қаншама азапты да мехнатты күндерді бастарынан 
кешкендерін шерлене баян етеді. «Қасқырдай үйге түскен аштық жетті. Арадан қарындасты алып кетті. Бездіріп құсты 
ұядан, жасты үйінен, елсізде ебелектей тентіретті»  дейді ол. Қос жетімнің барар жер, басар тауы қалмайды. Қол ұшын 
созып, бауырына басар, пана болар ешкім жоқ: 
Жолаушы дұға  оқып жаяулайтын, 
Қалжырап келе жатқан ұзақ жолдан,
Дозақтай түсі суық бейіттер де 
Біздерге әке үйіндей мекен болған.
Бейуақта  не бейіттен, не қорғаннан, 
Біздерді көрген жандар естен танған 
«Ойпыр- ай, Тайжанбысың, сайтанбысың», - 
Деген сөз ел аузында содан қалған.
Қандай қиын, қандай ауыр тағдыр! Басқаша қалай айта аласың?! Әйтпесе, құйтақандай екі баланың түн ішінде тентіреп, 
ескі қыстаулар мен бейіттерді пана етіп жүргендерін көз алдыңызға елестетіп көріңізші. Бұл көрініске енді сіз күні бойы жер 
ошақтың жанынан жүргізбейтін «қоқиланған мырзаның» қорлығы мен бастарына  «шымшуырмен салып қалатын» қатыгез 
әйелдердің зәбірін қосыңыз. Жаның жылап, жүрегің қақ айырылады! Осындай өмір азабын қарғадай кезінен тартып өскен 
ақынның балалық шақты аңсауы орынды құбылыс, олай болса, Алиханның оқуында  «Балалық шақ» өлеңін тыңдап 
көрелік.
Жансәуле:     Қайтыс болғаннан кейін жарияланған «Өзім туралы» атты дастанында ақын:
  Өкінбен мен де бір күн өлемін деп,
  Өкінем ұқсата алмай келемін деп.
  Күніне жүз ойланып, мың толағанам,
  Өзіңмен бірге өлмесін өлеңім деп,- дейді.
        Осынау арман ақын шығармасының басынан аяғына шейін тұтас тартылып жатқан өрнек сияқты. Әрине, әлеуметтік 
мәні зор мәселелерді  қозғаған өлең ғана ұзақ өмір сүре алатынын Аманжолов жақсы білді.
           Сондықтан да ол қоғамдық өмірдегі ұлы оқиғалаларды жан-жақты суреттеп отырды. Көркем әдебиет дегеніміз адам 
санасын   жүректі   тербету   арқылы   оятатынын   терең   ұғынған   ақын   өмір   қайшылықтарын   оңай   шешуге   бармады.   Ол,  
А.М.Горький айтқандай, нағыз «адам жанын зерттеуші» бола білді. 
«Өзім туралы».  орындайтын Бауыржан Ниязов
  Арнұр:  Ақынның   өлең   өңіріне     қалам   тербеген   шығармаларын   және   өлеңді   өнерлеген   өнер   иелері   ақындарға   арнау  
өлеңдерін тыңдап көрелік: «Ақын» (Маяковский туралы) – Олжас; «Руставели Шотаға»  - Динара, «Өлді деуге болар ма» 
(Сулейман Стальский қайтыс болғанда) – Тастайбек, «Мұхтар аға» - Арнұр.
Жансәуле: Қасымның «Ақындар бесжылдығы» атты достық әзілі көптеген ақын-жазушыларға арналған ода жанрында терең  
қалам тербеген шығармасы болып саналады. 
Біреулер кетті кезіп ақша бұлтты,
Біреулер бір-ақ аттып шыңға шықты.
161

Біреулер айға барып айғай салып,
Жұлдызбен алтын кірпік сырласыпты.
Аспандап алыс кеткен не бір мықты,
Не қылсын төмен қарап, жерді ұмытты.
Күндердің күнінде бір сонау көктен
Төгер деп жыр нөсерін, мен үмітті.
Жұлдыз,   Бауыржан,   Динара,   Олжас,   Ақмарал,   Сырым,   Гүлзат,   Арнұр,   Айнұр,   Жандарбек,   Гүлдана,   Ғаламат,   Әйгерім, 
Бауыржан, Динара, Нұржан.
 Арнұр:          «Өлім» деген арсыз сөз,
Қайдан маған болдың кез?
өлім – жауым, өмір – дос,
неге өлейін бостан-бос! Қ.Аманжолов – ақын, аудармашы, композитор. 1911-1955 жылдары өмір сүрген. Алғашқы жыр 
жинағы «Өмір сыры» деген атпен 1938 жылы баспадан шықты. Бұдан соң 1948 жылы «Дауыл» , 1949 жылы «Балбөбек»  
1950ж. «Нұрлы дүние», 1952 жылы «Таңдамалы шығармалар» атты өлең кітаптары жарық көрген. Кейін 1955-56ж.ж. 3  
томдық   және 1977-80, 2002 жылдары 4 томдық туындылары жарық көрді. М.Лермонтовтың «Маскарад», А.Пушкиннің  
«Полтава», А.Твордовскийдің «Василий Теркин», Низамидің «Ләйлі-Мәжнүн» поэмаларын т.б. қазақ тіліне аударған. Соның 
бір дәлелі ретінде қазақшаға аударылған, «Ах, Самара, городок» әнін қазір 5-класс оқушылары Ақерке, Аяжан, Сымбаттың 
орындауында қабыл алыңыздар. 
Жансәуле:   -     Ақын біткен көңіл-күй лирикасын айналып өтпеген. Қасым да өлең туралы, өмір туралы өлеңмен сыр шерте  
білген. «Ей, Қасым, адасуға хақың бар ма?» - Жандарбек, «Өлең туралы» - Динара, «Домбырамда бір күй бар тартылмаған» - 
Әлия, «Қыз –қызыл гүл бақшадағы» - Әдемі.
Арнұр:  «Атамекен» өлеңінде ақын:
Сүйем сені туған ел – атамекен.
Абзал анам сенсің ғой құшағың кең.
Жер мен көктің жаннаты бір өзіңсің,
Сенен артық не табам, қайда кетем, - деп ағынан жарылған екен.
Қасым өмір бойына туған жердің тамаша табиғатын жырлап өтті. Сол табиғаттың 
құлпырған құбылыстарын көргенде Қасым еске түспей тұрмайды. Рауандап атқан «таң-жеңгені», «қанаты қанға малынған 
ақша   бұлтты»,   кешкі   шымқай   арайды   көргенде     Қасым   еске   түседі.   «Алыстағы   нажағайдың   қара   түнгі   қанаты» 
жарқылдағанда , аспан сатыр-сатұр жарылғанда, дауыл ысқырып соққанда арасында Қасым жүргендей сезіледі. «Сіркіреп  
жаңбыр жауғанда  ақын жаны ауамызда қалықтап жүзіп жүргендей» болады. «Қарауылға тұрған ай» да, «заңғарда жүзген 
жұлдыз» да «Сарыарқа жақтан ескен жібек қанат самал» да Қасымды еске салады. Тауға шығып, жаңарған кең далаға көз 
жүгіртсек, қатарымызда Қасым тұрғандай әсер аламыз. Қасымның жыр жолдарын оқып отырып, өз көкейіңдегі аңсарды 
табасың.   Ендеше   ақынның   табиғат   лирикасына   арналған   шығармаларымен   таныса   отырайық.   «Туған   жер»   -   Диас, 
«Көкшетау» - Жұлдыз,  «Хан тәңірі» - Ақерке.
Жансәуле: «Атамекен» әні. Орындайтын 10-кластың «Жігіттер» тобы. 
Жансәуле: Соғыс, әрине, өлеңді  есік-терезеңді қымтап, жайласып, жайғасып отырып жазатын жер емес. Оның отсыз, оқсыз 
жай күннің өзі   асығыс–үсігіс, абыр- сабыр. Бірақ жазатын адамға өлең деген де жазылмас дерт қой, жер таңдамайды,  
жағдай іздемейді. Жаныңды жегідей жеп, құрттай талап дегбіріңді қашырып бітеді. Ең бір қиын, қысталаң шақта да, тіпті 
бірер шумақ болса да өз-өзінен экспромт боп құйылады, фрагмент боп түсе қалады, этюд боп елп еткізеді, эпизод боп 
кестесін төгеді... Соның бәрінде ақын мінезі, ақын көзқарасы, ақын психилогиясы көрініс табады. Мейлі, ол өлең көңіл  мен  
көзді қатар арбайтындай сыланбай-ақ қойсын, жұртты сендірердей шындығы болса,   жетіп жатыр. Оның «Әшім» деген 
өлеңін оқып көрейікші: 
Ойбай, мынау
Малғұн фрау!
Неге маған көз қысад?!
Дейді де Әшім 
Сығып жасын
Есіне алып
Өзінің Жәмиласын. 
Ракурсы дұрыс қойылмаған фотоаппарат түсірген суретқой бұл. Кедір –бұдыры, олпы –солпы жері бадырайып –ақ көрініп  
тұр. Бірақ осы бір сегіз –ақ жолда қаншама гәп бар.  Қанды қасап ішінде жүрсе де адалдығы мен ар –ожданына титтей де  
қылау түсірмеген Әшімнің аңғал мінезі мен Жәмиласына деген кіршіксіз махаббаты, серттей берік сенімі жатыр. Ақынның 
соғыс тақырыбындағы өлеңдері: «Үстімде сұр шинелім» - Әйгерім, «Сен – фашиссің, мен қазақпын» - Аяжан, «Достар, 
қайда жүрсіңдер?» - Нұржан, «Біз Отанның солдатымыз» - Ғаламат.
Арнұр: «Абдолла» немесе «Ақын туралы жыр» поэмасынан үзінді. 
Жансәуле: Семья- шағын мемлекет.
Мен – президент, сен – премьер.
Арттым саған көп міндет,
Премьер жолдас, бер пример. Тұнып тұрған юмор. Қасым отбасын жоғары бағалаған жан. Бағалап қана қоймай, отбасына 
үлкен қамқорлықпен, зор ілтипатпен көңіл бөле білген. «Сақыпжамал» - Бауыржан, «Дариғашым» - Сымбат.
Арнұр: «Ақ сәулем» әні. Орындайтындар 5-класс оқушылары. 
 Жансәуле: Әдетте,ақын дүниеден озғаннан кейін оның соңында  өлмей өлеңдерімен бірге аңыз қалады. Қасым |Аманжолов  
туралы айтылатын аңыздар да аз емес.
      Соның бірі, жұрттың бәрі  бірінің аузына  бірі түкіріп қойғандай қайталап айта беретіні- оның елден ерек шатақ болғаны. 
Мінезі   сәл   нәрсеге   шарт   кететін   шамашыл,   шәлкес   екен.   Шамына,   арына   тиген   адаммен,   кім   екеніне   қарамай,   «қап  
бәлем,кейін бір оқсатып ретін келтірермін-ау» деместен, дәл сол жерде шат-шәлекейі шығып, ұстаса кететін көрінеді. Тіпті 
жығылса да шаптан тіреп жатып алады екен. Ешкімді басынан аттатпаған, ешқандай сөзді басынан асырмаған. Тарс еткізіп  
162

атқан, қарш еткізіп шапқан. Иілу, бүгілу дегенді   мүлде білмеген, шатырлаған найзағай құсап шарт сынған. Өзі де «бұлт  
болып арпалысам, жалын шарпып» деген ғой. Мұндай  мінезге  ие ақынға өмірдің  қыспағы да, қысталаңы да көп, кім-кімді  
да манекен сияқты қатырып-семдіріп қоятын қатыгез қоғамда  өмір сүру  қандай қиын болған десеңізші?!
Берсең бер, бермесең қой, баспанаңды,
Сонда да тастамаймын астанамды.
Өлеңнің жылуымен жылытамын,
Өзімді,   әйелімді,   жас   баламды,   -   бір   шенеуніктің   кабинетінде   айтқан   бір   ауыз   өлеңінің   өзі   аңызға   айналған   ақын  
ШЫНДЫҚТЫ қолдаған, қорғаған. Олай болса, бүгінгі қонақтарымыздың арасында Қасым туралы естелік атқысы келетін 
ұстаздарымыз бар ма екен? Сол кісілерге сөз берелік.
Арнұр:     Әдебиетке отызыншы жылдардың орта шенінде келген Қасым Аманжолов   бұғанасы бекімей жатып Ұлы Отан  
соғысына  аттанды. Соғыстан кейінгі өмірінің 3-4 жылында  ол төсек тартып жатты. Бұл кезде бұрынғы жинап –тергендерін 
бір ізге түсіріп, реттеуден әріге  бара алмады. «Арнадым жинағымды бәріңізге» деген жолдың астарында  жүрек шошырлық 
сыр бар еді. Сонымен, оның білек сыбанып жұмыс істеген мезгілі- он жыл шамасында. Оның ішінде сапалы  жазғаны соғыс  
жылдары   мен соғыстан кейінгі   жылдар. Бұған шейінгі   шығармаларын   «Шимайлаппын көп қағаз» деп сынай қарайды.  
«Сен айтсаң мен де айтайын айым-қайымның» деп бастан кешкенін мойындайды. Әдебиетте  көштен қалмау бар да, көш  
бастау бар. Абай айтқан керуен басына айналу үшін парасатқа  тәжірбиенің қосылуы шарт. «Аяғының желі бар, алынбаған  
тері бар» деген дәстүрлі  сөз ақын –жазушының  жас шағына арналады.
         Қабырға сөккен қазақтың мұңы тербеткен, 
 Қара бала едім қараша ауылда ержеткен. 
 Қаратау жақтың қара талының шыбығын, 
 Ат қылып мініп түскенмін жолға сен кеткен. 
 Көсіліп жатқан  куә ғой  қырат, сай мына, 
 Қырандар көкке қанатын бірден жайды ма? 
 Мәңгілік өмір іздедім мен де өзіндей, 
 Қаршадайымнан айналып Асан қайғыға. 
 Жырақта қалып жылдарым сауық құратын, 
 Басында тұрмын,  қасында тұрмын, ұлы ақын. 
 Қасым боп ашқан дүниенің мынау есігін, 
 Сұрапыл жылдар сырларын бізден сұра, түн. 
  От-жалын кештің кешпеген мынау еш пенде, 
 Жабықтың ба екен ескі шинельді шешкенде. 
 Жұмақ-ау шығар ол жақта сенің мекенің, 
 Көп көріп едің тозақты ғұмыр кешкенде. 
 Алқара кектей, дариға-ай, сол бір қайда арман, 
 Қиялың қалқып аспанда жүзген айды алған. 
 Сене алмай тұрмын көздерім менің бұлдырап, 
 Қасым ба мынау ақ топыраққа айналған. 
 Жансәуле:   Маған да бір сәт көз салып өтсін ертеңгі, 
 Қазақ деп туған қара көз жап-жас Қасымдар. 
 Ақ толқындардай жағасын жардың ұратын, 
 Сағыныш дертін біздерден ғана сұра, түн. 
 Жүз жылдық жүкті арқалап даңқ-дақпыртсыз, 
 Басында тұрмын, қасында тұрмын, ұлы ақын. 
«Қыран қанатты Қасым ақын» атты поэзия кеші осымен аяқталды. Келесі жыр кешінде жолыққанша бас аман, жұрт тыныш 
болсын!
* * * * *

жүктеу/скачать 9,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: