СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКАСЫ: ЖАРГОНИЗМ, АРГОТИЗМ ЖӘНЕ СЛЕНГ

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
178
 
Бүгінгі 
күні 
баспасөз 
бен 
ғаламтор 
беттерінде  қоғамдық  пікір  туғызып  жүрген  жас-
тар-дың  ауызекі  тілдесуінде  кездесетін  ерекше 
қолданыстар 
туралы 
мәселе 
лингвистер 
назарынан  да  тыс  қалып  жатқан  жоқ.  «Тормозы 
ұстап 
қалды», 
«зависать 
етіп 
қалды», 
«базаржоқ»,  «толпамен  келу»,  «типаж  болу», 
«косякқа  кіргізу»,  «зелень  алып  келу»,«құлаққа 
лапша  ілу»,  «капустаға  қарау»,  «счетчик  қою», 
«ала  көзімен  стрелять  ету»,  «шпор  жасау», 
«маяк  тастау»  сияқты  жастардың  ауызекі 
сөйлеу  тілінде  қолданылатын  жаргон  сөздер 
туралы  пікір  екіге  бөлініп  отыр.  Тілшілер  мұны 
тілдік  тұрғыдан  зерттеу  керек  десе,  қоғамдық 
пікір сөзді орнымен жұмсай білген дұрыс дейді.  
«Сөйлеу  тілі  лексикасынан  диалект,  кітаби 
сөз,  жаргондарды  да  бөлуге  болмайды.  Сондық-
тан,  сөйлеу  тілі  лексикасын  әдеби  сөйлеу  тілі 
лексикасы,  бейәдеби  сөйлеу  тілі  лексикасы  деп 
бөлуге болады» [1, 41-б.]. «Қарапайым сөздер де 
ауызекі сөйлеу тіліндегі лексиконның бір саласы» 
[2,  93-б.]  деген  ғалымдардың  пікірлерін  негізге 
ала  отырып  студенттер  мен  оқушылардың  ауы-
зекі  сөйлеу  тілінде  кездесетін  сленг  сөздер  мен 
жалпы жастар тілінде қолданылатын жаргон сөз-
дерді де сөйлеу тіліндегі лексиконның бір саласы 
ретінде  қарастырылып  жүрген  қарапайым  сөз-
дердің  қатарында  зерттеп  қарастырған  жөн  деп 
ойлаймыз.  Себебі,  жаргон,  аргон,  сленг  сөздер 
де  қарапайым  сөздер  сияқты  ауызекі  сөйлеу 
тілінде ғана қолданылады.  
Қазақ  тіл  білімінде  сленг  сөздержаргон 
және  арго  сөздердің  құрамында  қарастырылып 
жүргені  болмаса,  әлі  күнге  арнайы  зерттеу  тақы-
рыбы болған емес. Дегенмен де бұның өзіндік се-
бептері 
де 
бар. 
Бұл 
жөнінде 
зерттеуші 
Г.Т.Нұрпейісова:  «Сленг,  жаргон  және  аргоны 
бір-бірінен  ажырата  білуіміз  керек.  Сленгтің  жар-
гон,  аргодан  негізгі  айырмашылығы  қолданушы 
топтың  жас  ерекшелігі  мен  кәсіби  біліктілігінен 
көрініс  табады»  [3,  1-б.],  -  дейді.  Сленг,  жаргон 
және  арго  терминдерінің    арақатысын  анықтау 
барысында лингвистикалық сөздіктерге шолу жа-
садық. 
«Жаргон 
(франц. 
jargon) 
– 
шағын 
әлеуметтік топ қолданатын, ешқандай жеке тілдік 
дербестігі  жоқ  жалпыхалықтық  тілдің  тармағы[4, 
130-б.]. Жаргонизм – тілдің белгілі бір жаргонына 
жататын 
сөздер 
мен 
сөз 
орамдары. 
Мысалы:майлау  (пара  беру),  бармақ  басу,  көз 
қысу,  сабан  астынан  жіберу,  ізін  білдірмеу»  [5, 
123-б.].»  Лингвистикалық  түсіндірме  сөздікте: 
«Арго  (фр.argot)  –  бір  немесе  бірнеше  табиғи 
тілдердің  өзгерген  элементтерінен  құралған, 
кейбір 
шектеулі 
кәсіби 
әлеуметтік 
топтың 
айрықша  тілі  [2,  5-б.]».  Тіл  білімі  терминдерінің 
түсіндірме 
сөздігінде: 
«Арго 
(фр.argot) 
– 
адамдардың  белгілі  бір  әлеуметтік  және  кәсіби 
шағын  топтарына  ғана  түсінікті  тіл»  [5,  32-б.]. 
«Арготизмдер  –  қандай  да  бір  арго  тілінің  әдеби 
тілде жұмсалатын сөздері мен сөз орамдары» [5, 
45-б.].  «Арго  –  сөйлеудің  әлеуметтік  түрі,  тар 
кәсіби  немесе  өзіндік  жолымен  меңгерілетін 
(мағыналық  және  сөзжасамдық  тұрғыдан)  кең 
қолданыстағы  лексикамен  сипатталады»  [5,  45-
б.]. «Арготизм – адамдардың белгілі бір әлеумет-
тік  және  кәсіби  шағын  топтарына  ғана  түсінікті 
шартты  сөздер.  Мысалы:  оқушылар  қолданатын 
шпор  (шпаргалка),  шұқыр-басыр  (жасыр,  тық), 
общаг  (общежитие);  ұрылар  қолданған  апсар-
жапсар (ұрланған нәрсе жапсарда тұр), үй таза 
ма?  (үйде  кісі  жоқ  па?);  саудагерлер  қолданған 
шіріңкене  (дәнекерші  саудагердің  алатын  ақы-
сы),  дақ  үстінде  (ақы  өз  алдына  бөлек),  сүйке 
(соқ),  супен  (сүйкімсіз),  майданшік  (пойыздағы 
ұры)  т.б.  Әрбір  буын  арасына  дыбыс  қосып 
(көбінесе ф, п, з, р) ежелеп сөйлеудің де арголық 
сипаты бар, өйткені ежелеп сөйлеуде де айтыла-
тын хабардың басқаларға түсініксіз болуы көзде-
леді» [5, 32-б.].  
Жоғарыда  аталған  терминдер  сөздігінде 
жаргон  мен  арго  терминдеріне  анықтама  беру-
мен қатар олардың ара жігін ажырату мәселелері 
де қарастырылған. Олардың негізгі айырым бел-
гілері  мен  ұқсастықтары  туралы  негізгі  пікірлер 
мынаған саяды: 
Жаргонға тән белгілер: жаргонның жалпы 
халықтық тілден айырмашылығы оның лексикасы 
мен  фразеологиясында.  Жаргон  аргомен  мағы-
налас,  оның  аргодан  айырмасы  жаргон  жағым-
сыз  (қорлау,  жақтырмау)  ұғымда  қолданылады. 
Мыс.:  супен  (сүйкімсіз),  ылай,  көк  мойын,  ащы 
(арақ), телик (теледидар) т.б.» [5, 130-б.]. Жаргон 
–  аргомен  барабар  болса  да,  пейоративтік  кем-
сіту, қорлау, менсінбеу мәні бар [9, 123-б.].  
Аргоны 
ажыратуға 
қызмет 
ететін 
белгілер:  Арго  қоғамнан  ерекшелену  мақсаты-
мен, сөздердің құпиялығын сақтау үшін қолданы-
лады  [2,  23-б.].  Арго  халықтың  сөйлеу  тілінен 
ерекше  сөз  және  сөз  орамдарымен  ерекшеле-
неді;  өзіне  тән фонетикалық  жүйесі,  грамматика-
лық  құрылысы  болмайды;  өзіндік  сөз  және  сөз 
орамдарының  жалпы  халық  тілінде  баламасы 
болады.  Арго  кейде  жаргонға  синоним  ретінде 
қолданылады [5, 32-б.]. Көбінесе шарттылық, жа-
сандылық,  «құпиялық»  элементтерге  ие  болады. 
Арго  әңгіме  тақырыбын  жасыру  үшін,  сондай-ақ 
әлеуметтік  бір  топтың  қоғамның  басқа  бөлігінен 
оқшаулану  құралы  ретінде  қолданылады.  Мыс., 
спорт  аргосы,  ұрылар  аргосы,  кедейлер  аргосы 
[9, 45-б.]. 
«Қазіргі  қазақ  әдеби  тілі»  атты  оқу  құра-
лында арготизмдердің кәсіби сөздерден үш түрлі 
өзгешелігі былайша сипатталады: 
1)  Олар 
ешқашан 
негізгі 
сөз 
бола 
алмайды,  белгілі  ұғымды  басқа  сөзбен  жарыс-
палы түрде аңғартады. 
2)  Кәсіби  сөздер  бейтарап  стильде  қол-
данылса, 
арготизмдер 
экспрессивтік-стильдік 
бояулы болып келеді.  

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
179
3)  Арготизмдер  кәсіби  сөзден  гөрі  жал-
пыхалық  тіліне  көбірек  тарап,  қарапайым  сөйлеу 
тілінде жиі қолданылады» [3, 39-б.].  
«Сленг  –  белгілі  бір  кәсіп,  мамандық 
немесе  әлеуметтік  топ  адамдары  қолданатын 
сөздер мен сөйлемшелер» [10, 254-б.]. 
«Сленг  –  ерекше  тарихи  түрде  қалыптас-
қан  және  жоғары  не  төмен  деңгейдегі  сөйлеуші-
лердің  барлық  сатысына  ортақ  тілдік  норманың 
нұсқасы болып табылады. 
Сленг – бұл лексикалық құбылыс. 
Сленг  –  бұл  әдеби  емес  лексика,  яғни 
қазіргі  әдеби  норманың  талаптарына  сай  әдеби 
тілге жатпайды. 
Сленг  –  бұл  ең  алдымен  ауызекі  тілде 
пайда болатын және қолданылатын лексика. 
Сленг – эмоционалды бояуға ие лексика. 
Сленг – басым көпшілік сөз бен сөз тіркес-
терінің біршама айқын көрсетілген дөрекі мәнері-
мен сипатталады. 
Көптеген  сленг  сөздері  мен  сөйлемшеле-
рінің  дөрекі  эмоционалдық  бояуы  бір-бірінен  өз-
геше  реңктермен  ерекшеленеді  (әзілқой,  келе-
келі, мысқылды, менсінбеген, кеміткен, елемеген, 
дөрекі және тіпті өрескел)» [11, 1.6; 8-10-б.]. 
«Арготизмдер  сөйлеу  тілі  лексикасының 
дамуына  әсер  еткенімен,  әдеби  тілді  дамытпай-
ды»  [3,  62-б.].  Жаргонизмдер  мен  сленг  сөздер 
де  әдеби  тілімізді  дамытпайтыны,  нормаға  қай-
шы келетіні рас. Десек те жастардың тілінде кез-
десетін осындай айрықша қолданыстар – тіліміз-
де  бар  құбылыс.  Сондықтан  да  қазіргідей  ақпа-
раттану  қоғамында  жаргонизмдер,  арготизмдер 
мен  сленг  сөздерді  өз  алдына  жеке  қарастыру 
бүгінгі күн талабына айналып отыр.  
Көріп  отырғанымыздай,  жоғарыда  термин-
дерге  берілген  анықтамалардың  өзінде  бірізділік 
жоқ.  Сондықтан  да  терминдердің  мән-мазмұнын 
дәл,  толық  беретіндей  анықтамаларды  бірізге 
түсіру қажет. 
«Бұрын 
топтық 
және 
кәсіби 
жаргон 
сөздердің  қолданысы  шектелген  болса,  соңғы 
жылдары  мұндай  сөздер  қалыптасқан  әдеби 
нормалармен жарыса қолданылып, филолог сту-
денттер  тілінің  бір  элементіне  айналып  отыр. 
Мұндай  стиль  бір  жағынан,  жастардың  бірін-бірі 
түсінуіне  жағдай  жасайды  да,  олардың  басын 
біріктіреді,  екінші  жағынан  оларды  қоғамдағы 
басқа  әлеуметтік  топтардан  ерекшелеп,  оқшау-
лап тұрады» [14, 19-б.].  
Төменде 13-23 жас аралығындағы жасөспі-
рімдер  мен  студент  жастардың  тілінде  қолданы-
латын  сленг  сөздердің  тізімін  ұсынып  отырмыз. 
«Тормозы  ұстап  қалды»  -  бір  жағдайдан  шешім 
таба  алмай  қалды,  осыған  синоним  ретінде
 
«зависать етіп қалды» деген тіркес бар. 
 «Базар  жоқ»  -  сөз  жоқ,  яғни  істеген  ісін 
тындырымды әрі айқын істейтін адам.  
 «Толпаменкелу» - көпшілікпенкелу,  
 «Типаж  болу»  -  менменсубұлтіркеске 
синоним «блатной болу». 
 «Косякқа  кіргізу»  -  қолайсыздыққа  тап 
болу. 
 «Зелень  алып  келу»  -  ақша  алып  келу, 
бұл жерде «зелень» деген сөз АҚШ валютасы.  
 «Құлаққа лапша ілу» - өтірік айту. 
 «Капустаға 
қарау» 
- 
материалдық 
жағдайына қарау. 
 «Счетчик қою» - ақша талап ету. 
 «Ала көзімен стрелять ету» - бір адамға 
қадала қарау.  
 «Шпоры  жасау»  -  емтиханға  арналған 
жауап парағы.  
 «Маяк  тастау»  -  қоңырау  шалу,  бұл 
тіркестің синонимі «скидовать ету».  
 «Жалауық» - қазғаншақтық. 
 «Ауру»  -  басқа  адамдардың  мазасын 
алу. 
 «Қуғынбай»  -  бос  сөзді  көп  сөйлеу,  бұл 
сөздің синонимі  «сасымашы».  Бұл  сленгтер  ал-
ғашында  Батыс  Қазақстан  өңірінде  соның  ішінде 
Ақтөбе,  Атырау  қалаларына  диалекті  тіркестер 
ретінде  қолданылса,  қазіргі  таңда  еліміздің  түк-
пір-түкпіріндегі қазақ жастары қолданады. 
 «Крышасы бар» - тірегі бар. 
 «Ботан  болу»  -  сабақты  көп  оқу  осы 
тіркестің синонимі «зубрить». 
 «Қырқу»  -  мәселені  шешу,  тығырықтан 
шыға білу. 
 «Миды шіріту» - бос сөзді көп айту. 
 «Картопты  жарып  айтты»  -  барлығын 
аузына қаратты, керемет сөйледі.  
 «Танкасы  бар»  -  тірегі,  көмектесетін 
адамы бар. 
 «Сағызша  шайналды»  -  көп  созды, 
жауап таппай дал болды [15]. 
 «Очкосы ойнау»- қорқып кету.  
 «Кадр» – іс-әрекеттері күлкілі адам 
 «Повышка»  –  повышенная  стипендия 
«жоғары шәкіртақы» 
 «Универ» - университет 
 «Аниме» - анимациялық фильмдерт.б.  
Жас ғалым З. А. Молдағұлова: «Сленгтер – 
бүкіләлемдік  құбылыс.  Ол  кез  келген  тілде 
кездеседі.  Алайда,  оның  атауы  түрлі  болуы 
мүмкін,  кейде  оны  арго,  кейде  жаргон,  кейде 
сленг, ал кейде әлеуметтік лексикондар, диалек-
тілер деп те атау әдетке айналып жүр. Кей зерт-
теушілер  «сленг  –  ауызекі  сөйлеу  тілінің  дөрекі 
үлгісі,  ол  тілді  ластайды»  деген  пікірді  қолдаса, 
ал кейбіреулері оны «тілдің ілгері дамуы үшін қа-
жетті әлеуметтік бөлігі» деп таниды. Не десек те, 
ол  тілімізде  қолданылып  жүрген  құбылыс.  Линг-
вист үшін сленгизмдер тілге тән табиғи үдерістер 
жүзеге  асатын,  ешқандай  қысымға  ұшырамай, 
сөздік  қорымызға  жаңа  мағына  үстейтін  лабора-
тория  іспеттес.  Сонысымен  де  ол  қызықты» 
дейді.  

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
180
Зерттеушілердің  пікірімен  келісе  отырып, 
жаргонизмдер мен арготизмдерді, сленг сөздерді 
алдағы  уақытта  сөйлеу  тілі  лексикасы,  әдеби 
сөйлеу  нормасы,  әлеуметтік  тіл  білімі  тұрғысы-
нан  зерттеп-зерделеуді  тіл  білімінің  өзекті  мәсе-
лерінің 
қатарында 
қарастыру 
қажет 
деп 
ойлаймыз. 
   
Әдебиеттер: 
1 Балақаев  М.  Тіл  мәдениеті  және  қазақ 
тілін оқыту. – Алматы, Мектеп, 1989. – 96 бет. 
2 Салқынбай  А., Абақан  Е. Лингвистикалық 
түсіндірме  сөздік.  –  Алматы,  Сөздік-Словарь, 
1988. – 304 бет. 
3 Серғалиев  М.,  Айғабылов  А.,  Күлкенова 
О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. Оқу құралы. – Алматы, 
Зият Пресс, 2006. 256 бет.  
4 Болғанбаев  Ә.  Қазіргі  қазақ  тілінің  лекси-
кологиясы .– Алматы: Ғылым, 1988. – 146 бет. 
5  Нурпейсова Г. Т. Сленгтердің пайда болу 
тарихы // 
http://uadocs.exdat.com
 
6 Қалиев  Ғ.  Тіл  білімі  терминдерінің  түсін-
дірме  сөздігі.  –  Алматы,  Сөздік-Словарь,  2005.  – 
440 бет.  
7 Қалиев  Ғ., Болғанбаев  Ә.  Қазіргі  қазақ  ті-
лінің  лексикологиясы  мен  фразеологиясы.  Оқу-
лық. – Алматы, 264 бет. 
8 Серғалиев  М.  Стилистика  негіздері.  Оқу-
лық. – Астана, Л. Н. Гумилев ат. ЕҰУ, 2006. – 273 
бет. 
9 Тіл  білімі  сөздігі.  –  Жалпы  редакциясын 
басқарған  проф.  Э.Д.Сүлейменова.  Алматы,  Ғы-
лым, 1988. – 544 бет. 
10 Тіл  білімі  терминдерінің  сөздігі.  –  Алма-
ты, «Фирма «Орнак» ЖШС, 2012. – 388 бет. 
11 Сленг сөздерін аударудағы қиындықтар. 
// 
http://www.bauka.kz
 
12 Молдағұлова 
З. 
А. 
Интернет 
дискурстағы 
сленгтердің 
ерекшеліктері 
//
http://agu.kz/lib/tom_T1_15.pdf
 
13 Тумабаева  А.  Жастар  тілінің  субмәдени 
табиғаты 
//http://journal.kaznu.kz/Content/file_num_file/104/1(
135)-2012.pdf 
14 Исақова  А.  С.  Қазақ  тілді  филолог  сту-
денттердің  тілдік  тұлғасын  қалыптастырудың 
лингвомәдени  негіздері:  филол.  ғыл.  канд. 
автореф.: 10.02.02. – Алматы, 2010. – 31 бет.  
15 Бекетай Б. А., Бақтыбай Ә.Т.Қазіргі жас-
тар тіліндегі қолданыстар // 
www.45minut.kz
 
 
 
 
 
 
УДК 373.1.02. 
 
ДҮНИЕТАНУ ПӘНІНЕН САЯХАТ ӨТКІЗУДІҢ ТИІМДІ ӘДІСТЕРІ МЕН ЖОЛДАРЫ 
 
Султанбекова Ж. Х. - аға оқытушы, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 
Нурова А. К. - аға оқытушы, Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты  
 
Дүниетанудан  сабақ  беру  үрдісінде  топсаяхаттарға  үлкен  орын  беріледі.  Топсаяхат 
оқушылардың  зерттейтін  обьектілері  мен  құбылыстарын  табиғи  немес  қолдан  тудырған 
жағдайда қабылдауына негізделеді. 
Топсаяхаттардың  мазмұны  мұнан  бұрынғы  сабақтарда  өтілген  материалмен  тікелей 
байланысты болады.  Сонымен  бірге,  топсаяхатта  алынған түсініктер бақылау нәтижелері  және 
жиналған материалдарды кейінгі сабақтарда пайдаланылады. 
Топсаяхат  -  дүниетану  ұғымдарын  анықтап,  кеңейтуге,  логикалық  ойын  дамытуға, 
эстетикалық  сезімдеді  тәрбиелеуге,  оқушылардың  табиғатты  бақылау  қабілеттерін  артыруға 
көмектеседі. 
Негізгі ұғымдар: педагогика. 
 
Бастауыш  мектепте  дүниетанудан  сабақ 
беру  үрдісінде  топсаяхаттарға  үлкен  орын  бері-
леді. Топсаяхат оқушылардың зерттейтін обьекті-
лері  мен  құбылыстарын  табиғи  немес  қолдан 
тудырған жағдайда қабылдауына негізделеді. 
Топсаяхаттардың  мазмұны  мұнан  бұрынғы 
сабақтарда  өтілген  материалмен  тікелей  байла-
нысты  болуы  керек.  Сонымен  бірге  топсаяхатта 
алынған  түсініктер  бақылау  нәтижелері  және  жи-
налған материалдарды кейінгі сабақтарда пайда-
ланылады. 
Топсаяхаттардың  танымдық  және  тәрбие-
лік үлкен мәні бар. Олар оқушылардың білімін ке-
ңейтіп  тереңдетеді.  Балалар  табиғат  обьектіле-
рін  табиғи  ортада  көреді  өсімдіктердің  топырақ-
пен жануарлардың өсімдікпен өзара байланысын 
бақылайды.  Бұл  оқушылардың  табиғаттың  бар-
лық  бөліктері  бір-бірімен  тығыз    байланысты  бо-
лып  келетінін,  біртұтастығы  туралы  түсінігін 
қалыптастыруға  мүмкіндік  береді.  Сынып  сабақ-
тарында,  топсаяхаттарда  қабылданған  жеке 
ұғымдар  «табиғат»  деген  анағұрлым  кең  ұғымға 
бірігеді.Табиғатты оқып білудегі зерттеу әдісі оқу-
шыларды  топсаяхаттарда  жергілікті  жерде  бағ-
дарлай  білуге,  бақылауға,  салыстыруға,  табиғат-
тың  бақыланатынын  заттары  мен  құбылыстары-

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 
 
181
ның  арасындағы  байланыстарды  анықтауға  үй-
ретуге  мүмкіндік  береді,  айнала  қоршаған  бол-
мысты  өздігінше  зерттеу  дағдыларын  қалыптас-
тыруға жағдай жасайды[2, 244]. 
Топсаяхаттар тікелей табиғатқа, музейлер-
ге,  көрмелерге,  ботаникалық  баққа,  зоопаркке, 
фабрикаларға  т.б.  жүргізіледі. Олар  оқулық  (бағ-
дарлама)  және  оқудан  тыс  (бағдарламадан  тыс) 
болып  бөлінеді.  Оку  экскурсияларын  тақырыпты 
өткенге  дейін  (кіріспе  топсаяхаттар,  мысалға  3-
сыныпта  жергілікті  жер  бетімен  таныстыруға  ар-
налған  топсяхаттар),  немесе  тақырыпты  өткен-
нен  кейін  (қорытынды  топсаяхаттар,  мысалға  2-
сыныпта  әрбір  жыл  мезгілі  өткеннен  кейін) 
жүргізуге болады. 
Мұғалім әрбір топсаяхатты алдын ала тың-
ғылықты түрде дайындайды. 
Оның  өзі  алдын  ала  топсаяхат  жүргізілетін 
жермен  танысып,  көңіл  аударарлық  сипатты 
обьектілерді 
табады; 
маршрутты, 
тоқтатуға 
қолайлы жерлерді қарап шығып, анықтайды; оқу-
шылардың  өздігінше  жүргізетін  бақылауларының 
сипатын  ойластырады;  оқушылар  коллекцияға 
(табиғатқа  зиян  келтірмеу)  не  жинайтынын 
анықтайды;  топсаяхатты  жүргізу  жоспарын  жа-
сайды;  қорытынды  әңгіме  негізгі  мәселелерді 
белгілейді. 
Топсаяхатқа  оқушылар  да  дайын  болуы 
керек.  Мұғалім  балаларды  топсаяхаттың  міндет-
терімен  және  мақсатымен  таныстырады;  топсая-
хат  алдындағы  сабақта  оқушылардың  алдын 
олар  топсаяхатта  шешуге  тиісті  мәселелерді 
қояды;  табиғат  материалын  бақылауға  және  жи-
науға тапсырмалар бөледі [3,142]. 
Топсаяхаттың  табысты  өтуі  көпшілік  жағ-
дайда  оны  ұйымдастыруға  байланысты.  Осы 
мақсатпен  сыныпты  шағын  топтарға  (5-6  адам-
нан)  бөліп,  әр  қайсысына  тәртіпке  және  тапсыр-
маларды  орындауға  жауап  беретін  басшы  та-
ғайындайды.  Топсаяхаттың  сипатына  сәйкес  әр 
топтың  тиісті  жабдығы;  компас,  күрек,  гербарий 
папкасы,  этикеткалар,  кішкене  банкілер,  сачок, 
лупа т.б. болады. 
Ең  бастысы  –  оқушылар  табиғаттан  нені 
және қалай көру, нені тану керектігін білуі керек. 
Зерттеу орны мен обьектілеріне сәйкес мұ-
ғалім топсаяхаттың құрылымын, жүргізу әдістерін 
анықтайды және жоспар – маршрут жасайды. 
Мысалға  2-сыныпта  қысқы  топсаяхатты 
былай өткізуге болады. 
Топсаяхаттың  мазмұны:  қыстың  белгіле-
рін,  қар  мен  мұздың  қасиеттерін,  жапырақты 
және  қылқан  жапырақты  ағаштардың  сипаты 
белгілерін  анықтау;  қыстайтын  құстардың,  өсім-
діктердің  және  аңдардың  тіршілігін,  адамның  та-
биғат қорғауға байланысты әрекетін бақылау. 
Жұмыс  әдістері  мен  түрлері:  әңгімелесу, 
мұғалімнің  әңгімесі,  бақылаулар,  практикалық  
жұмыс,  өздігінше,  жұмыс,  жиналған  материалды 
өңдеу болып табылады. 
Маршрут және бақылау  обьектілері:  жол, 
бөген  не  көл,  орман;  қыстайтын  құстар  (қарға, 
ұзақ  қарға, сауысқан, торғай, сары  шымшық, то-
қылдақ,  қызылбауыр);  ағаштар  (қайың,  жөке, 
емен,  қарағай,  шырша);  қар  астындағы  өсімдік-
тер;  қабықтың  немесе  ескі  түбірдің  астындағы 
құрттар  мен  олардың  личинкалары;  қардағы 
іздер. 
Топсаяхат  кезінде  балалар  кейбір  ағаштар 
мен  бұталардың  бұтақтары  мен  жемістерін, 
қабық бөлшектерін, шөптердің құрғақ сабақтарын 
жинайды;  қар  астынан  жасыл  өсімдіктерді  қазып 
алады.  Егер  балалр  орманна  құстар  шоқып  тас-
таған, тиін мүжіген бүрлер немес басқа бір орман 
тіршілігінің іздерін тапса, онда оларды да сынып-
қа алып келу керек. Егер мұғалім, немесе оқушы 
бірнеше  фотосуреттер  түсірсе,  тіпті  жақсы  бо-
лады.  
Оқушылардың  адамның  табиғат  қорғау 
жөніндегі іс-әрекетін көргені жөн (құстарға үстеме 
жем  беру,  жасанды  ұялар,  құстар  мен  басқа  да 
хайуанаттарға жем беретін жер т.б.) 
Топсаяхат соңында мұғалім мына сұрақтар 
бойынша  әңгіме  өткізеді:  Қыста жапырақты  және 
қылқан  жапырақты  ағаштар  мен  бұталар  қандай 
күйде  болады?  Өсімдік  тіршілігі  үшін  қардың 
қандай  мәні бар? Қыста орманда, орманға бара-
тын жолда, бөгенде немес көлде қандай жануар-
ларды  көруге  болады?  Қыстайтын  құстар  немен 
қоректенеді? 
Келесі  күндері  балалар  табиғат  мүйісінде 
топсаяхат  материалдарынан  көрме  жабдықтай-
ды. Жиналған материалдарды дүниетанудан зат-
тық  сабақтарда,  сонымен  бірге  оқу,  сурет,  еңбек 
сабақтарында пайдалануға болады [3,173б]. 
Мұндай  топсаяхаттар  тек  білімдік  қана 
емес (балалардың маусымдардың негізі белгіле-
рін және соларға байланысты өсімдіктер мен жа-
нуарлар  дүниесінде  өтетін  өзгерістерді  ұғуы), 
сонымен  бірге  тәрбиелік  те  міндеттер  қояды.  1-
сыныптың  өзінде  –  ақ    балалардың  табиғатқа 
сүйіспеншілігін  тәрбиелеу,  олардың  қоршаған 
табиғаттан  әсемдіктерді  көре  білуіне  көмектесу, 
оларға  үлкен  сезім  мен  ой  әлемін  ашу,  балады 
табиғаттың  қорғаушыларына,  достарына  ай-
налдыру қажет. 
Бастауыш  сыныптарда  табиғатпен  таныс-
тыру  мектеп  оқушыларын  қуанышқа  бөлейді, 
олар  өздерінің  табиғатпен  біртұтастығын  көріп, 
түсіне  отырып,  табиғат  байлықтарын  сақтауға 
және  көбейтуге  қамқорлық  жасайды  және  жаны 
күйеді.  В.А.Сухомлинский  топсаяхат  кезінде, 
жалпы  балалар  табиғатпен  әрбір  жанасқан 
сайын олар табиғат – біздің үйіміз, табиғат біздің 
үйіміз,  табиғат  біздің  өзіміздің  бір  бөлшегіміз,  ал 
табиғатқа  селсоқ  қарау  -  өз  тағдырымызға  қалай 
болса солай қарау деген шындық екендігі жайын-
да ойланулары үшін оларға әлемді көрсету керек 
деген болатын. 

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: