Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
190 
7. Мәдениет неғұрлым жоғары болған сайын, еңбек соғұрлым жоғары 
бағаланады.  (В.Рошер.)  8.  Балықшының  байлығы,  Етек-жеңі 
кепкенше,  Егіншінің  байлығы,  Ендігі  жыл  жеткенше.  (Мақал.)                       
9.  Адамның  толық  бақытты  болуы  үшін,  аяулы  Отаны  болу  керек. 
(С.Кеосский.)  10.  Сенің  шешен  болғаның  –  Шер  халықтың  арқасы. 
Сенің  көсем  болғаның    -  Ер  халықтың  арқасы.  (Әйтеке  би.)                            
11. Әлішер Науаидің әдебиет тарихында алатын орнының күрделілігі 
соншалық  –  оны  тек  бір  халық  әдебиеті  әлемінде  ғана  атап  өту 
жеткіліксіз болар еді. (Р.Бердібаев.) 12. Еріншекке іс тапсырсаң, өзіңе 
ақыл айтады. (Мақал.) 13. Біздің қазақтың қосқан аты алдында келсе, 
түсірген  балуаны  жықса,  салған  құсы  алса,  қосқан  иті  өзгеден  озып 
барып  ұстаса,  есі  шығып  бір  қуанады.  (Абай.  26-қара  сөз.)                              
14.  Адамдарды  әділдікті  сүюге  үйрету  үшін,  оларға  әділетсіздіктің 
нәтижесін  көрсету  керек.  (А.Смит.)  15.  Көп  істің  шала  білгірі 
болғанша,  Бір  істің  дана  білгірі  бол.  (М.Әлімбаев.)    16.  Өгізді  өрге 
салма –қанатың талар, Наданға көзіңді салма – сағың сынар. Досыңа 
өтірік  айтпа  –  сенімің  кетер,  Дұшпанға  сырыңды  айтпа  –  түбіңе 
жетер.  (Төле  би.)  17.Сөз  –  ойдың  көрінісі:  ой  бұлдыр  болса,  сөз  де 
бұлдыр.  (В.Г.Белинский.)  18.Аспан  шырақтары  түн  түнегін  қалай 
жарық  қылса,  тек  қайғы-мұң  ғана  өмірдің  мән-мағынасын  солайша 
ашады. (Торо.)  
3-тапсырма. Бекіту сұрақтары 
1. Сөз тіркесі синтаксисі және оның зерттеу нысаны  
2.  Сөз  тіркесі  туралы  түсінік,  сөз  тіркесінің  анықтамасы,  мәні, 
ерекшелігі, зерттелуі 
3.  Сөз  тіркесінің  басқа  грамматикалық  единицалармен 
арақатынасы. 
Сөз 
тіркесі 
және 
сөз. 
Ұқсастықтары 
мен 
айырмашылықтары 
4. Сөздердің байланысу тәсілдері мен байланысу түрлері  
5.  Сөздердің  байланысуының  аналитикалық  және  синтетикалық 
тәсілдері  
6. Қиысу және оның тұлғалық, мағыналық ерекшелігі. 
7.  Матаса  байланысқан  сөз  тіркестері  және  олардың 
құрылымдық-мағыналық ерекшелігі.  
8.  Меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестері  мен  олардың  мәні, 
құрамы мен түрлері. 
9.  Қабыса  байланысқан  сөз  тіркестері  және  олардың 
құрылымдық-мағыналық ерекшелігі, түрлері. 
10.  Жанаса  байланысқан  сөз  тіркестері  және  олардың 
құрылымдық-мағыналық ерекшелігі.  
4-тапсырма. Бекіту тестісі 
1.«Қалың тұман» сөз тіркесінің  байланысу түрі:  

 
191 
А. Қабысу. В. Меңгеру. С. Матасу.  Д. Қиысу 
2.«Тауды басып жатыр екен» сөз тіркесінің байланысу тәсілі: 
А. Меңгеру. В. Матасу.  С. Қиысу. Д. Жанасу 
3. Предикативті емес қатынас түрлері: 
А. Анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш 
В. Бастауыш, баяндауыш 
С. Бастауыш, пысықтауыш, анықтауыш 
Д. Дұрыс жауабы жоқ 
4. Құрамына қарай сөз тіркесі үшке бөлінеді? Қандай? 
А. Жалаң, күрделі, аралас. В. Жалаң, жайылма, жалаң 
С. Толымды, толымсыз, аралас. Д.  Күрделі, арлас, толымды 
5.Жанасу – сөйлемде қандай қызмет атқарады? 
А. Пысықтауыш пен пысықтаушы сөз 
В. Анықтауыш пен анықтаушы сөз 
С. Бастауыш пен баяндауыш 
Д. Толықтауыш пен толықтаушы сөз 
6.Толықтауыш  мағынасы  мен  берілу  тәсілі  жағынан  қалай 
бөлінеді? 
А. Тура және жанама. В. Амал және мекен 
С. Қабыса байланысқан, матаса байланысқан 
Д. Тура және мекен 
7. Қабыса байланысқан сөз тіркесін тап: 
А. Үздік студент. В. Күннің сәулесі. С. Мен келдім 
Д. Көлге шомылу 
8. Асан мен Үсен қандай байланыс? 
А. Салаластық. В. Сабақтастық. С. Аралас. Д. Орайлас  
9. «Білімді адам» сөз тіркесінің  байланыс тәсілі. 
А. Аналитикалық. В. Синтетикалық. С. Семантикалық 
Д. Дұрыс жауабы жоқ  
10. Қиысу – сөйлемде қандай сөздердің арасында болады? 
А. Бастауыш пен баяндауыш 
В. Пысқтауыш пен пысқтаушы сөз 
С. Анықтауыш пен анықтаушы сөз 
Д. Толықтауыш пен толықтаушы сөз 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
192 
4. ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ 
 
4.1 Жай сөйлем синтаксисі туралы түсінік және жай  сөйлем 
синтаксисінің  зерттелуі 
 
Сөйлемнің де, сөйлем мүшесі болудың  да  негізін А.Байтұрсынов 
бір  мысал  арқылы  бергені  таңқаларлық  білімділіктің  көрінісі. 
Ғалымның  синтаксистегі  жай,  құрмалас  сөйлемдер  туралы  ойлары 
1917  жылдан  бұрын  қалыптасқан.  Тарихта  1900-1939  жылдар 
аралығында көптеген синтаксист ғалымдар таныла бастады. Мәселен, 
1929  жылғы  латын  алфавитіне  көшу  туралы  жиында  17  тілші 
сөйлеген екен. Соның 12-сі А.Байтұрсынов еншісінде.   
Қ.Жұбанов  –  синтаксис  туралы  біраз  еңбек  еткен  ғалым. 
Автордың синтаксис саласына қатысты «Из порядка слов в казакском 
предложении»,  «О  построении  речи  в  казахском  языке»,  «О  формах 
сочетаний слов в казахском языке» еңбектері бар.   
Бұл  салада  профессор  С.Аманжолов  1932  жылдардан  бастап 
елеулі  еңбек  етті.  Автор,  ең  алдымен,  мектеп  грамматикасын  (1939), 
онан  кейін  жоғарғы  оқу  орындарына  «Қазақ  тілі  ғылыми 
синтаксисінің қысқаша курсын» (1940) жазды. Автор сөз тіркесі мен 
сөйлем  синтаксисі  туралы  сөз  қозғады.  Академик  Н.Сауранбаев  жай 
сөйлем туралы ойлармен бірге құрмалас сөйлемдерге тоқталды.   
С.Жиенбаевтың құрмалас сөйлем, тыныс белгілері туралы ойлары 
әлі күнге дейін құнын жоймағанын білеміз.  
Профессор  М.Балақаев  зерттеулерінің  алатын  орны  ерекше. 
Автор  1949  жылы  мектеп  грамматикасы,  1954  жылы  академиялық 
грамматикада  сөз  тіркесі  мен  жай  сөйлем  синтаксисі  жайлы  жүйелі 
түрде жазып кетті. Ол бүкіл түркологияның сөз тіркесі синтаксисінің 
негізін қалады. 
Ш.Сарыбаевтың  библиографиялық  көрсеткішінің  6-томы  жарық 
көрді.  Бұл  еңбекте  тілші-ғалымдар  Т.Шонанов,  М.Жұмабаев, 
Т.Ахметов,  Ж.Барқыұлы,  Н.Төреқұлов,  К.Төлебаев,  Н.Залиұлы, 
К.Әлімұлы,  Қ.Кемеңгеров  есімдері  орын  алған.  Ғалымдар 
еңбектерінің  қазақ  тіл  білімі  үшін  белгісіз  жылдар  мерзімін  нақты 
толықтыратын  және  қазіргі  зерттеулерімізге  басшылық  болатыны 
айдан анық. Аталған ғалымдардың ішінде синтаксис, оның теориясы 
туралы  Е.Омаров  қолтаңбасы  анық.  Әзірше  ғалымның  1935  жылғы 
«Сөйлемдегі сөздің орын тәртібі», «Есімдіктерге қатысты приставка» 
деген екі мақаласы ғана белгілі болып отыр. Бұл сияқты еңбектер әлі 
де  жарық  көретін  болса,  біздің  ғылымымызға  қосылған  үлкен  үлес 
болар еді.  

 
193 
Сөйлемді құрайтын грамматикалық  формаларды, олардың өзара  
қарым-қатынасын, сөйлемдердің грамматикалық түрлерін жай сөйлем 
синтаксисі зерттейді  
Сөйлем  құрамына  енетін  сөздер  өзара  мағыналық  байланысына 
қарай  тіркесіп,  синтаксистік  қатынасқа  түседі.  Субьект  – 
предикаттық,  яғни  бастауыш-баяндауыштық  немесе  предикаттық 
емес 
қатынас 
яғни, 
толықтауыштық, 
 
анықтауыштық, 
пысықтауыштық қатынастарға түсіп, синтаксистік мағына  туғызады. 
Ендеше,  сөз  тіркестері  мен  сөйлемнің  құрылысы  синтаксис 
ғылымының негізгі зерттеу обьектілері болып  табылады.  
Синтаксис  ғылымы  тілдік  амалдарды  -  яғни,  меңгеру,    матасу, 
қиысу,  қабысуды  және тілдік единицаларды - яғни, сөз,  сөз   тіркесі,  
бағыныңқы,  басыңқы    компоненттер,  жай    сөйлем,  құрмалас  сөйлем 
т.б.  бірліктерді    зерттейді.  Мысалы,  Келмегені  -  ұялғаны.    Келмеді,  
онысы – ұялғаны  деген  
сөйлемдердің мағынасы бірдей, бірақ  құрылысы, грамматикалық 
белгілері екі  түрлі  тілдік амалдар арқылы жасалып тұр. Біреуі  - жай  
сөйлем, біреуі  - құрмалас  сөйлем. Сондықтан  синтаксис ғылымында 
олар  дара синтаксистік единицалар ретінде танылады.                 
            
4.2 Сөйлем – коммуникативтік негізгі тұлға 
       
Тілдің  атқаратын  қызметтердің  ең  бастысы  -    коммуникативтік 
функция.  Бұл  функция  сөйлем  арқылы  іске  асады,  сөйлемнен  басқа 
тілдік  элементтердің  ешқайсысыда  ол  қызметті  атқара  алмайды. 
Сөйлемнің  басқа  тілдік  элементтерден,  солардың  ішінде  сөздер 
тіркесінен  ең  негізгі    өзгешелігі  -  оның  коммуникативтік  ең  басты 
және бірден бір тұлға екендігінде, сондықтан сөйлем синтаксистің ең 
негізгі обьектісі деп есептеледі.  
Адам    өз  ойын,  көңіл-күйін  басқаларға  сөйлем  арқылы  білдіре 
алады,  сөйлем  арқылы  ғана  басқалардың  ойын  біледі.  Логикада 
сөйлем  аяқталған  ойды  білдіреді  деген  анықтама  бар,    бірақ  ойды 
аяқтау  үшін  кейде  бір  емес  толып  жатқан  сөйлемдер  айту  қажеттігі 
тәжірибеден  белгілі.  Сөйлем  аяқталған  ойды  емес,  жеке  ойды 
білдіреді.  Ондай  жеке  ойлар  қисындық  жағынан  аяқталмауы  да 
мүмкін.  Сондықтан  сөйлем  -  аяқталған  ойды  емес,  жеке  ойды  оған 
тетелес  басқа  ойдан  бөліп  көрсететін  коммуникативтік  дербес  тұлға. 
Бұдан  сөйлем  әрдайым  ойды  білдіреді  деген  қортынды  шығаруға  да 
болмайды.  Сөйлем  адамның  көңіл  күйін,  күйініш-сүйінішін,  өзін 
қоршаған  әлемге  қатынасын  т.б  байқатуда  мүмкін.  Мысалы,  Тәйт! 
Әй-әй-әй!  Мәссаған!  Ойдайт  дерсің!  Е,  бәсе!  Бұл  жағдай  сөйлемді 

 
194 
анықтауда  тек  оймен,  санамен  қатынасын  ғана  басшылыққа  алудың 
жеткіліксіз болатындығын байқатады.  
Сөйлемге  тән  белгілер,  оның  грамматикалық  сипатын 
айқындайтын  синтаксистік  категориялар  –  коммуникативтік  пен 
модальдық  және  предикаттық  белгілер.  Бұл  категориялардың 
әрқайсысының  өздеріне  тән  ішкі  мағыналық  және  сыртқы 
материалдық көрсеткіштері бар. 
Коммуникативтік  категорияның  ішкі  синтаксистік  мағынасы  – 
басқаларға бірдемелерді хабарлау, білдіру, яғни қатынас жасау болса, 
ал  оның  сыртқы  материалдық  көрсеткіші  –  тиянақталған  интонация. 
Сөйлем  атаулының  қандайы  болса  да,  басқалармен  қатынас  жасау, 
оларға  өзінің  ойын,  көңіл-күйін,  ішкі  толғаныстарын  білдіруге, 
жарыққа  шығаруға  арналады.  Осы  себептен  де  сөйлемді 
коммуникативтік категория, коммуникативтік негізгі тұлға дейді.  
Модальдық категория сөз иесінің беріліп отырған хабарға өзіндік 
көзқарасын  байқатады.  Ол  өзінің  мағынасы  арқылы    сөйлемнің 
айтылу  мақсатын,  сазын  білдіреді.  Модальдық  сипатына  қарай 
сөйлемдер  хабарлы  (Оқу  басталды  ),  бұйрықты  (  Ертең  ерте  кел), 
сұраулы  (  Мынау  кімнің  кітабы?),  лепті  (Қандай  тамаша!)  болып 
бөлінеді. Модальдық категорияның сыртқы материалдық көрсеткіші – 
интонация мен әр түрлі морфологиялық және лексикалық элементтер. 
Модальдық  мағынаның  көрінісі,  берілуі  тілдерде біркелкі  болмайды. 
Модальдық  мағына  материалдық  жағынан  грамматикалық  та, 
лексикалық  та  болады.  Грамматикалық  модаль  негізінде  етістік 
райлары  арқылы  жасалады.  Бұл  жағынан  алғанда,  модальдық 
категория  предикаттық  категориямен  үндеседі.  Лексикалық  модаль 
тілдегі модаль сөздер арқылы беріледі. (Ол оқиды – ол, әрине, оқиды 
т.б) 
Предикаттық  категория  –  сөйлемнің  сөйлем  екенің  танытатын 
негізгі белгілердің бірі. Ол бастауыш пен баяндауыштың бір-бірімен 
байланысынан  туады.  Сондықтан  бұл  екі  мүшенің  байланысын 
предикаттық  қатынас  деп  атайды.      Басқаша  айтқанда,  хабардың 
жақтық,  шақтық  әр  түрлі  модальдық  мәндері  предикаттық 
қатынастың мағыналық түрлері болып есептеледі. 
Предикаттық  байланыс  –  сөйлемнің  негізгі  қаңқасы.  Бұл 
байланыс  сөйлемдегі  ой  қазығы,  баяндалатын  әрекет,  белгі  иесі 
бастауышпен  сол  әрекетті,  белгіні  білдіретін  баяндауыш  арасында 
болады.  Қисындық  жақтан  алғанда,  бастауыш  субъектінің, 
баяндауыш  предикаттың  материалдық  көрсеткіштері.  Сондықтан  да 
бұл  екеуі  арасындағы  байланыс  –  предикаттық  байланыс  немесе 
предикация  деп  аталады.  Бірақ  бұл  айтқандардан  грамматикалық 
бастауыш  пен  логикалық  предикат  тепе-теңдік  бірлікте  деген 

 
195 
қортынды  шықпайды.  Бұлар  арасында  көптеген  айырмашылықтар 
бар. 
Сөйлемнің  бұл  айтылған  үш  түрлі  белгісі,  категориясы  –  бір-
біріне  байланыссыз,  бөлек-бөлек  жатқан  дүниелер  емес,  өзара 
бірлікте,  бір  сөйлем  ішінде,  кейде  қабаттасып  та  жүретін  белгілер. 
Коммуникативтік  пен  модальдық  категориялар  сөйлем  сайын 
кездеседі. Бұл екеуінсіз сөйлем жоқ.            
             
4.3  Сөйлемнің сөйлеу мақсатына  қарай  топтасуы 
 
Сөйлем  болмыстағы  қатынастарды  білдірумен  қатар,  пікір  білу, 
ақпарат алу үшін біреуді іске қосу, жұмсау, бұйыру, білу мақсатында 
хабарлы,  сұраулы,  бұйрықты,  лепті  сөйлемдер  жасайды.  Сөйлеудің 
осы  мақсаттары  тілде  сөйлемнің  тиянақты  формалары  арқылы 
көрінеді.  Жаңбыр  жауды.  Жаңбыр  жауды  ма?  Жаңбыр  жауды 
дейсің! Қалың жаңбыр. Төңірек-телегей-теңіз су. 
Бұл  сөйлемдер  бірдей    сөздерден  құралғанмен,  түрлі  көмекші 
сөздерді  қатыстырып,  интонациясын  өзгертіп  коммуникативтік 
мақсатына сай  түрлі  мақсаттардағы  ойды  білдіріп   тұр.    
Хабарлы  сөйлем.  Хабарды,  ақпаратты  баяндау  үшін  жұмсалатын 
конструкциялар  хабарлы  сөйлем  деп  аталады.  Бұл  сөйлемдердің 
негізгі грамматикалық белгілері мыналар: 
1.  Баяндауыштары    ашық  рай  формалы  етістіктен  немесе  осы 
формаға сипаттас жұмсалатын есімдерден  жасалады. 
2. Өзіне тән баяндау сарынды интонациясы болады.     
Хабарлы сөйлем екі негізді, бір негізді құрамда көрінеді. Тау іші, 
Иен  жайлау.  Ұшқан  құс,  жүгірген  аңнан  басқа  тіршілік  бейнесі 
білінбейді (Қ.Жұмаділов).   
Сұраулы  сөйлем.  Бір  нәрсе  туралы  хабар  алу,  білу    мақсатында 
қойылған сұрақты білдіретін сөйлемдерді сұраулы сөйлем дейміз. 
Сұраулы  сөйлемдер    жасайтын  ерекше    формалар  мынандай: 
сұраулық  есімдіктер  –лексикалық  амал,  сұраулық  шылаулар  (ма,  ме, 
ше), интонация  синтаксистік амалдар.        
Сұраулы  сөйлемдер  әр  уақытта  ерекше  сұраулық  интонациямен 
айтылады.  Сұраулы  сөйлемдер  сұрау    мағынасына  қарай  төрт  топқа 
бөлінеді:  ашық  сұрақты,  альтернативтік  сұрақты,  риторикалық 
сұрақты, түрткі сұрақты  сөйлемдер. 
Ашық  сұрақ -  бір нәрсені білу  мақсатында  қойылатын  сұрақ. 
Қім?  не?  қайда?  қайдан?  қандай?  неше?  не  істеді?  деген  сияқты 
сұрақ мағыналы сөздер жұмсалады.  - Несібелі қайда  - Сағат  неше?; 
- Атың  кім  еді?;  - Қашан  келдің?   

 
196 
Альтернативті немес  баламалы сұрақ - білуге  қажет   пікір екі 
түрлі    сұрақ  сөздер  арқылы  сұраулық  мағынада  айтылып,  біреуіне 
жауап алынады. Альтернативті сұрақта сөйлемдер баяндауыш мүшеге 
ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе  шылауларды үстеу арқылы жасалады.  
- Осы сөзге тоқтайсың ба, тоқтамайсың ба? 
- Мынау егіс күздік пе, жаздық па? 
Келтірілген  сөйлемдерде  ізделетін  іс-қимыл,  предикативтік 
заттық, сапа жалпы, белгісіз күйде аталмай, белгілі альтернативтердің 
төңірегінен  (тоқтайсың  ба  –  тоқтамайсың  ба,  күздік  пе  –  жаздық 
па) ізделеді.   
Кейде  альтернатив  сұрақ    етістіктің  болымды  түрі  арқылы 
аталып, болымсыз етістіктің орнына жоқ па сөзі қатысады:   
Тоқтайсың ба, тоқтамайсың ба - Тоқтайсың ба, жоқ па? 
Жоқ па – эллипсис мүше, ол сөзді айтуға ықшамды етеді.  
Сөзде  іздеулі  екі  альтернативтің  орнына  көбіне  бір  альтернатив 
мүше  ғана  аталады  және  мұндайда  көбіне  болымды  етістік 
жұмсалады. Сен келдің бе? Ағаш өнді ме? 
Риторикалық  сұрақ  -  өзінің  сұрағына  жауапты  өзі  беретін 
сөйлем.  Мысалы,  Ереулі  атқа  ер  салмай,  ерлердің  ісі  бітер 
ме?!(бітпейді)  Хабар  ретіндегі  пікірдің  сұраулы  сөйлем  формасы 
арқылы  білдірілуі  сөзге  полемикалық  өң  береді.  Полемикалыққа 
баяндауыш  сөздің  болымды,  болымсыз  формаларының  өз  бастапқы 
мағынасына қарсы жұмсалуы себеп болады.   
Риторикалық  тудыратын  баяндауыштық  формалар  жедел  өткен 
шақ етістіктің болымсыз түрі -ма, ме жұрнақтары арқылы жасалады: 
Содан бері бірталай жылдар өтпеді ме? Өтті емес пе, оқыған жоқ 
емес пе? 
Альтернативті сұраулы сөйлемдердің риторикалық мағына беруін 
ашық  сұрақты  сөйлемдер  де  атқара  алады.  Бұлардың  ішінде  де 
риторикалық  сұраққа түгелдей бейімделгендері  бар. Солардың бірі  – 
есім- емей немене, етістік - емей немене болып жасалған баяндауыш 
қатысқан сөйлемдер.   
Бастауыш  -ған,  -ген  формалы  есімше,  баяндауыш  ретінде  қайда 
сөзі қатысып құралған сөйлем де риторикалық  сұрақты білдіру үшін 
жиі жұмсалады.  Әже,  әлгіде  оның  құлағын жұлам дегенің қайда?!   
Түрткі  сұрақ  -  тыңдаушыны  бір  іске  қосу,  жұмсау  үшін  де 
пайдаланылатын  сұрақ.  Үй құрығыр азынап кетті ғой, тағы бірдеме 
тауып жағасың ба? (Б.М.) Іске жұмсаудың бұйрықты форма арқылы 
айтылмай,  сұраулы  сөйлем  формасында  айтылуы  коммуникативтік 
мақсатқа байланысты  тілекті, іске жұмсауды ізетпен, сыпайы білдіру. 

 
197 
Түрткі  сұрақты  білдіретін  сөйлемнің  баяндауышы  келер  шақ 
етістік  пен  -ма,  -ме  шылауларының  бірігуінен  жасалады:  аласың  ба, 
келесің бе. 
Түрткі сұрақты білдіретін сөйлемге баяндауыш болып етістік сөз 
болымды,  болымсыз  түрінде  қатысып,  бір-ақ  синтаксистік  мағына 
білдіреді:  Қалаға  барып  келесің  бе?  –  Қалаға  барып  келмейсің 
бе?(барып  келуге  түрткі  болып  тұр). 
Бұйрықты  сөйлемдер.  Бұйрықты  сөйлемдер  біреуді  іске  қосу, 
жұмсау үшін айтылған  пікірді  білдіреді.  Бұйрық мағынасы  сөйлеу 
үстінде  түрліше  реңде    болады.    Осыған    орай  бұл  сөйлемдер  тек 
бұйрық  рай    формасын  ғана  емес,  басқа  формалардың  да  қатысы 
арқылы жасалады.  
1.  Бұйрық  мағыналы  баяндауыштар  етістіктің  жалаң  ІІ  жақ 
бұйрық  рай  тұлғасынан    жасалады:  Көп  сөзді  қайтесің?  Одан  да 
тауығыңа ие бол, - деп күзетті Құрманға тапсырды.   (Қ.Ж.)  
2. І жаққа қатысты бұйрықты  -айын, -ейін, -айық, -ейік формалы 
етістіктен  жасалған  баяндауыштар  білдіреді.  ІІІ  жаққа  қатысты 
бұйрықты білдіру үшін келсін, айтсын тұлғалы бұйрық рай етістіктер 
баяндауыш ретінде жұмсалады.  
3. Ауызекі тілде бұйрық мағыналы сөйлем алғын, келгін формалы 
баяндауыштардың қатысуымен да құралады: Сен ертең келгін.   
4.  Бұйрықты  тұжырымдылау  етіп  білдіру  үшін  алсаңшы, 
алсаңызшы түрінде құралған етістіктер баяндауыш болып жұмсалады. 
Егіннің  болары  болды  ғой,  онан  да  шөпті  айтсаңшы!  (Қ.Ж.) 
Тұрсаңшы, ауырып жатырсың ба! (Д.Д.) 
5.  Бұйрықты  тұжырымды  етіп,  үзілді–кесілді  айту  үшін  ІІ  жақ 
бұйрық  рай  формасына  –  деген  соң  –  болып  құралған  баяндауыш  
жұмсалады.  (Ал  деген  соң  ал)    Шық  деген  соң  шық!  –  деп  таяғына 
жармасты. (Б.М.).    
Етістік  –  деген  соң  -  етістік  немесе  есім  –  деген  соң  –    есім 
болып  құралған  баяндауыш  сөйлеушінің  ойын    өз    тыңдаушысына 
мойындату  үшін  үзілді  кесілді  байлам  түрінде  айтқанда  жұмсалатын 
форма.    
6.  Осы  қызметте  -уші  формалы  есімше  мен  -  болма    көмекші 
сөзінің тіркесінен жасалған баяндауыш та бұйрықты сөйлем жасайды:  
Айтпа, айтпа деймін анаға! Айтушы болма анаға (М.Ә). 
7.  Іске  жұмсауды  тілек,  өтініш  ретінде  айту  үшін  алшы,  келші, 
алайыншы түрінде құралған баяндауыштар қызмет етеді.  
Сен енгізші осы ұсынысты. Осыныда да айта баршы (М.Ә).  
8.  –Айық,  -ейік  тұлғалы  қосымшаға  синонимдік  сыңар  ретінде 
жұмсалатын  –алық,  -  елік  арқылы  жасалған  баяндауыштар  бар: 
баралық, келелік.   

 
198 
9. –Алықшы,-елікші формасы бұйрық өтініш, тілек ретіндегі ойды 
білдіру  үшін  жұмсалады.  Бір  шөбі  қалың,  ойпаңдау  жерге  келгенде 
Бибі «атқан түселікші» дейді.      
10. Бұйрық мағынаны  ауызекі сөйлеу тілінде  ашық райдың келер 
шақ формасы  баяндауыш ретінде жұмсалып  білдіре  алады.  Бүгіннен 
бастап  есігін  ашушы  болмайсың,  олармен  сөйлеспейсің!  Олардың 
бетіне қараушы болмайсың! (Б.М.). 
11.  Ашық  рай  формасындағы  алушы  болмайсың,  бұйрық  райлы 
алушы  болма  қызмет  тұрғысынан  ғана  емес,  құрылысы  жағынан  да 
ыңғайлас.  (-Ушы  –болымды  бол)  болып  құралған  етістік  бұйрық 
мағынада, міндеттеу мағынасында жұмсала алмайды.   
12. Келер шақ етістік – сұраулық шылау ба (бе) болып құралған  
баяндауыштар  іске  қосу  қызметінде  ерекше  жұмсалады:  келесің  бе, 
(осыны)  айтып  барасың  ба  т.б.  Сен  Төремді  шақыртасың  ба, 
жаздыратын  қағаздарым бар еді  (Б.М.).   
Лепті  сөйлемдер  -  сөйлеушінің  эмоциясын    білдіретін 
сөйлемдерді  яғни,  эмоцияның  қатысуына,  қатыспауына  және  
эмоцияны  білдіретін  формалардың  көріну,  көрінбеуіне  негізделген  
сөйлемдер.    
Эмоциялық,  экспрессивтілік  тілдің  барлық  құрылымдық 
бөлшектерінде  көрінеді.  Осыған  орай,  лексикада,  грамматикада  жай 
сөзбен  қатар,    формаларға  сыңар  болып  жұмсалатын  эмоциялық 
тұлғалар да   қатар жүреді. 
Эмоция тудыратын формалар көбіне баяндауыштан көрінеді:    
1.  Субъектіге  тән  сапаны  эмоциялы  түрде  атау  үшін  айтса 
айтқандай,  мықты десе мықты тәрізді баяндауыштар қолданылады.  
Ах, сорлы балам, айтса айтқандай.   
2.  Субъектіге  тән  іс–әрекетке    ерекше  екпін  түсіріліп  
тұжырымдап    айтуда  алғаным  алған,  алғаны  алған  тәрізді, 
айтатыным  тәрізді  құралған  баяндауыштар  жұмсалады.      Әпкем 
баратыны барады. Ертеңнен қалмайды.   
3.  Компонеттері  да,  де  жалғаулықтары  арқылы  біріккен  күрделі 
баяндауыштар  да  (алды  да  кетті)  эмоциялық  күйді  білдіру  үшін 
қызмет  етеді.  Баяндауыштың  бұл  түрі  ерекше  интонациямен  айтуға 
ыңғайлы: сіресіп қалдым – сірестім де қалдым. 
4. Эмоциялық баяндауыш сын есім – десеңші,  етістік – десеңші 
болып  құралады:  күшті  десеңші,  алады  десеңші.  Бұл  баяндауыштар 
сұраулы  сөз  қатысқан  лепті  сөйлемдер  құрамында  жұмсалады.  Оған 
не жоқ десеңші. 
5.  Етістік  –  дейсің  (деймін),  есім  сөз  –  деймін  болып  құралған 
баяндауыштар да іс–әрекетті эмоциямен атау үшін жасалады: жауды 
дейсің, ұстамын деймін.  

 
199 
6. Эмоциялы баяндауыш –тын, -тін формалы есімше немесе есім 
сөз  және  өзі  есімдігің  бірігуі  арқылы  жасалады.  Сөйлейтіннің  өзі, 
күлегештің өзі. 
7.  Эмоциялы  баяндауыш  отырғанды  шығарды,    алғанды 
шығарды  тәрізді  болып  құралады:  Үнемі  төмен  қарап  отырғанды 
шығарды (Ә.Н.).  
8. –Ған (- ым) тұлғалы есімше мен бар ма сөзінің тіркесуінен тек 
өткен шаққа қатысты іс–әрекетті эмоциямен атау үшін қызмет  етеді: 
Олардың түрлері де көзіме ыстық көргені бар ма (Б.Момышұлы).  
9.  Эмоциялық  мағына  білдіретін    алмасы  бар  ма  деген  
баяндауыштық  форма  құрылуы  жағынан  предикативтік  қатынасқа 
түсіп байланысып тұрады. Шөптібай жетіп келмесі бар ма (А.Н). 
 10.  Өткен  шақ  етістіктен  болған  баяндауышқа  эмоциональдық 
сыңар болып келмесін бе тәрізді жасалған баяндауыштар жұмсалады. 
Қасқырдан бөлтірік тумасын ба (Б.М). 
11.  Өткен  шақта  болған  іс-әрекетті  эмоциямен  әсерлі  етіп  айту 
үшін  –ар,  -ре  тұлғалы  есімше  мен  шылау  ма,  ме  бірігіп  жасаған 
баяндауыш та қызмет етеді: жетіп келермін бе, ала қояр ма,. 
12. Эмоциялы лепті сөйлем құрайтын баяндауыштардың бір түрі 
болымсыз шартты райлы етістік –ба (бе) болып құралады: алмасам 
ба! Сені бүгін жеткізіп тастамасам ба! Сенің түбіңе жетпесем бе! 
(Б.М) 
13. Шартты рай тұлғалы етістіктен жұмсалған баяндауыш тілекті, 
арманды  эмоциямен  білдіру  үшін  жұмсалады.  Оқуды  бітірсек!  Ел-
жұртымызға қолымыздан келген пайдамызды тигізсек!  
Шартты  рай  етістік  –шы,  -ші  түрінде  құралған  баяндауыштар  
армандаулы іс-әрекетті білдіру үшін қызмет етеді. 
14.  Болымсыз  мағыналы  баяндауыштар  қатарында  экспресивті 
сыңар  ретінде  –ған,  -ген,  -қан,  -кен  емес  болып  құралатын  форма 
жұмсалады: келген емес, көрген емес. 
15.  Экспрессивтілігі  жоқ  болымсыз  мағыналы  баяндауышқа 
стильдік вариант ретінде шартты рай етістіктің болымды түрі –ба, -бе 
болып құралған баяндауыш жұмсалады: айтсам ба (айтпаймын). 
16. Ауызекі сөйлеу тілінде бір сөзді қайталап құраған алмақ түгі, 
аламын  тәрізді  баяндауыштар  жұмсалады.  Осы  ерешелігімен  бұл 
баяндауыш  экспресивтігі  жоқ  келер  шақ,  осы  шақ,  өткен  шақ  істі 
білдіретін  баяндауыштарға  стильдік  сыңар  болып  келеді:  алады  – 
алмақ  түгіл  алады,  жазып  жатар  –  жазбақ  түгіл  жазып  жатыр, 
көтерілді – көрмек түгіл көрді. 
17.  Кезінде  істелген  істі  өкінішпен  білдіру  үшін  көсемшенің 
болымсыз түрінен жасалған баяндауыш жұмсалады: алмай, көрмей. 

 
200 
18.  -Ып,  -іп  формалы  көсемшенің  болымсыз  түрінен  жасалған 
баяндауыш  істеген  істі,  әрекетті  өкінішпен  атау  үшін  қызмет  етеді: 
Әрнәрсеге ренжітіп! 
19. Ашық рай болымды баяндауыштарға эмоциялы сыңар форма 
ретінде  мына  ретпен  құрылған  баяндауыш  жұмсалады:  уға,  ғанға 
дейін барды формалы етістік –Ұрысуға дейін барды, ұрысқанға дейін 
барды.  
20. Ашық райлы болымсыз баяндауышқа эмоциялы сыңар ретінде 
жұмсалған зат есім – құрлы – көрмейді, зат есім – құрлы – болмады, 
есімше  –  құрлы  –  болмадым,  (Күркее  құрлы  болмады,  алған  құрлы 
болмады) болып құрылған баяндауыштар бар. 
Эмоциялы баяндауыштар тек болымсыз формада жұмсалады. 
Реплика ретіндегі лепті сөйлемдер. Тілімізде құрылысы жағынан 
оқшау  келетін,  құрамындағы  сөздерді  мүшелік  қатынасқа  анық 
даралауға келмейтін сөйлемдер бар. Мысалы, Келгенде қандай, Ол ол 
ма!    Бұл  сөйлемдер  лексикалық  құрамы  жағынан  мүлде  еркін  бола 
алмайды,  олардың  бір  тобы  ылғи  тұрақты  бір  сөздерді  ғана 
қатыстырып  құралады:  О  несі  екен!  Алғанда  қанадй!  Айтқанда 
қандай!  Осы  ретпен  құралған  сөйлемдер  фразеологизмге  тән  сипат 
береді.  Өйткені,  сөйлемнің  құрамындағы  сөздер  еркін  тіркеспейді, 
орнықты  болған  үлгі  бойынша  біріктіріледі.  Мұндай  сөйлемдер 
реплика ретіндегі лепті сөйлемдер деп аталады.  
Реплика  сөйлемдердің  бір  ғана  сөзден  құралатыны  да  болады: 
Осыған жалғыз барасың ба? – Бармай! 
Реплика  сөйлемдердің  құрылысы:  1.  Алдыңғы  репликаның  бір 
сөзін  қайталау  негізінде  құрылады.  Сөз  болымсыз  көсемше  немесе  – 
ғанда тұлғалы есміше түрінде келеді. -Айтпағанда! (Қ.Ж) 
2.  Алдыңғы  репликадан  қайталанған  сөз  бен  тұрақты  компонент 
ретіндегі сөзден құралатын сөйлемдер: А) Қайдағы – қайталанған сөз 
(есім, есімше) болып құралады. - Ал жүрейік, шешей.Қайдағы шешей! 
Өзің  орта  жасқа  келген  жігітсің.  Ә)  қайталанған  сөз  (зат  есім, 
етістік)  –  (не)  несі  болып  құралады.  -  Сағн  ертең  жолығудың  реті 
болмайды.  Болады,  болмайдыларың  не!  (А.Ш)  Б)  қайталанған  сөз 
(есім,  етістік)  -  қалай  болып  тұрады.  Мұны  сонша  шимайлағаның 
дұрыс болмаған.- Шимайлағаның не! В) Қайдан – бұйрық рай тұлғалы 
қайталанған  етістік  болып  құралады.    -  Бұрынғы  есепші  өзі  босады 
ма?Қайдан  өзі  босасын!  (А.Ш)  Г)  қайталанған  етістік  шартты  рай 
тұлғасында  келіп    ша,  ше  демеулігін  үстеп  құралады.  -  Сонда  бір 
қалжыңдап  едім.    Қалжыңдасаң  ше!  Е)  Қайталанған  етістік  ғанда 
тұлғасында  келіп  ша,  ше  демеулігін  үстеп  құралады.    Соны  да 
әкетесің бе? Әкетпегенде ше! 

 
201 
Бұлардан  бөлек  құрамы  тұрақты,  барлық  жағдайда  бір  құрмада 
жұмсала беретін реплика сөйлемдер бар. Мсыалы, Ол ол ма, Бұл бұл 
ма, О несі екен, О не дегенің, Иә саған т.б. 
Болымсыз  сөйлемдер.  Сөйлемдер  мағынасына,  формасына  қарап 
өзара  болымды,  болымсыз  болып  сараланып,  мазмұны  болымды, 
болымсыз  пікірлерді    білдіреді.  Болымды  пікір  затқа  белгілі  бір 
сапаның    тән,  қатысты  екенін  білдірсе,    болымсыз    пікір    тән  емес, 
қатысты    емес    екенін    көрсетеді.  Шойын  –  металл,    ағаш  -  металл  
емес.  
Болымды,  болымсыздық  форма  баяндауыштардың  тұлғасы 
арқылы көрінеді.  Мысалы,  көше кең, көше кең емес.  
Сөйлемнің  құрамында  болымсыздық  мағыналы  сөз  бастауыш, 
толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш қызметінде жұмсалады, бірақ     
бұндай  сөйлемдер  болымсыз  қатарына  жатпайды,  олар  субъект  зат 
пен  предикат  сапаның  қатынасын  білдірмейді.  Жиылған  жұрт 
егістікті  бойлай  жүгіріп  ұзақ  уақыт  болғын  қылтанаққа  тоймай 
қарасады. (С.Ж) 
Сөйлемге  болымсыз    мағына  беретін  баяндауыш  мүше  
морфологиялық амалдармен қатар тек синтаксис аясында жұмсалатын 
амалдар  арқылы  да    жасалады.  Осындай  болымсыз  мағынаны 
білдіретін  форманың  бірі  –  риторикалық  сұрақты  сөйлемдер. 
Мысалы,  Тоқтарбай  айтқанға  көне  ме,  жүріп  кетті.  Бұл  мысалда 
Тоқтарбай  көне  ме  деген  болымды  формада  тұрып,  болымсыз 
мағынаны білдіріп тұр. Осы сияқты болымсыз сөйлемнің де болымды 
пікірді  білдіретін  форма  ретінде  жұмсалатыны  болады.  Мысалы, 
Сонда  көрген  жоқ  па  сені.  Бұл  сөйлем  риторикалық  түрде  айтылған 
болымды пікірді білдіріп тұр. Болымсыз пікір мен тілдік амалдардың 
арақатынасының осылай күрделенуі әсіресе ауызекі сөйлеу тіліне тән.  
Болымсыз баяндауыштардың жасалуы. 
1.
 
Етістіктердің болымсыз формасы арқылы жасалады. Сен 
ақталма,бүлдіріп жүрген сен (Б. М.). 
2.Болымсыз  баяндауыш  –ған,  -ген  тұлғалы  есімше  –жоқ 
құрамында жасалады: келген жоқ, көрген жоқ. 
3.Тәуелдік  жалғауы  негізі  компонент  –  есімшеге  жалғанады: 
көргенім жоқ, келгенім жоқ.  
4.Жақтық  мағынаны  білдіру  үшін  жұмсалатын  негізгі    форма  – 
жіктік жалғаулар: көрген жоқпын, көрген жоқсың, көрген жоқ.  
5. Есімше сөздің болымсыз тұлғасын тудыратын морфологиялық 
амалы бар: көрмеген -  көргенім жоқ – көргенім бар. 
6.Өткен  шақ  есімше  мен  емес  сөзінің  бірігуі  арқылы  жасалған 
баяндауыштық  форма:  естіген  емес,  айтқан  емеспін  т.т.  Емхананы 
осы жасқа келгелі көрген емеспін, естіген де емеспін (Қ.Н.)  

 
202 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: