Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігі Ахмет Байтұрсынов атындағы

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Pdf көрінісі

бет	1/38
Дата	06.03.2017
өлшемі	3,59 Mb.
	#7721

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 38

Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым
Министрлігі

Ахмет Байтұрсынов атындағы
Қостанай мемлекеттік
университеті

Министерство
образования и науки
Республики Казахстан

Костанайский
государственный университет
имени Ахмета Байтурсынова
Байтұрсынов оқулары
Байтурсыновские
чтения

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ КОНФЕРЕНЦИЯ
МАТЕРИАЛДАРЫ

МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ
КОНФЕРЕНЦИИ

апрель, 2014

УДК 001 (063)
ББК 72
Б 18
Редакционный совет:
доктор ветеринарных наук, профессор Наметов А.М., доктор педагогических наук, профессор Ким Н.П., доктор
философских наук, профессор Колдыбаев С.А., доктор экономических наук, профессор Жиентаев С.М., доктор
экономических наук, профессор Мишулина О.В., доктор сельскохозяйственных наук, профессор Муслимов Б.М.,
доктор ветеринарных наук, профессор Тегза А,А.
Б  18  «Байтурсыновские  чтения  -  2014»  Образование  и  наука  Казахстана  начала  XXI  века:  проблемы,  поиски,
решения:  Мат-лы  междунар.  науч.-практ.  конф.  25  апреля  2014  года.  -  Костанай:  Костанайский  государственный
университет имени А.Байтурсынова,  2014. -  с. 208.

ISBN 978-601-7385-77-4

В  данном  сборнике  представлены  материалы  Международной  научно-практической  конференции
«Байтурсыновские чтения - 2014» на тему «Образование и наука Казахстана начала XXI века: проблемы, поиски,
решения»,  состоявшейся  25  апреля  2014  года  в  Костанайском  государственном  университете  имени
А.Байтурсынова.
В  сборнике  представлены  научные  статьи  по  общественно-социальным,  правовым  и  политическим
аспектам  развития  современного  государства  и  общества,  приоритетным  направлениям  развития  гуманитарных
наук,  структурной  модернизации  и  научно-технологическом  развитии  экономики  Казахстана  в  условиях
глобализации,  достижениям  и  перспективам  развития  ветеринарии  и  технологии  животноводства,  а  также  по
стратегическим  направлениям  развития  сельскохозяйственных,  ествественных,  инженерных  и  информационных
наук.
Материалы данного сборника могут быть интересны ученым, преподавателям высших учебных заведений,
магистрантам и студентам.
УДК 001 (063)
ББК 72
Мнение  авторов  не  всегда  отражает  точку  зрения  редакции.  Рукописи  не  рецензируются  и  не
возвращаются.  За  достоверность  предоставленных  материалов  ответственность  несет  автор.  При  перепечатке
материалов ссылка на журнал обязательна.

ISBN 978-601-7385-77-4

© Костанайский государственный университет имени А.Байтурсынова, 2014

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3
0УДК 378:94(574)

К ВОПРОСУ ОБ ОРГАНИЗАЦИИ СТИПЕНДИАЛЬНОЙ ОБЕСПЕЧЕННОСТИ
КАЗАХСКИХ СТУДЕНТОВ В КОНЦЕ ХІХ – НАЧАЛЕ ХХ ВЕКОВ

Айтмухамбетов  А.А.  –  д.и.н.,  доцент  кафедры  Истории  Казахстана,  Костанайский
государственный университет им. А. Байтурсынова

Во  второй  половине  ХІХ  –  н.  ХХ  веков  казахские  юноши  учились  в  высших  учебных
заведениях.  В  статье  анализируется  социально-имущественная  характеристика  казахских
студентов-стипендиатов.  Казахские  юноши  осознавали  престиж  высшего  образования  и
составили основу казахских служащих.
Ключевые
слова:
стипендия,
финансы,
имущественный
статус,
социальная
характеристика.

Важным  фактором  формирования  казах-
ского  студенчества  являлась  стипендиальная
форма  обучения.  Стипендии  учреждались  во
всех губерниях и областях империи с целью фи-
нансирования  юношей  из  малообеспеченных
семей.  Аналогичный  метод  вспомосуществова-
ния  был  введен  правительством  для  создания
казахского  студенчества.  Стипендии,  как  пра-
вило, формировались из денежных взносов с ка-
захского  населения.  Собранные  суммы  вклады-
вались  в  особо  ценные  бумаги,  капитал  из  кото-
рых  являлся  финансовым  источником  пополне-
ния  стипендиального  фонда.  Каждая  стипендия
имела  название  в  честь  конкретной  известной
личности.  Количество  стипендий  в  областях
ограничивалось  незначительной  цифрой.  Обу-
чавшиеся в вузах студенты в официальной доку-
ментации  известны  под  определением  стипен-
диатов,  в  зависимости  от  наличия  функциониро-
вавших стипендий. В среднем каждая стипендия
предназначалась  для  обучения  одного  стипен-
диата  на  ограниченный  срок  университетской
программы.
Объективно
претендентами
на
стипендию  могли  являться  подающие  надежды
юноши из малообеспеченных семей. По причине
доминирующей  официальной  структуры  учеб-
ного  процесса  казахские  учащиеся,  прежде
всего, получали знания в аульной или волостной
школе,  впоследствии  в  городском  училище,
далее  они  имели  право  обучения  в  универси-
тете.
В  вузы  поступали  ученики,  окончившие  в
большинстве  случаев  гимназии  и  реже  семина-
рии.  Определенную  часть  из  них  представляли
выходцы из семей чиновников уже во втором по-
колении.  К  таковым  относились  следующие  сти-
пендиаты:  А.Нурмухамедов,  М.Каратаев,  Н.Ал-
дияров,
С.Нуралиханов,
Ж.Сейдалин.(НАРТ-
.Оп.Л/Д.Д29900.Л13,  Д32559.Л13:  РГИА.СПб.Ф.-
14.Оп.3,Д37347.Л4).
Процедура  распределения  стипендий  за-
висела  от  государственных  заслуг  родителей
претендентов  на  стипендию.  Например,  при  вы-
делении  мест  при  Оренбургской  гимназии  право
на обучение получили сын умершего инспектора
школ  Тургайской  области  И.  Алтынсарина
Габдулла  и  сын  зауряд-хорунжего  султана  Дау-
летгерея Ахмеда Джантурина -  Исен Галий.(ЦГА
РК.  Ф-25.  Оп.1.  Д.467.  Л.186  об).  При  таких  об-
стоятельствах  чиновники  имели  основания  рас-
считывать  на  социальные  льготы  за  служебную
деятельность.
В среднем годовой объем стипендии коле-
бался  в  сумме  от  300  до  400  рублей.  В  част-
ности,  финансовый  объем  тургайской  стипендии
им.  Крыжановского  составлял  350  рублей.  Сти-
пендиальная  сумма  уроженца  Внутренней  Орды
достигала  300  рублей.  Исследование  мно-
гочисленных  архивных  источников  демонстри-
рует картину распределения стипендиатами сти-
пендий.  В  среднем  проживание  на  дешевой
квартире  в  год  студентам петербургских  универ-
ситетов  обходилось  в  100  рублей.  (РГИА
Спб.Ф.14.Оп.3.Д37347.Л.2). Общая сумма финан-
совых затрат проезда из центральных универси-
тетов  в  регионы  постоянного  проживания  казах-
ских  студентов  составляла  несколько  десятков
рублей.  В  среднем  за  слушание  лекций  за  2
полугодия  студенты  оплачивали  50  рублей.
(РГИА  Спб.Ф.14.Оп3.Д25945.15).  Годовая  сти-
пендия  студентов  Томского  государственного
университета составляла в среднем 300 рублей,
и  со  всеми  причитающимися  расходами  данных
средств  оказалось  явно  недостаточно  для  нор-
мального  жизнеобеспечения.  Студент  ТГУ  Джа-
найдаров  в  официальном  обращении  в  совет
профессоров  признавал  собственную  непла-
тежеспособность.
(ГАТО.Ф.102.Оп.4.Д.2105.Л.-
10).  Часть  казахских  студентов  являлись  выход-
цами  из  аристократической  среды.  Например,
Сейдалин,  Валихан,  Каратаев  относились  к  сул-
танскому  сословию.  Выделенные  персоналии,
равно  как  и  многие  другие  студенты,  указывали
на  свою  финансовую  несостоятельность.  В
реальности часто оклады служащих были несов-
местимы  с  финансовыми  затратами  студентов
университета. Стипендии высылалась по частям,
при  этом  сроки  их  высылки  зависели  от
оперативности  сбора  финансовых  сумм  с
населения. Представители казахской обществен-

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4
ности  в  петициях  и  запросах  на  имя  властей
неоднократно  сообщали  о  необоснованности
расходов  казахских  общественных  денег  в  мер-
кантильных  интересах  местного  областного  на-
чальства.  Исходя  из  деловой  переписки  казах-
ских  студентов,  логичен  вывод  о  недостаточ-
ности  у  них  денег  для  безбедного  существова-
ния.
Часть  султанских  семей  теряли  статус-
ность  состоятельных  фамилий.  Данный  фактор
подвиг  юных  аристократов  к  реализации  собст-
венных  возможностей.  Стипендии  для  их  обла-
дателей  являлись  весомым  источником    дохо-
дов.  Например,  сын  прославленного  офицера
Альмухаммеда Сейдалина - Жиганшах Сейдалин
откровенно  признавался о недостаточности пен-
сии отца, которая  полностью  затрачивалась на
многодетную  семью.  (РГИА.  СПб  Ф14.Оп.3.
Д.37347.Л2).
По
официальным
сведениям,
студент Б.Ниязов признавался как несостоятель-
ный  в  связи  с  семейными  материальными  зат-
руднениями.  Его  отец  Ю.Ниязов,  будучи  чинов-
ником,  квалифицировался  как  финансово  несос-
тоятельный  по  факту  наличия  многодетной
семьи. (РГИА.Спб.Ф.14.Оп.3.т.7.Д29087.Л.45).
По положению о распределении стипендии
право на ее получение имели студенты с резуль-
тативной  успеваемостью.  Таким  образом,  полу-
чавшие  стипендии  студенты  при  сложных  обс-
тоятельствах
материального
обеспечения
показывали хороший результат, оправдывая воз-
ложенные на них надежды со стороны казахского
общества.
Медицинские карты казахских юношей пес-
трят  наличием  инфекционных  диагнозов.  Дина-
мика  роста  заболеваемости  студентов  из-за
слабого  иммунитета  сохранялась  за  всю  исто-
рию  развития  казахского  студенчества  в  XIX-
начале  XX  веков.  Этот  фактор  существенно
влиял на процесс обучения студентов.
Таким  образом,  высшая  сфера  образо-
вания    в  имперском  обществе    при  всей  своей
привлекательности оставалась недоступной  для
широких  масс    по  фундаментальной  причине
финансовой    дороговизны.  Реальным  механиз-
мом  адаптации   студентов   являлись  стипендии,
функционировавшие  по    областному  принципу.
Количество  стипендий  носило  регламентирован-
ный  характер.
Реалии
второй
половины
XIX
века
обусловили  включение  казахских  юношей  в  уни-
верситетскую  систему  образования.  Казахские
уроженцы  осознавали  престиж  высшего  образо-
вания.  Вузовская  модель  образования  сыграла
существенную роль в эволюции категории казах-
ских служащих.

Литература:
1 НАРТ.Оп.Л/Д.Д29900.Л13,
Д32559.Л13:
РГИА.СПб.Ф.14.Оп.3,Д37347.Л4
2 ЦГА РК. Ф-25. Оп.1. Д.467. Л.186 об
3 РГИА Спб.Ф.14.Оп.3.Д37347.Л.2
4 РГИА Спб.Ф.14.Оп3.Д25945.15
5 ГАТО. Ф.102.Оп.4.Д.2105.Л.10
6 РГИА.Спб.Ф.14.Оп.3.т.7.Д29087.Л.45

УДК 82. 512. 122. 09

А. БАЙТҰРСЫНҰЛЫ КӨСЕМСӨЗДЕРІ ҺӘМ РУХАНИЯТ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Рақымжан  Тұрысбек  –  ф.ғ.д.,  профессор,  Л.Н.  Гумилев  атындағы  Еуразиялық  ұлттық
университеті, Астана қ.

Мақалада  ұлт  мақтанышы,  ұстаз-ғалым  А.  Байтұрсыновтың  ел  жайын,  руханият  ісін  кең
көлемде қозғаған көкейкесті мәселелері сөз болады.
Негізгі ұғымдар: азаттық, тәуелсіздік, елшілдік, қоғамшыл, ұлт мұраты, уақыт рухы.

Алаштың  қайраткер-қаламгерлері  арасын-
да – Ахмет Байтұрсынұлы есімі мен еңбегі ел ал-
дында,ұлт руханиятында айрықша аталады [1].
Алаш  мұратына  жіті  көз  салсақ,  А.Бай-тұр-
сынұлы  мұрасы,  оның  ішінде  көсемсөздері  ерек-
ше маңызға ие екендігі  айқын аңғарылады. Атап
айтқанда, «Қазақтың өкпесі», «Қазақтың бас ақы-
ны»,  «Қазақша  оқу  жайынан»,  «Оқу  жайы»,
«Білім  жарысы»,  «Қазақ  һәм  түрлі  мәселелер»,
«Бастауыш  мектеп»,  «Мектеп  керектері»  т.т.  кө-
семсөздер
тақырып
әр
алуандылығымен,
қоғамдық  һәм  кезеңдік  мәселелерді  тап  басып
көрсетумен,  ел-жер,  адам  еңбегі  мен  өмір
тұрмыстарын  сергек  саралап,  зерделі  түйін-
тұжырымдар жасауымен мәнді болып табылады.
Қайсібір  тақырып-мәселелерден  елдік  мұрат-
мүддені  көздеу,  адам  өмірі  мен  еңбегіне  маңыз
беру,  білім-ғылым  ісіне  кең  өріс  ашу,  жас  ұрпақ
жайын  тәлім-тәрбие  тағылымдарымен  табиғи
сабақтастықта
қарастыру-Алаш
ардақтысы
А.Байтұрсынұлының
асыл
мұраты,
басты
борыштарының бірі болатын-ды.
Қазақ
руханиятын
-
А.Байтұрсынұлы
қоғамдық,  әлеуметтік  һәм  білім-ғылым  ісіндегі
ерен
еңбектерімен
жан-жақты
байытты.
М.Әуезовше  айтсақ:  «Ақаң  ашқан  қазақ  мектебі,
Ақаң  түрлеген  ана  тілі,  Ақаң  салған  әдебиеттегі
елшілдік ұран - «Қырық мысал», «Маса», «Қазақ»
газетінің  1916  жылдағы  қан  жылаған  қазақ
баласына  істеген  еңбегі,  өнер-білім,  саясат

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5
жолындағы  қажымаған  қайраты,  біз  ұмытсақ  та,
тарих ұмытпайтын істер болатын» [2].
Осы  орайда,  сөз  жоқ  А.Байтұрсынұлының
көсемсөздері,  ондағы  ұлттық  мұраттарға,  елдік
мәселелерге  арналған  ерен  еңбектері  қазіргі
кезеңде  де  ұнамды  үрдістермен  сабақтастық
табатынын  айту  абзал.  Айталық,  «Қазақтың
өкпесі» - ел-жер тарихы мен тағылымының терең
де  тәлімді  сырларын  алға  тартады.  Халықтық
қадір-қасиетіміз еркін көрініс береді. Озат та озық
дәстүр  өнегелеріміз,  тәлімді  тәжірибелеріміз
көпке  үлгі  етіледі.  Сөйте  тұра,  қазақ  жері,  оны
игеру  мен  иемдену  мәні,  білім-ғылым  ісі,  өнер
мұраты  т.с.с.  меңгеру  мен  дамытуға  келгенде
тым
сылбыр
да
салғырт
әрі
бейқамдық
байқалады.  Өзгеге  еліктеу,  ілгері  ұмтылысы  да
баяу,  салғырт-ақ.  Көсемсөзде  осыған  мән
беріледі.  Оның  мән-жайын  былай  білдіреді:
«Біздің  заманымыз  -  өткен  заманның  баласы,
келер
заманның
атасы.
Атадан
алған
мирасымыздың
жайы
мағлұм,
балаға
бұл
қалыпта  тұрып  не  мирас  қалдырмақпыз,  оны
болжауға  да  артық  әулиелік  қажет  емес.  Көп
жұртта  да  ғылым,  өнер  кем,  бәрі  қарайлас,  тең
заманда  қазақ  та  қалт-құлт  етіп,  өз  алдына  хан
болып  жүрді.  Хандары  да,  халқы  да  ғылым,
өнерді  керек  қылмаған.  Бірімен  бірі  жауласып,
басқа  берекелі  жұмыс  ойланбаған.  Өзге  жұрттар
ілгері басқанда, қазақ кері басқан...
Қазақтың  әлі  күнге  жерден  қол  үзбей
отырғаны  –  жер  қазыналық  болғандықтан.  Бүгін
тойғанына  мәз  болып,  ертеңгісін  ұмытқан  қазақ
бүгін  жерін  сатып,  тойып,  ертең  тентіреп  кетер
еді. Жер жалдаған қазақ аз ба? Жерді жалдаудан
тартынбағандар,  сатудан  да  тартынбайды...  беті
жаманның  айнаға  өкпелеуі  жөн  бе?  Ниеті
жаманның  аллаға  өкпелеуі  жөн  бе?  Талап  жоқ,
үміт мол бір халықпыз...
Ата  жолдасы  –  надандық,  өнерсіздік  қазір
қазақтан
айрылатын
емес.
Надандықтың
кесепаты  әр  жерде-ақ  маңдайымызға  тисе  де,
ата  жолдасымыз  болған  соң,  біз  де  қиып
айрылмай-ақ  келеміз.  Олжалы  жерде  үлестен
қағылғанымыз,
жаралы
жерде
жолдан
қағылғанымыз  –  бәрі  надандық  кесапаты»  [3,  c
138  -140].  Бұл  –  ел-жер  жайы,  өмір  шындығы,
уақыт тынысы еді.
Демек,  «Қазақтың  өкпесі»  -  халықтық
қасиет,
ұлттық
дәстүр,
елдік
мұраттарды
көздеумен  қатар,  қоғамда,  өмір-тұрмыста  кең
етек  алған  –  бейқамдық  пен  салғырттық  сырла-
рын  кең  көлемде  ашады.  Ел-жерге  құрметтің  тө-
мендеуі,
адамдар
қарым-қатынасындағы
салқындық,  еңбекке,  өнер-білімге  көзқарастың
талап  деңгейінен  тым  алшақтығы  сын-мін
ретінде  айтылады.  Автор:  «Талап  жоқ,  үміт  мол
бір халықпыз» дегенді алға тарту арқылы әрекет
етуге,  еңбек  көрігін  қыздыруға,  өркениетті  елдер
қатарына  қосылуға  бағыт-бағдар  береді.  Білім-
ғылым  ісін  ілгері  дамытуға,  өнер  мұраттарына
қызмет етуге мың сан мысал, деректер келтіреді.
Келешек  кілті,  кемелділік  кепілі  –  руханият
өзегі:білім-ғылым мен көркемөнер екендігі басым
бағыттар арқылы жүйелі жеткізіледі.
Бұдан  шығатын  түйін:  А.Байтұрсынұлы  ел-
жер  тарихы  мен  тағдырына,  білім-ғылым  ісі  мен
өнер  тағлымдарына  зор  маңыз  беріп,  оны
дамыту  мен  өркендетуге,  қалтқысыз  қызмет
етуге  айрықша  әсер-ықпал  жасайды.  Ұлт  пен
ұрпақ қамына қамқор көңіл білдіреді. Ұлт мұраты
мен
оның
басым
бағыттарына,
қымбат
қазыналарына  жіті  назар  аударады.  Елдік
мәселелер  алдыңғы  кезекке  шығады.  Ортақ
мұраттар
қозғалады.Руханияттың
өріс-өресі
айқындалады.
«Қазақтың  бас  ақыны»  -  Абай  Құнанбаев-
тың өмірі мен өнегесіне, шығармашылық мұрасы-
на  арналады.  Ақындық  мұрат  пен  өнер  тағлым-
дары кең көлемде сөз етіледі. Ұлттық сөз өнері –
Абайдың  ақындық  мұрасымен,  өмір-  баяндық
дереккөздерімен, отбасылық, өскен орта ерекше-
ліктерімен  табиғи  байланыста  баяндалады.
Автор  алғашқы  тұста:  «1903-ші  жылы  қолыма
Абай  сөздері  жазылған  дәптер  түсті.  Оқып
қарасам, басқа ақындардың сөзіндей емес. Олар
сөзінен басқалығы сонша, әуелгі кезде жатырқап,
көпке  дейін  босаңсып  отырасың.  Сөзі  аз,
мағынасы  көп,  терең...  не  нәрсе  жайынан  жазса
да  Абай  түбірін,  тамырын,  ішкі  сырын  қасиетін
қармай  жазады...»  десе  [3,  c  140-141],  одан
кейінгі  кезеңдерде  –  Михаэлис,  Гросс  сынды
оқымыстылармен  кездесуі,  үлгі-ғибрат  алуы
нанымды  баяндалады.  Абайдың  ақындық  өнері,
өлеңге  құрметі  мен  құштарлығы,  талабы  мен
талғамы-ұлттық  сөз  өнеріне  сүйіспеншілігінен
туындап  жатады.  Абай  өлеңі  мен  өнердегі  –
сөздің  ажары  мен  шырайы,  ойдың  шеберлігі
айрықша  айтылады.  Абай  өлеңдеріндегі  өмірдің
өрнекті  тұстары,  адам  әлемінің  ішкі-сыртқы
жайттары,  жаңалық-жетістіктері-ақындық  өнердің
үздік  үлгісі  ретінде  кеңінен  көрсетіледі.  Өнер
мұратына  маңыз  беріледі.  Ол  жайлы:  «Абайдың
өлеңдері  қазақтың  басқа  ақындарының  өлеңінен
үздік аралықтағы әр нәрсенің бергі жағын алмай,
арғы  асылынан  қарап  сөйлегендіктен.  Басқа
ақындардың
сөзге
шеберлігі
шешендігі
–
Абайдан  кем  болмаса  да,  білімі  кем  болғандығы
даусыз...
Абай, сөздің ажарына қарамай, сыпайылы-
ғына қарамай, әр нәрсенің бар қалыбын сол қал-
пынша  дұрыс  айтуды  сүйген»  деп  жазады  [3,  c.
146].
Ой  түйінінде:  «Абайды  қазақ  баласы  тегіс
танып, тегіс білуі керек» дейді. Абайдың ақындық
өнерін,  ондағы  өнегелі,  өрнекті  сөздерін  көпке
үлгі  ету,кең  көлемде  насихаттау  баршаның  ісі
екенін де назарға алады.
Мұның  бәрі-баршасы,  сайып  келгенде  –
Абайдың  ақындық  өнерін  жан-жақты  танып-білу,
оқып-үйрену,  үлгі-өнеге  ету  болып  табылады.
Автор Абай өнерін, шығармашылық мұрасын кең
көлемде  сөз  ету,  тағылымды  тұстарын  баяндау

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6
арқылы  ондағы  құнарлы  ойға,  көркемдік  пен
шеберлік  сырларына  қалың  көптің  назарын
аудару.  Сол  арқылы  ұлттың  бас  ақынының
басым  бағыттарын,  сөз  өнеріндегі  орын-үлесі
мен ерекшеліктерін жіті бақылап, сергек саралап,
байыпты  бағалайды.  Абай  әлемі  бар  қырынан
айқара  ашылып,  ұлт  мұраты  мен  ұрпақ  қамы,
келешек келбеті кеңінен көрініс береді.
Ахмет  Байтұрсынұлының  ұлттық  мұратты
ұлықтаған,  елдік  мәселелерге  еркін  бойлаған
тұсы – білім-ғылым ісінен көрінеді. Бұл бағыттағы
бірқатар
көсемсөздерінен
(«Қазақша
оқу
жайынан»,  «Оқу  жайы»,  «Білім  жарысы»,  «Білім
жарысы
хақында»,
«Оқыту
жайынан»,
«Бастауыш  мектеп»,  «Мектеп  керектері»т.т)  оқу-
ағарту  ісінің  алыс-жақын  жерлердегі  түрлі
тәжірибелері,
артық-кем
тұстары,
өзекті
мәселелері
тілге
тиек
етіледі.
Мәселен,
«Қазақша  оқу  жайынан»  атты  көсемсөзде  оқу-
ағарту  ісінің  бастау  көздері,  бала  оқыту  мен  жас
ұрпақ  тәрбиесі,  мектеп  пен  мұғалім  мәртебесі,
оқулық  пен  қосымша  құрал,  бағдарлама  т.т.
келелі
мәселелер
нақты
жағдайларға
байланысты  сөз  болады.  Автор  алғашқы  тұста
бала
оқытуға
қатысты
бағдар
беретін
–
бағдарлама  (жосық)  жайын  қозғайды.  Елдегі
ауыр  ахуал,  оқу-білімге  көзқарастың  төмендігі  –
бағдарламадан  тыс  әліппенің  тапшылығынан,
өзге  де  пәндер(есеп,  дін,  жағрафия,  тарих  т.т.)
жолға қойылмағандықтан, оқу ісінің қиын тұстары
бары  көпке  жария  үлгіде  жеткізіледі.  Алдымен
бала оқытатын кітаптар тізбесі жасалу қажеттілігі
көрсетіледі.  Оқу-білім  ісі,  жас  ұрпақ  тәрбиесі  –
оқулық  һәм  оқу  құралдары  төңірегінде  кең  өріс
алады. Мақсаты мен маңызы айқындалады.
Келесі  назар  аударарлық  тұс  –  қайсы  бір
істі  де  білетін,  келісті,  шебер  орындайтын  адам
туралы  ойлар  мен  толғаныстар  бүгінгі  таңда  да
аса  мәнді  қалпында  қалып  отыр.  Бала  оқыту
жайын  айтқанда,  мұғалім-адам  жанын  түсінетін,
бала  табиғатын  танитын,  көңіл  сарайын  ашатын
ерекше  тұлға  болуын  назарға  салады.  Мұғалім
мәртебесі мен тұлғалық сипаты айқындалады.
Оқу  ісінің  –  орысша  өтетіні,  молдалар
арқылы  жүзеге  асатыны  да  негізгі  назарда
тұрады.  Алуандылық  пен  әр  қилылықтың  қыр-
сыры  ашылады.  Ұлт  тілін  меңгеріп,  оқып-білу
арқылы  орыс  тілін  үйрену  керектігі  де  еске
алынады. Мұның өзі көп тіл білудің мүмкіндігі мен
қажеттілігін  алға  тартады.  Бұл  қазіргі  кезеңде
өмір шындығына айналып отыр.
Жас  маман  –  мұғалімдерге  үлкен  үміт
артады:  «Жаңа  жылдың  оқуы  жаңа  оқып  шыққан
жас  мұғалімдердің  қолында.  Бұлардың  күштері
тың,  білімдері  соны,  пікірлері  жаңа.  Ниеті
жұртына  қызмет  ету.  Бұлар  білгенін,  тапқан-
таянғанын жұртынан аяп қалатын емес. Қазақтың
бастауыш  мектебін  қолдарына  алуға  лайық
адамдар  әр  жайдан  хабардар:  дүнияда  не
істеліп,
не
қалыпта
тұрғанынан
бұлардың
мағлұматы мол» десе [3,  c.  177],  кемшілікті  тұсы
–  дыбысты  жақсы  білмей  –  жаңа  оқыту  тәсілін
жүзеге  асыру  қиынның  қиыны,  одан  соң
дыбыспен
жаттықтырудың
оқуды,
жазуды
жеңілдету  ісінде  берері  мол  екенін  басшылыққа
алу  аса  маңызды  мәселе  екені  айрықша
көрсетіледі.  Нәтижесінде:  «...мұғалім  жақсы
оқыта
білген
қазақ
тіліндегі
оқушыларды
көбейтіп,  оқу  ісінің  шапшаңырақ  ілгері  басуына
күш  берер  еді»  деген  [3,  c.  178]  қорытындыға
келеді.
Асылы, мұның бәрінен:
- жас ұрпақ тәрбиесі;
- білім-ғылым ісінің мәңгілік сипаты;
- мұғалім мәртебесінің биік өлшемі;
- оқулық  һәм  оқу  құралдарының  рухани
қайнар көздері барынша айқын, бедерлі мәнге ие
болады.
Мұның  қазіргі  кезеңде,  әсіресе  әлемдік
бәсекеге  қабілеттілік  еселеп  артқан  тұста  мән-
маңызы айрықша болып табылады.
Білім-ғылым  –  қоғамның  қуатты  күші  һәм
қымбат қазыналар қатарына жататыны бұрынғы-
дан да бедерлі, айқын көрінеді.
Оқу-білімнің  маңыз-мәні  –  «Оқу  жайы»
атты  көсемсөзде  әр  бағытта  байытылып,  адам
мен  оның  еңбегі  арқылы  кеңінен  көрсетіледі.
«Оқусыз  халық  қанша  бай  болса  да,  біраз  жыл-
дардан  кейін  оның  байлығы  өнерлі халықтардың
қолына  көшпекші»  деп  [3,  c.  178]  оның  мысал-
дерегі  болмашыға  бергені,  келесі  кезекте  өзіне
әлденеше  есе  зорайып,  қымбатқа  түсетінін,  әр
нәрсенің парқы-нарқы барын назарға алу арқылы
оқу-білімнің  маңызын  ашады.  Оның  үстіне  оқу-
білімнің  дұрыс  жолға  қойылмағаны,  оқу  бағдар-
ламасы  мен  кітаптардың  тапшылығы,  мұғалім-
дердің  өмір-тұрмысының  төмендігі  т.т.  өмір,
уақыт  шындықтарымен  сабақтастықта  сөз  еті-
леді. Оқу һәм оқыту ісі, қазақша һәм орысша оқу
жайы да кезеңдік көріністермен байланысты өріс
алады. Ортақ кемшілік ретінде төмендегі жайлар
еске  алынады:  «Қазақтың  шаруасына  бір  жақтан
надандығынан  кемшілік  келгенде,  екінші  жақтан
білімсіздігін  көріп  тұрғандар  басынып,  елдіктен,
теңдіктен  қалдырып,  тиісті  сыбағасына  қиянат
етіп  тұрғаны  санасы  бар  қазаққа  ескерерлік  іс
еді.  Бұл  заманда  қолы  жетпегендерді  теңдікке
жеткізетін, әлсіздерге күш беретін өнер-білім, сол
өнер-білімге  мезгілі  өтпей  тұрғанда  үйренсек,
тұрмысымызды
түзетіп,
басқалардың
аяқ
астында  жаншылмас  едік,  біз  де  өз  алдымызға
бір жұрт екендігімізді білдірер едік» [3, c. 179].
Біздіңше,  бұл  тұстардан  да  оқу-білім,  өнер
мұраты  терең  танылады.  Оқу-біліммен  ерте
қаруланған,  оны  өмір-тұрмыста,  еңбекте  басты
нысана  ету  –  қоғамнан  өз  орныңды  адаспай
тауып,  басты  мақсат  жолында  өрнекті  ғұмыр
кешуге  алып  келетін  сара да даңғыл  жолдардың
бірі.  Автордың  әуелгі  ұстанымынан  –  ұлттық
мұрат, елдік мүдде жоғары көрінсе, оның өмірдегі
көрінісі  –  білім-ғылым  ісін  жолға  қою,  өнер
мұраттарына
адалдық
таныту,
жас
ұрпақ

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7
тәрбиесіне жауапты һәм сергек қарау екендігі сәт
сайын сезіледі.
Өмір
мұратының
өзі:
адамдық
һәм
азаматтық парыз-қарыздан  тұрады емес пе?!
Білім-ғылым
һәм
өнердің
танымдық-
тағылымды
тұстары
–
«Білім
жарысы»
көсемсөзінен  көрініп,  оның  қалың  көпке  рухани
әсері  жан-жақты  айқындалады.  Автор  білім
бәсекесінің  алыс-жақын  елдердегі  үлгі-өнегесін,
адам  мен  оның  өміріне,  еңбегіне  қатысты
тұстарын  кең  көлемде  ашады.  Еуропалық
үлгілерді,  Нобель  сыйлығының  мәнін  кеңінен
ашып, сол арқылы адамзат дамуын, білім-ғылым
өресін, өркениет ісін алға тартады.
Автор  осы  және  басқа  да  жайттарды,
ұнамды-оңды  көріністерді  үлгі  ету  арқылы
халықтық ерекшеліктерімізге де кең орын береді.
Кезекті  тұста:  «Бәйге  тігу,  жарыс  істеу  біздің
қазақта  да  бар.  Қазақта  бай  адамдар  я  қуаныш
нәрсеге  той  істеп,  ат  шаптырады,  я  өлген
адамына  ас  беріп,  ат  шаптырады.  Байлығына
қарай,  адамдығына  қарай  ас  пен  тойдың  үлкені
де,  кішісі  де  болады.  Зорлығы  бәйгеге  тіккен
малынан  гөрі  шақырған  елдердің  санынан,
сойылған  малынан  байқалады»  дейді  [3,  c.  181
бет].
Бұдан  басқа  -  ас,  бәйге  туралы  ойлар
ортаға  салынады.  Онда  да  байлық,  ас  та  төк
әрекеттер  алдыға  шығатыны  ойға  оралады.
Автор  алыс-жақын  елдердегі  білім  жарысын,
маңызды  тұстарын  назарда  ұстап,  оның  ұлтқа
қатысты  жағына  да  тоқталады:  «Білімнің  бас
құралы  –  кітап.  Қазақ  арасына  білім  жайылуына,
әуелі, оқу үйренетін орындар сайлы болуы керек,
екінші,  білім  тарататын  кітаптар  жақсы  боларға
керек  һәм  халық  арасына  көп  жайыларға  керек.
Осы мақсатқа жетуге зор себепкер болатын істің
бірі – білім жарысы.
Білім  жарысының  басқадан  артық  бір  жері
мынау:  бұған  шығарған  ақша  далаға  кетпей,
көздеген  мақсатқа  тура  тиеді.  Егін  салсаң,
шықпай  қалып,  босқа  шығындау  ықтимал,  білім
бәйгесінен  пайда  болмаса,  шығын  болмайды.
Пайдасы  боларлық  істі  істемей,  бәйгеге  ешкім
қол созбайды. Солай болған соң, бұған шығарған
ақша  босқа  кетуге  тіпті  орын  жоқ»  [3,  c.  183].
Демек,  білім  жарысы  –  ұлттық  мұратты,  елдік
салтты,  дәстүрге  адалдықты  танытумен  бірге,
адамдық
һәм
азаматтық
борышты,
ақыл-
парасатты,  ғылым-өнерді  қалың  көпке  бағыттау,
қоғамды
дамытуға,
жақсы
өмір-тұрмысқа
барынша  ашық  сипатта  ұмтылу,  үлес  қосу.  Өмір
мәні, мұраты да осы емес пе?
Автор  Еуропа  һәм  қазақ  байлары  хақында
да  өрелі  ойлар  қозғайды.  Ұлт,  ру  намысы
төңірегінде де сөз етеді. Соның бәрінде де білім-
ғылым  ісін,  өнер  мұратын  жоғары  қояды.  Білім
жарысы  –  ақыл-парасаттың,  іргелі  ізденіс  пен
ерен  еңбектің  жеңісті,  жетістігі  тұстарымен
өлшенетінін  басты  назарда  ұстайды.  Демек,
білім  жарысы  –  байлық  пен  жомарттық  көрінісі
емес, керісінше ұлтқа қызмет ететін, елдік мұрат-
мүддені  көздейтін,  ең  негізгісі  –  адам  мен  оның
өмірін жеңілдететін, мәдени-рухани әсер беретін,
кемел келешекке үміт-сенімін еселеп арттыратын
көпке  ортақ,  баршаға  маңызды,  сауапты  іс  болу
қажеттілігі  байыпты  баяндалады.  Ендеше,  білім
жарысы  арқылы  да  қоғам  дамуына,  өмір-
тұрмысқа,  дәстүр  өнегелерімізге  әсер-ықпал
етуге  болатынын  айқын  аңғарамыз.Оқу-білім  –
ақыл-парасат  өлшемі  ғана  емес,  өркениетке
бастар жол, кемел келешек кепілі.
Білім  жарысының  –  қоғамдық  мәні,  рухани
олжасы осы.
Бұдан  басқа  -  «Оқыту  жайынан»  оқу-білім
ісіндегі:  байыпты  бағдарлама,  оқу  құралы  һәм
мұғалім  төңірегінен  ой  қозғайды.  «Жастардың
оқу-тәрбие
жұмысы
түзелмей,
жұрт
ісі
түзелмейді»  дегенді  де  негізгі  назарда  ұстайды.
Автор  осы  жайларға  мән  бере  келіп:  «Қазақ
мектебінде  оқу  үш  жылдық  болуы  қолайлы»
дегенді  де  қолдайды.  Оның  бәрін  белгілі  тәртіп,
жүйемен  жүзеге  асыру  -  әрбір  адамнан,  әсіресе
мұғалім мәртебесімен байланыстырады.
Елдік  мұратты  қалыптастыру,  халықтық
қасиеттерді қадір тұту, жас ұрпақ тәрбиесіне ден
қою  –  «Бастауыш  мектеп»,  «Мектеп  керектері»
сынды көсемсөздерде оң бағыт алады. Оқу-білім
жүйесі, мектептің халыққа жақындығы, жас ұрпақ
білімді  –  ана  тілінде  алу  қажеттілігі  уақыт
талаптары  тұрғысынан  сөз  етіледі.  Бастауыш
мектепте  ұлт  тілінде  оқылатын  –  оқу,  жазу,  дін,
ұлт  тілі,  ұлт  тарихы,  есеп,  жағрафия,  шаруа
кәсіп,  жаралыс  жайы  айрықша  атап  көрсетіледі.
Қыр мектебі мен қала мектебінің ортақ белгі һәм
ерекшеліктері көрсетіледі.
«Мектеп  керектері»  -  жас  ұрпақты  ана
тілінде  оқыту,  мұғалім  мәртебесін  арттыру,  оқу
бағдарламасы мен құралдарды дайындау жайын
кеңінен  қозғайды.  Мектеп  мәселесінде  –  жас
ұрпақты  ана  тілінде  оқыту,  кішкене  кезден  ой-
санасына  елдік-халықтық  қасиеттерді  сіңіру
отанға,  жерге,  еңбекке  сүйіспеншілігін  қалыптас-
тыру  т.с.с.  аса  кәделі,  игілікті  істер  қатарына
жатады. Автор мектеп мәселесін көтеру негізінде
оны  оқу-ағарту  орны  ғана  емес  адамдық  һәм
азаматтық  қасиеттердің  қастерлі  ордасы  екеніне
мән  береді.  Игілікті  істер  мен  ізгілікті  қадам-
дардың  ортақ  арнасы,  ең  негізгісі  жас  ұрпақтың
елдік  мүдде  төңірегіндегі  алғашқы  ұғым-түсінігі
қалыптасатын,
жастық
кезеңі
мен
достық
сырларын,  адамгершілік  асыл  мұраттарды  еркін
сіңіретін
аяулы
орта,
ыстық
ұя
екендігі
көрсетіледі.  Мұның  бәрінен,  сөз  жоқ  оқу-білім,
өнер  мұраттары  айқын  аңғарылып,  қоғамның
қымбат  қазынасы  –  адам  мен  оның  еңбегіне
құрмет пен тағзым терең танылады.
Бұдан,  әрине:  «Ойы  оянып,  санаға  сана
қосып, ел тағдыры жайлы ойланған да, Ахмет, ең
алдымен,  сол  елдің  өзімен  тілдесуді,  олардың
жай-күйі  жайлы  көргендері  мен  ойларын  ортаға
салуды,  болашақ  жөніндегі  ұғым-түсініктерін

жүктеу/скачать 3,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 38