мен дәстүріне сәйкес жетілдірді, соның нәтижесінде бұл заң халық

мен дәстүріне сәйкес жетілдірді, соның нәтижесінде бұл заң халық 

арасында кеңінен тарады. Бұл заң жиынтығы Есім ханның құрметіне 

"Есім ханның ескі жолы" деп аталады.  

қоныс тұрақ 

туралы бап

адамдар 

арасындағы 

қатынас туралы 

бап

ел қорғанысын

нығайту

мал-мүлік 

туралы бап

кейін Тәукенің "Жеті 

жарғысына"негіз 

болады

"Есім ханның ескі 

жолы" деп 

аталатын құжатқа 

сипаттама

Есім хан мен оның 

кеңесшілері " 

Қасым салған 

қасқа 

жолды"негізге 

алып 

өңдеп,толықтырған

әдеп-ғұрып 

заңы

Ол өзінен бұрынғы Орыс хан, Қасым хан жасаған 

әдет-ғұрып заң нормаларын қайта қарап, өз дәуіріне 

ылайықты етіп түзеген. Өзінің мазмұнына қарай құн 

дауы, жер дауы, жесір дауы, мал дауы секілді күрделі 

тараулардан құралады. Есім хан шығарған арнайы 

заң бойынша өлген кісіге өлтіруші жақ құн төлеуге 

міндетті. Негізі құн өлшеуінен артық мынандай түрі 

болған:

Өнер құны. Оған жүлде алған атақты 

адамдар жатады. Олардың құны екі 

кісінің құны (200 жылқы, 12 түйе) кесілуі 

керек.

Әйел адамның 

құны

Мал-мүлік 

дауы

жесір дауы

Сүйек құны. Өлген кісінің сүйегі 

үшін төленетін құн. Бұл екі түрлі 

құнды, үстеме құн деп атаған." Есім 

ханның көк аласы бір-ақ 

бесті"деген қағида толық дәлел бола 

алады.

Заң ережелері;

• 1) мүлік заңы, (жер дауы, мал - мүлік дауы) 

• 2) қылмыс заңы; (кісі өлтіру, талау, шап-

қыншылық жасау, ұрлық қылу) 

• 3) әскери заң (аламан міндеті, қосын жасақ -

тау, қарақазан, ердің құны тұлпар ат)

• 4) елшілік жоралары шешендік, ибалылық 

Өз заңында  Құран талаптарына қайшы 

келмейтін қазақи ғұрып ерекшеліктерін 

сақтады. 

Ескі  жолдың қағидалары XVII -

ғасырға жетіп,

“Есім хан салған ескі жолы” 

жаңғыртылды

«Қасым хан салған қасқа жол

"Есім хан салған ескі жол"

"Қасымхан салған 

қасқа жол"

"Есім хан салған 

ескі жолы" 

"Нұрсұлтан салған

нұрлы жолы"

бүгінде ол дәстүр жалғасын тауып, елбасының   

Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 

"Қазақстан 2050"атты даму стратегиясына ұласып отыр.

Есім ханның хан ретіндегі тарихи тұлғасын терең зерделей 

келе, одан бірнеше ерекшеліктерді байқауға болады. 

Біріншісіне -20-ға жуық хан ішінде Қасым хан Тәуке хан 

секілді оның"Есім ханның ескі жолы" атты заңдар жинағын 

енгізуі жатады. 

Ал екінші ерекшелікке - оның хандық билікте екі рет болуын 

жатқызамыз.

Үшінші  ерекшелікке - Есім ханнан бастап Түркістан 

қаласының Йасы қаласы жаңа атауға - Түркістан қаласының 

киелілік маңызымен қатар саяси - әкімшілік және рухани 

орталық ретіндегі маңызы артады да, бірнеше ғасыр бойы 

қазақ еліне қызмет етеді. 

Есім хан ел билігін нығайту үшін 

қырғыздармен одақтасып, соның 

белгісі ретінде қырғыз билеушісі 

Көкімге арнап Ташкент қаласында 

күмбез салғызды. "Көкімнің көк 

күмбезі" аталатын ғимарат көршілес 

өзбек жерінде осы кезге дейін 

сақталған.

Кезінде моласының үстіне шағын да болса 

айрықша кесене орнатылса керек, бүгінде 

ол жер жермен- жексен болып жатыр.

Есім ханның кесенесі -Түркістан қаласында

Есім хан кесенесі - Түркістан қаласында XVII ғасырда сақталған 

архитектуралық ескерткіш. Қожа Ахмет Йасауи кесенесінің батыс 

мұнарасынан оңтүстікке қарай 12м жерде орналасқан. Кесене Қазақ 

хандығының ханы Есім ханның қабірінің басына тұрғызылған. 

Кесене қирап, бұзылған қалпында ғана жеткен. Ол 18 ғасырдың 

аяғы мен 19 ғасырдың басында қираса керек. Кесене күйдірілген 

кірпіш тен төртбұрышты (9х9м) етіліп өрілген. Негізгі қасбеті 

портал түрінде болып келеді. Қасбеттері жылтыр қалақ таспен 

геометриялық ою-өрнектер түрінде әшекейленген. Оңтүстік-шығыс 

жағында кесенеге кіретін есік бар. Сақталған қабырғасының енінің 

1,2 м болуы да биік күмбезді көтеруге шыдайтындығын көрсетеді. 

Еденіне төртбұрышты күйдірілген кірпіш төселген. Кесененің сақ-

талған бөлігі 2000 жылы қайта жөнделді.

Есім хан Тұрсын хан мәселесін шешкенен кейін өзінің Ордасы 

орналасқан Түркістанға қайтіп оралады. Онда ол бір жылдай өмір сүріп, 

келесі 1628 жылы шамамен 70 жасқа қараған шағында өз ажалынан 

қайтыс болады. Оның денесі  кесенесінің жанына қойылып, қабірінің 

басына кішігірім мавзолей салынады.

1628 жылы -"Еңсегей бойлы Ер Есім" атанған атақты  хан дүниеден 

озып, Түркістандағы Қожа Ахмет Йасауи мазары маңына жерленеді. 

Кейбір деректерде 1645 жылы қайтыс болған делінеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1) 

Айбын. Қазақ хандығы: энциклопедия /бас ред. Б.Ө.  Жақып. – Алматы, 2011. 

2) 

Елешева З. Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы ант: [Қазақ және қырғыз шежірелері негізінде] 

/З. Елешева //Қазақ тарихы. - 1999. - № 1. - 18-22 б.

3) 

Есім хан //Қазақтар: көпшілікке арналған тоғыз томдық анықтамалық. - Алматы, 1998. - Т. 2. 

Тарихи тұлғалар. - 74-75 б.

4) 

Есім хан //Қарағанды. Қарағанды облысы: энциклопедия. – Алматы, 2006. - 20-25 б.

5) 

Есім хан және оның заманы //М. Мағауин  Қазақ тарихының әліппесі /М. Мағауин. - Алматы, 

1995. - 42-52 б.

6) 

Есім хан туралы жыр //Қ. Байболұлы. Төле би: дастандар / Қ. Байболұлы. - Алматы, 1991.-

57-172 б.

7) 

Қазақ хандығы //Батыс Қазақстан облысы: энциклопедия. — Алматы, 2002. - 40 б.

8) 

Қаратаев Т. Тарихтағы аттас тұлғалар: Есім хан /Т.  Қаратаев //Қазақ тарихы. - 1998. - № 4-5. - 53 

б.

9) 

Мағауин М. Есім хан және оның заманы /М. Мағауин //Қазақ әдебиеті.  - 1993.  - 10 желтоқсан 

(№59). - 12-14 б.

10) 

XVII-ғасырдағы қазақ хандығы: Есім хан туралы //Қазақтың көне тарихы. - Алматы, 1993. -

257-259 б.

11) 

Тарихи тұлғалар: мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Танымдық - көпшілік 

басылым /құрастырушы: Б. Тоғысбаев, А. Сужикова. – Алматы, 2009. - 30-35 б.