Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі министерство образования и науки республики казахстан
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева
жүктеу/скачать 5,71 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Материалы XXXIX Республиканской научно-практической конференции студентов
- «Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
- Жұмали Ә. Ж., Лұқпанова М. А. – студент (Алматы қ., ҚазҰУ) Купешова Б. К., аға оқытушы
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
208 Кесте 2 - Инновация саласындағы инновациялық белсенділік (технологиялық инновациялар бойынша)
Сонымен қатар, еліміздің инновациялық даму жоспарын іс жҥзінде іске асыруға кҽсіби шеберлігі жоғары мамандардың болмауы кедергі келтіреді. Кҿптеген кҽсіпорындарда кҽсіби білікті мамандардың жетіспеушілігі байқалуда. Инновациялық жағдайдың нашар болуына кҽсіпорындардағы қҧралдардың тозуы да ықпал етеді. Сарапшылардың анықтауынша, қазақстандық кҽсіпорындардағы негізгі қҧралдардың тозуы 33-35% шамасында. Ал сапалы қҧралдар ҿнімнің сапасын арттырады. Ҽлемдік инновациялық жҥйеге кірігуді кҥшейту қажет. Қазақстандық ғалымдар мен инноваторлардың халықаралық ғылыми жҽне бизнес-жобаларға қатысуы, шетелдік қызметтер мен халықаралық даму иституттары жҽне инвесторлар беретін капиталға қол жеткізуі шектелген. Қазақстан экономикасының шикізаттық бағыттан сервисті-технологиялық бағытқа ҿтуі барысында ҽлемдік инновациялық даму тҽжірибесін пайдалану республикада жоғары технологиялы ҿндірістік ҿнеркҽсіпті қҧруға септігін тигізеді[6].
Сурет 1 - Инновациялық мҽселелерді шешу жолдары
Республикасы 2,3 3,4 4,8 4,8 4,0 4,0 4,3 5,7 5,7
Ақмола 0,2 1,5
2,2 2,1
1,2 1,2
0,7 1,0
4,6
Ақтобе 3,2 4,6
6 5,6
4,1 4,0
6,1 8,5
4,0
Алматы 1,7 2,2
2,9 2,1
1,9 1,4
0,9 4,6
5,4
Атырау 0,5 1 7,8 3,7 2,7
2,9 3,7
6,6 4,4
Батыс Қазақстан 2 2,2
2,1 4,9
4,9 4,5
4,6 12,7
7,5
Жамбыл 2,7 5,7
6,6 8,8
6 4,4
7,8 10,2
7,9
Қарағанды 4,2 4,5
6,4 6,1
6,5 6,2
7,0 7,2
3,8
Қостанай 1,2 1,4
1,9 2,5
2 1,5
2,6 4,8
7,1
Қызылорда 1,3 1,2
2,4 2,4
3 1,5
6,1 8,0
5,3
Маңғыстау 4,5 2,5
3,2 2,3
1,9 1,4
1,1 1,1
1,1
Оңтҥстік Қазақстан 1,4 2,3
2,5 2,8
2,4 2,2
3,4 7,0
5
Павлодар 3,4 2,8
7,2 8,1
3,6 3,8
5,1 5,4
4,1
Солтҥстік Қазақстан 1,4 1,9
2,1 2,2
2,5 2,6
2,4 2,4 10,4
Шығыс Қазақстан 2,8 4,1
6,8 5,6
4,3 5,9
6,4 8,1
6,2
Астана қаласы 0,4 1,5
2,8 3 1,8 2,1 2,6
4,1 6,8
Алматы қаласы 2,6 5,5
6,3 7,2
6,4 6,7
5,4 5,7
6,7
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
209 Мемлекет инновациялық саланы білікті мамандармен қамтамасыз етуі тиіс. Ол ҥшін ғылым мен технология саласында білім жҥйесін реформалау қажеттілігі туады:
мектептерде жаратылыстану-техникалық бағытта білім сапасын кҿтеру;
университеттерде теориялық білімді практика жҥзінде кҿрсету;
ғылыми-зерттеу лабараторияларын ашу;
жас ғалымдарды қолдау;
кадрларды шетелдерге тҽжірибе алмасуға жіберу. Қазақстан экономикасының бҽсекеге қабілеттілігін арттырып, ҽлемдік баға тербелісіне тҽуелділігін азайту мҽселесі мемлекеттің инновациялық дамуға қолдау білдіруіне алып келді. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясында осы бағыт бойынша ҧзақмерзімді мақсаттар қойылған:
жалпы ішкі ҿнімдегі шикізаттық ресурстарды біртіндеп жоғары технологиялық, экспорттық ҿнімге айырбастау;
елдің ғылыми-технологиялық ҽлеуетін тиімді пайдалану. Бҧл ретте елімізге шетелдік тҽжірибеде ҿз нҽтижесін берген ҿзгерістерді енгізуіне болады. Американдық инновациялық институт сарапшыларының ойынша, инновациялық мақсатқа берілетін несиелердің пайыз мҿлшерлемесі 5-6 %-дан аспауы тиіс. Еуропалық Одақ елдерінің заңнамаларында байланыс жҽне коммуникация кҽсіпорындарында салықтан босатылған инновациялық қор қҧруға мҥмкіндік берілген. Ал, Жапонияда инновациялық дамуы тҿмен салалардың белсенділігін арттыру ҧшін мемлекет кҽсіпорындарға заң жҥзінде талап та қойған. Ел ҥкіметі қҧрылыс компанияларына жылдық айналымының кем дегенде 5 % -ын ғылыми-технологиялық зерттеу жҧмыстарына бҿлуді міндеттеген. Негізінен нҽтижелі мақсаттарға жету ҥшін біздің елімізде де аз жҧмыстар жасалып жатқан жоқ екендігін білеміз. Тҧрақты дамуларға жету ҥшін, индустриялық- инновациялық даму стратегиясын кҿздеп, соған байланысты 2003-2015 жылдар аралығында мынадай мақсаттар қойылған болатын:
арқылы еліміздің, Қазақстанның тҧрақты дамуына қол жеткізу.
Белсенді индустриялный-инновациялық саясат жҥргізу мақсатында экномикалық ҿсуді 2015 жылға дейін, жылына 8,9 – 9,3% - тен кем емес, ЖІҾ кҿлемін алдынғы 2000жылдармен салыстырғанда 3,5 – 3,8 есеге арттыру алдағы уақытқа кҿзделіп отырған болатын. Қазіргі кезде бҧл стратегияның 2 кезеңі бітіп, жақсы нҽтижелерге қол жеткіздік. Енді бҧдан ары қарай еліміздің 2010 – 2014 жылдарға арналған Ҥдемелі индустриялды- инновациялық даму деген стратегиясын жҥзеге асыру, бҽсекеге қабілеттілігін арттыру, теңгерімді ҿсуін қамтамасыз ету, экномиканы ҽртараптандыру жҽне оның бҽсеке қабілеттілігін арттыру арқылы орнықтыру алға мақсат етіліп қойылды[7]. Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ҽ.Назарбаевтың «Қазақстан- 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында : -«Екі жылдан кейін ҥдемелі инновациялық индустрияландыру бағдарламасын іске асырудың бірінші бесжылдығы аяқталады. Ҥкімет индустрияландыру бағдарламасының келесі фазасының егжей-тегжейлі жоспарын ҽзірлеуі тиіс. Перспективалық технологиялық бағыттарды дамытудың сценарийі қажет. Нҽтижесінде, экспорттың жалпы кҿлеміндегі шикізаттық емес экспорттың ҥлесі 2025 жылға қарай екі есеге, ал 2040 жылға қарай ҥш есеге ҧлғаюы тиіс. 2050 жылға қарай Қазақстан ҿзінің ҿндірістік активтерін ең жаңа технологиялық стандарттарға сҽйкес толықтай жаңартуы тиіс. Бҽсекеге ең қабілетті салаларда біз отандық ҿндірушілер ҥшін жаңа нарықтық тауашалар қалыптастыру стратегиясын
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
210 белсенді ҽзірлеуге тиіспіз. Бҧл, ҽсіресе, ДСҦ-ға кіру перспективаларын ескере отырып, кері индустрияландырудың ықтимал ыдыратушы ҽсерлерін болдырмауға мҥмкіндік береді. Отандық тауарлар бҽсекеге қабілетті болуы тиіс. 2012 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстанның, Ресей мен Беларусьтің қатысуымен Біртҧтас экономикалық кеңістік қҧрудың іс жҥзіндегі кезеңі басталды. Біз экспортқа бағытталған шикізаттық емес секторды кеңейтуге негізделген жаңа ҿндірісті дамытуға тиіспіз. Біз Ҥдемелі индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасын ҿнеркҽсіптік қуаттарды импорттауға жҽне технологиялар алмасуға бағыттауға тиіспіз. Бҧл ҥшін бізге бірлескен халықаралық компаниялар мен ел ҥшін пайдалы серіктестіктер қҧру мен дамытудың кіші бағдарламасы қажет»- деп мҽлімдеді[8]. Қазақстанның ҽрбір азаматы Қазақстанның экономикасының дамуына ҥлес қосуы керек. Мҥмкін болғанынша Қазақстандық отандық инновациялық тауарларды тҧтынуға тырысуымыз қажет. Міне осы кезде ҽрбҽр қазақстандық мемлекетіміздің дамуын бір қадам болса да алға жылжытады. Жаһандану заманында ең басты қҧндылық ақпарат болып табылатындықтан, ҽлемде болып жатқан ҿзгерістерден тыс қалмай кҿбірек ізденіп, оқып білуге талпыну керек.
ПАЙДАЛАНҒАН ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.
Қазақстан Республикасының президентінің ресми сайты 4.
[Электронный ресурс] — Режим доступа — URL:http://www.akorda.kz/kz/page/page_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-lidera- natsii-nursultana-nazarbaeva-narodu-kazakhstana- 5.
Қазақстан Республикасы нормативтік қҧқықтық актілерінің ақпараттық-қҧқықтық жҥйесінің сайты 6.
URL:http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1300000579 7.
Официальный сайт Министерства индустрии и новых технологии РК — [Электронный ресурс] — Режим доступа — URL: http://www.mint.gov.kz/index.php?id=221&lang=ru (дата обращения 28.02.2014). 8.
2003-2015 жж. Қазақстан Республикасының индустриалды- инновациялық стратегиясы 9.
http://www.stat.kz/
10. ҚР
Премьер-министр Серік
Ахметов ресми
сайты. Жаңалықтар. Тақырыптар.Инновация-2012.Қазақстан тарихи максимумға қол жеткізді. 11.
[Электронный ресурс] — Режим доступа — URL: http://www.primeminister.kz/news/show/27/innovatsii-2012-kazahstan-dostig- istoricheskogo- maksimuma-/28-12-2012 -Алматы, 27.02.2013 12.
Премьер-министр Серік
Ахметов ресми
сайты. Жаңалықтар. Тақырыптар.Инновация-2012.Қазақстан тарихи максимумға қол жеткізді. 13.
[Электронный ресурс] — Режим доступа — URL: http://www.primeminister.kz/news/show/27/innovatsii-2012-kazahstan-dostig- istoricheskogo- maksimuma-/28-12-2012 -Алматы, 27.02.2013 14.
Президенті – Елбасы Н.Ҽ.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. [Электронный ресурс] —
Режим доступа — URL: http://www.akorda.kz/kz/page/page_poslanie- prezidenta-respubliki-kazakhstan-lidera-natsii-nursultana-nazarbaeva-narodu-kazakhstana- -Алматы,27.02.2013
«Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
211
Қазақстан Республикасындағы қазіргі экономикалық жағдай кҽсіпорындарға микроэкономикалық деңгейде ішкі фирмалық жоспарлауда жҽне макроэкономикалық деңгейде стратегиялық жоспарлауда жаңа қадамдар жасауды қарастырады. Кҽсіпорынның қабілеттілігі нарықтық қатынастардың мҽселелерінен шығады, яғни оның мақсатын бюджеттеу арқылы ертерек кҽсіпорынның ҿз кҥшімен орындауға мҥмкіндігін жҽне қаржыландырудың тартылған кҿздері арқылы ҿндірістік бағдарламаны орындауды қамтамасыз ететінін, материалдық-техникалық базаны нығайтатын жҽне басқа да міндеттерді шештінін анықтауға болады. Бюджеттеуді басқа экономикалық пҽндерден бҿлуге болмайды,себебі, оны кҽсіпорынның қызметін, басқару процесінде жоспарлау, бақылау жҽне басқару қызметі арқылы пайдаланады. [1, 206 б.] Бюджет тҧтас ҧйым ҥшін де, оның бҿлімшелері ҥшін де жасалуы мҥмкін. Бюджет шын мҽнінде пайдалы қҧжат болуы ҥшін бірнеше ҽзірлік жҧмыстары жҥргізілуі керек. Анықтап айтқанда: • ҧйым алдына қандай мақсат қояды; • жалпы экономикалық жҽне салалық факторлардың, бҽсекелестердің ықпалы; • кҽсіпорынның ҧйымдық қҧрылымы; • қандай қаржы қҧрылымы қолайлы. Бюджеттеудің негізінде материалдық, еңбек, қаржылық жҽне басқа да ресурстарды тиімді басқару жҥйесі жатыр. Нарықтық экономика жағдайында кҽсіпорын ҿз бетінше жоспарлауды, ҿндірістік бағдарламаларды дайындайды, ҿнімдерді ҿндіру мен ҿткізу, баға, ҽлеуметтік-экономикалық саясаттар жҿніндегі стратегияны анықтайды. Осы жҽне басқа да міндеттерді орындау ҥшін, сонымен қатар басшылар мен менджерлерге шешімдер қабылдау ҥшін ҿндірістік бағдарламалар мен жобалардың орындалуына байланысты барлық шығындардың тҥрлері бойынша, тартылған инвестициялар туралы сенімді жҽне объективті ақпарат қажет. Нарықтық экономика шаруашылық жҽне қаржылық дербестікті болжайды. Шаруашылық дербестік– кҽсіпорынның ҧйымдастыру формасын, қызмет тҥрін, бизнес бойынша серіктерді, ҿткізу нарығын, бағаларды белгілеу жҽне басқаларды анықтауда ҿз таңдауын білдіруі, ал қаржылық дербестік – оның толық ҿзін-ҿзі қаржыландыруы, қаржылық стратегияны, баға белгілеу саясатын жасаудан тҧрады.[3] Осыған байланысты тиісті бағдарламалар мен жобаларды орындау мақсаттары мен міндеттерінен туындайтын жоспарлау, бақылау жҽне реттеуді қамтамасыз ететін бюджеттеу қажеттілігі кҿрініс табады. Бюджет кҽсіпорынның шаруашылық (операциялық), инвестициялық жҽне қаржылық қызметінен болатын шығындар мен тҥскен қаржыларды кҿрсететін операциялық қаржылық жоспар, яғни бюджет кҽсіпорынның қызметінен жҽне даму жоспарының сандық тҥрінде кҿрінісі болып табылады, ол кҽсіпорын ҽр тҥрлі баламаларда қандай пайда табатындығы туралы сҧраққ жауап береді. Кҽсіпорында бюджетті қолданудың бірқатар артықшылықтары бар: 1. стратегиялық жҽне тактикалық жоспарлау ҿндірістік жағдайларды бақылауға кҿмектеседі; 2. бюджет басқарушылық бақылаудың қҧрамдас бҿлігі болып табылады, ҧйымның жҽне оның бҿлімшелерінің қызметінен нҽтижелерін бағалауға объективті негіз жасайды; 3.бюджет кҽсіпорынның ҽр тҥрлі бҿлімшелерінің қызметін ҥйлестіруші қҧрал болып табылады; «Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
212 4.бюджет – жауапкершілік орталықтарының жоспарды орындауын бағалау ҥшін бағалау негізі: менеджерлер жҧмысы бюджеттің орындалуы туралы есеппен бағаланады; нақты нҽтижелерді бюджет мҽліметтерімен салыстыру менеджерлер жҧмысын қай аймаққа бағыттау керек екендігін кҿрсетеді; 5. бюджеттің кҿмегімен ауытқуларды талдау жҥргізіледі. Қаржылық стратегияны жоспарлаудың мақсаты инвестицияны тарту жоспарын қҧру болып табылады. Кҽсіпорындар ҥшін кҥрделі салымдар оның материалдық-техникалық базасын жаңарту жҽне бҽсекеге қабілетті ҿнім ҿндіру мақсатында жаңа технология мен техниканы ендіруде маңызды болып табылады. Осыған сҽйкес бюджеттеу кҽсіпорынның инвестицияға қажеттілігін анықтау мен қаржылық стратегияны жҥзеге асыруда негізгі роль атқарады. Кҥрделі салымдар туралы шешім – бҧл кҥрделі салымдар сметасын қҧру мен оның қайтарымдылығын бағалаумен байланысты ҧзақ мерзімді шешімдерді қабылдау. Бҧл процесс мына бағытта қолданылады: а) компания қандай инвестициялық жобаларды таңдау керектігін анықтау; ҽ) жобаны жҥзеге асыруда компания кҥрделі салымның жалпы сомасын анықтау; б) жобаның қалай жҥзеге асырылатындығын анықтау. Сонымен бірге, бюджеттендіру жҥйесінде барлық жазулар бухгалтерлік есептегідей белгілі мерзім бойынша жасалуы керек. Ол қандай да бір ресурсқа деген қажеттіліктің қай бағытта пайдаланылатынын анықтап, қажеттілікті алдын-ала қанағаттандыру ҥшін керек. Операциялардың жҥзеге асырылу мерзімін 1 жыл бҧрын белгілі бір кҥнге жоспарлап жасау мҥмкін еместігі тҥсінікті, дегенмен бір ай мерзімге белгілеуге болады. Сонымен, кҽсіпорынды бюджеттендіру ресурстарды басқаруда тиімді жҥйені қҧрудың бҽсекелестік артықшылығына мҥмкіндік береді, ол мҥмкін болған мҽселелерді анықтайды жҽне сҽйкесінше келешектегі қызметтерді жоспарлайды. Кҽсіпорында бюджеттендіру жҥйесін енгізу басшылыққа белгілі бір қаржылық нҽтижеге жету есебімен қаржылық-шаруашылық қызметті жоспарлауға мҥмкіндік береді, сонымен қатар, мақсаттарды анықтауға жҽне қызметтің бақылаулы кҿрсеткіштерін бекітуге мҥмкіндік береді жҽне де барлық бҿлімшелер қызметінің қаржылық нҽтижелер барысына бҿлімшелер басшылары арасында жауапкершілік аумағын анықтау жҽне қаржылық басқарудың қызметін бҿлу арқылы жол кҿрсетуге мҥмкіндік туады. Басқарушылық есепті енгізу кезінде басқарушылық есеп жҥйесіндегі ақпаратты қалыптастыру кезінде бюджеттік есептің деректерін пайдалану мҥмкіндіктерін жасау ҥшін бюджеттік есебінің мақсаттары ҥшін қолданылатын бағдарламалық ҿнімді пысықтау жҿнінде қажетті шаралар қабылдануға тиіс. Бҧл ретте оның кезінде барлық бастапқы ақпарат бюджеттік есеп жҥйесінен келіп тҥсетіндей ақпаратпен алмасуды ҧйымдастыруға артықшылықтар беру қажет . Бюджеттендіру жҥйесін енгізуде ҽрбір кезең бойынша жҧмыстардың орындалу мерзімдерінің сақталуын нақты бақылау жҽне қол жеткізілген нҽтижелердің жоспарланған кҿрсеткіштерге сҽйкестігін бақылауды қамтамасыз ету ҿте маңызды. Бюджеттендірудің қаржылық жоспарлаудан негізгі айырмашылығы - қаржылық жауапкершілікті табыстаудан тҧрады. Бюджет қҧру арқылы нарықта кҽсіпорынның қызметін жҽне қалай болып жатқанын тҥсінуге, шығындарды ҥнемдеуге қол жеткіземіз.Кҽсіпорында бюджеттендіру жҥйесін енгізу жҽне оны қалыптастыру бір бҿлімшеден екінші бҿлімшеге ақпарат алмасумен жҥзеге асады. Кесте 1 - Ҿңірлер бойынша кҽсіпорындар бюджеті статистикасы (млн. теңге)
2010 2011
2012 2013
2014 Қазақстан Республикасы 101508 422046
353803 512044
750783 Ақмола
-5941 -3996
507 -3442
2616 «Транспортная наука и инновации», посвященная Посланию Президента РК Н.А. Назарбаева «Нҧрлы жол - путь в будущее»
213 Ақтҿбе
2222 18768
24624 48816
83874 Алматы
-3473 670
2505 4219
6243 Атырау
44029 142493
127125 127963
182834 Шығыс Қазақстан 5486 12630
13318 7228
12367 Жамбыл
-2968 -5445
-1311 -1134
5502 Батыс Қазақстан -2307 3387
1448 1908
5440 Қарағанды 10095 78232
55743 88607
115129 Қостанай 7228 2410
4707 4794
15810 Қызылорда 6180 29191
39489 43729
70754 Маңғыстау 25558 61775
28085 77224
89886 Павлодар 6428 3889
2812 -3615
9738 Солтҥстік Қазақстан 201 1881
211 -4517
-1129 Оңтҥстік Қазақстан 7853 19030
4529 12606
15363 Астана қаласы 8117 41703
10983 64882
102649 Алматы қаласы -7200 15428
39028 42776
33707 Ескерту: [6] мҽліметтер ҚР статистикалық бюллетенінен алынған.
Жалпы қҽзіргі таңда ҚР-ның ҽртҥрлі ҿңірлері бойынша кҽсіпорындар мен ҧйымдардың табыстары айтарлықтай ҿсіп отырғанын байқауға болады. Нарық талаптары бойынша бюджеттендіру есепті жоспарлау мен басқарудың негізі болып табылады. Бюджет жҥйесі кҽсіпорынның қаржылық жағдайы ҥшін ағымдағы жҧмыс жағдайы мен жоспарланған стратегияларды уақытылы бағалауға мҥмкіндік береді. Сҽйкесінше, бюджеттендіру жоғарғы басшылықпен орындалатын стратегиялық басқару мен тҿменгі деңгейде орындалатын оперативті басқару арасындағы байланыстырушы буын болып табылады. Кҽсіпорынның қаржылық жҥйесінде қаржылық жоспарлар кҽсіпорынның қаржылық мҥмкіндіктеріне бейімделуге жҽне барынша тиімді қорытынды нҽтижелерді таңдауға мҥмкіндік беретін жол кҿрсетуші ретінде кҿрініс табады. Кҽсіпорындағы кірістер мен шығыстарды бюджеттік жоспарлау механизмі ақша қҧралдарын ҥнемдеу, бҧл қҧралдарды бақылауға алуды, ҿндірістік емес шығындар мен ысыраптарды азайту жҽне де жоспарлы кҿрсеткіштердің сенімділігіне қол жеткізуді қамтамасыз етеді. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келсек, бюджеттендіру – ол ҿздігінен ақша ағымдары мен қаржылық нҽтижелерді жоспарлау, бақылау жҽне талдаудан тҧратын бірыңғай жҥйе болып табылады. Қаржылық жоспарлау бюджеттендірудің негізгі элементі болып табылады, ол кҽсіпорында қаржылық ресурстарды дайындау, бҿлу жҽне қолдану барысын басқару болып табылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: жүктеу/скачать 5,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|