Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| 7.7 Құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
Жай сөйлем құрамына енген сөздердің бір-бірімен грамматикалық тығыз байланыста тұратыны сияқты, құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер де өзара байланысты болады. Тек сондай байланыстың арқасында ғана жай сөйлемдердің бастары бірігіп, күрделі ойды білдіретін бір бүтін сөйлем бола алады. Жай сөйлемдер арасындағы байланыс та сөйлем мүшелері арасындағы байланыстар сияқты бірде теңдік қатынасқа негізделген салаласа байланыс болса, бірде грамматикалық жақтан біріне –бірі меңгерілу, бағыну негізіндегі сабақтаса байланыс болады. Жай сөйлемдер байланысының бұлай әр түрлі болуы оларды байланыстырушы дәнекерлердің, амал- тәсілдердің әр алуандығында. М ы с а л ы, Жығылған ағаш жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп әлек болатынбыз. Дүниеде түрме барып, оған жазықты адамдарды қамайтынын Хакім білетін, бірақ ешбір қылмысы жоқ жанды түрмеге отырғызатынын, оны айыптап басына пәле жабатынын ол білмейтін (Х.Есенжанов). 254 Компонеттер бір-бірімен синтаксистік байланыста тұруы шарт. Оларды синтаксистік қатынасқа келтіріп, бір бүтін етіп тұратын грамматикалық амал-тәсілдер түрлі-түрлі: 1. Құрмалас сөйлем құрамындағы компонеттердің алдыңғысының баяндауышы етістіктің тиянақсыз түрін де айтылу арқылы кейінгі компонентпен байланысады. Бұл тәсіл арқылы сабақтас құрамалас сөйлем жасалады. Мысалы, Біреудің кеудесін сағыныш билесе, бірінің кеудесі кек кернеп күрсінеді (Ғ. Мүсірепов). 2. Компоненттер септеулік шылаулардың немесе солар мәндес сөздердің дәнекерлігі арқылы құрмаласады. Мұндай қызмет атқару үшін айтылған дәнекерлер атау, барыс, шығыс септікті есімшелерге көмекші болып тұруы шарт. Мысалы: Шақырған кісілер төрге жайғасып болған соң, Құдайменде урядникке көзінің қиығын тастап қойды (Ә.Нұрпейісов). 3. Компоненттер бір-бірімен жалғаулық шылаулар немесе солар мәндес сөздер арқылы құрмаласады. Бұл тәсіл арқылы салалас сөйлем жасалады. Мысалы: Қараңғыда адамның бір минуты жылдай көрінетіні бар ғой, сондықтан Баршагүл қанша жортқанмен болжай алмады (Ғ.Сыланов). 4. Компоненттер мағына жалғастығы, интонация бірлігі арқылы бір-бірімен іргелесе айтылып құрмаласады. Бұл тәсіл арқылы жасалатындар – жалғаулықсыз салалас сөйлемдер. Мысалы: Өлім мен өмір сияқты қараңғы мен жарық та кезек жеңіседі, тірлік үшін бұлар да тартысып жатады (Ә.Нұрпейісов). 5. Тіліміздің синтаксистік құрылысы дамуының кейінгі сатысында дербес жай сөйлемдер баяндауыштары қызметінде де, салалас құрмалас сөйлем компонентінің баяндауышы қызметінде де есім сөздер жиі қолданылады. Мысалы: Оның жасы биыл он жетіде, соған қарамастан көргені көп. Ол мұнда жоқ, сондықтан жолыға алмайсыз. Бұл мысалдағы сөйлемнің салалас құрмалас сөйлем және алдыңғы компонентінің баяндауыштары есім сөзден болған. Мағыналық жақтан өзара іліктес интонациялық жақтан біртұтас болып келу құрамалас сөйлем атауының барлығында да болатын қасиет, бірақ бұл қасиет құрмалас сөйлем жасаудың алдыңғы үш тәсілінде басқа дәнекерлермен қабаттаса жүрсе, соңғысында, яғни жалғаулықсыз салалас сөйлем жасауда, ол ең негізгі тәсіл болып есептеледі. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|