Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
142
повислой  (в  количестве  3,2…4,0  г),  обладающий  выраженным  антимикробным  и 
противовоспалительным действием. 
Говяжий жир измельчили, дозировано перенесли в ступку, добавили вазелиновое 
масло,  расплавили  в  ступке  на  водяной  бане.  Далее  ввели  в  основу  экстракт  березы 
повислой, разведенный водой в соотношении 1:10 частей (в дозировках 3,2 г и 4,0 г), 
тщательно  перемешали  до  гомогенного  состояния.  Остывшую  до  40-45
o
C  массу 
разлили  в  гнезда  дюралюминиевой  формы,  выполненной  таким  образом,  чтобы  при 
раскрытии  ее  в  каждом  гнезде  после  охлаждения  образовалось  по  одному 
суппозиторию.  После  полного  охлаждения  упаковали  каждый  суппозиторий  в 
пергаментную бумагу, образуя пакет из 10 штук. 
Готовые  суппозитории  представляют  собой  цилиндрические  палочки  с 
конусообразным  концом,  длиной  70  мм,  толщиной  20  мм,  весом  10  г,  твердой 
консистенции,  легко  размягчающиеся  при  температуре  живого  организма  (37
o
C), 
зеленовато-коричневого цвета. Хранят их в темном прохладном месте [1]. 
Для  определения  лечебной  дозы  суппозиториев  для  крупного  рогатого  скота 
приготовили суппозитории с разной дозировкой активного вещества [2]. 
Первый состав суппозиториев:
 один суппозиторий содержит 
активные вещества: 
Экстракт побегов и почек березы 
3,2 г 
вспомогательные вещества: 
животный жир 
6,2 г 
вазелин 
0,6 г 
общая масса 
10 г 
Второй состав суппозиториев:
 один суппозиторий содержит 
активные вещества: 
Экстракт побегов и почек березы 
4,0 г 
вспомогательные вещества: 
животный жир 
5,4 г 
вазелин 
0,6 г 
общая масса 
10 г 
На  основании  вышесказанного  можно  представить  технологическую  схему 
приготовления суппозиториев на  нижеприведенном рисунке 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок. Технологическая схема приготовления суппозиториев. 

 
143
Суппозитории  вводят  в  полость  матки  по  3  штуки  один  раз  в  день  в  течение  5 
дней  и  далее  по  3  суппозитория  1  раз  в  два  дня  до  полного  выздоровления.  Перед 
введением суппозиториев проводят трансректальный массаж матки и яичников по 5-10 
минут. 
Для лечения эндометритов коров впервые использовали в ветеринарной практике 
внутриматочное  введение  экстракта  березы  повислой  в  виде  суппозиторий,  подобных 
данных в литературных и патентных источниках не обнаружено. 
Способ,  лечения  заключается  во  внутриматочном  введение  экстракта  побегов 
березы  повислой  в  составе  суппозиториев  в  дозах  3,2  г  и  4,0  г  один  раз  в  сутки  в 
течение 5 дней и далее по 3 суппозитория 1 раз в два дня до полного выздоровления, 
проведение  трансректального  массажа  матки  и  яичников  5-10  минут  для  лечения 
эндометрита коров. 
Были взяты три группы животных. 
Животным  I  группы  вводили  в  полость  матки  по  3  суппозитория  препарата 
березы в дозе 4,0 г активного вещества 1 раз в сутки в течение 5 дней. По истечении 5 
дней вводили по 3 суппозитория 1 раз в 2 дня до выздоровления. 
Коровам II группы для лечения применяли по 3 суппозитория препарата березы в 
дозе  3,  2  г  активного  вещества  внутриматочно  1  раз  в  сутки  в  течение  5  дней.  По 
истечении 5 дней вводили по 3 суппозитория 1 раз в 2 дня до выздоровления. 
В  III  контрольной  группе  применяли  традиционный  метод  лечения, 
внутриматочно вводили по 3 ихтиоловых палочки 1 раз в сутки в течение 5 дней. По 
истечении 5 дней вводили по 3 суппозитория 1 раз в 2 дня до выздоровления. 
Результаты лечения представлены в таблице. 
 
Таблица. Эффективность комплексной терапии коров 
при гнойно-катаральном эндометрите 
 
Группа 
Число 
животных, 
гол 
Из них выздоро-
вело 
Продолжительность 
лечения, сут. 
Оплодотворилось, 
гол 
Сервис-
период, 
сут 
гол 
% 
I опытная 
7 
7 
100 
6 
7 
46 
II опытная 
7 
7 
100 
9 
7 
57 
III контроль 
5 
3 
60 
14 
3 
102 
 
Как  видно  из  таблицы  1,  лучший  терапевтический  эффект  достигнут  при 
применении  увеличенной  дозировки  препарата  березы  (4,0  г)  в  I  группе  за  счет 
сокращения сроков выздоровления в 2 раза (на 8 суток) по сравнению с аналогами из 
контроля,  при  этом  выздоровление  наступало  у  100%  животных,  что  на  40%  больше, 
чем  в  контроле.  Интервал  от  постановки  коров  на  лечение  до  плодотворного 
осеменения был на 56 суток короче, чем в контроле и составил 46 суток. Во II опытной 
группе лечение было результативным в 100% случаев при продолжительности курса 9 
суток, что соответственно на 40% и 5 суток превосходит контрольный вариант. Кроме 
того,  оно  позволило  избежать  осложнений  (миометрит  матки),  на  45  дней  сократился 
интервал  от  отела  до  плодотворного  осеменения  и  составил  57  суток.  В  контроле 
положительные сдвиги в состоянии патологического процесса наступали на 14 сутки. У 
2  коров  в  процессе  лечения  воспалительный  процесс  распространился  на  миометрий, 
проявлялось это ухудшением их общего состояния, болевой реакцией на массаж матки 
(стенки утолщены и грубые на ощупь) с последующей ее индурацией. 
При  лечении  послеродового  гнойно-катарального  эндометрита  у  коров 
предлагаемыми  суппозиториями  с  экстрактом  березы  по  сравнению  с  известными 
(ихтиоловые  палочки)  продолжительность  лечения  сокращается  на  5-8  дней, 

 
144
клиническое  выздоровление  наступает  раньше  на  5-8  дней,  время  от  постановки  на 
лечение до стельности сокращается на 45-56 дней. 
Таким  образом,  применение  заявленного  способа  для  лечения  эндометритов  у 
коров  обеспечивает  более  высокую  терапевтическую  эффективность  (100%)  за  счет 
выраженного  антимикробного,  фунгицидного  действия  суппозиториев,  а  также 
усиления  противовоспалительного  эффекта,  что  позволяет  сократить  кратность 
введения препарата в среднем на 42,8%, при этом  уменьшаются потери массы тела, а 
главное  снижается  вероятность  возникновения  субинволюции  матки,  гипофункции 
яичников. 
 
 
 
Литература: 
1.  В.А. Гроссман / Фармацевтическая технология. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013. – 320 с.: ил. 
2.  А.С.  Гаврилов,  Л.В.  Аллен/  Фармацевтическая  технология.  Изготовление  лекарственных 
препаратов. Учебное пособие. – М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013. – 512 с. 
 
 
 
ƏОЖ 616.5 
 
ДЕМОДЕКОЗ АУРУЫ ЖƏНЕ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖОЛДАРЫ 
 
Нияз М.М., Жароева А.Г. 
(М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті) 
 
 
 
Демодекоз – бүкіл дүние жүзіне кең таралған Demodex микрокенелері тудыратын 
теріге  қабаттаса  біткен  қосалқыларының  созылмалы  паразитарлық  ауруы  болып 
табылады.  Демодекоз  ауруы  туралы    əлі  күнге  толық  зерттеулер  жүргізілмеген, 
сондықтан  да  оның  патогенді  ауру  екеніне  көп  мəн  берілмей  келеді.  Əсіресе  БҚО 
тұрғындары, соның ішінде жастар демодекоз ауруы туралы аз ақпараттандырылған. 
Қазіргі  кезеңде  Ирландия  ұлттық  университетінің  ғалымдары  демодекоз 
ауруының  неден  пайда  болатынын  анықтап  отыр.  Бұл  демодекоз  ауруының  пайда 
болуының  бір  себебі:  тері  майымен  қоректенетін  демодекс  кенесінің  бактериалары 
болып табылады. 
Мамандар қызғылт безеудің, негізінен теріде демодекс кенешіктері көп кездесетін 
адамдардың ауруы екеніне көз жеткізді. Зерттеу тобының жетекшісі Кевин Кванагхтың 
айтуынша, мұндай ұсақ жəндіктер қоректі қорыта алмай, оларды үнемі тасымалдаумен 
болады да, соның салдарынан Bacillus oleronius бактериясын туғызады. 
Осы микроағзаның əсерінен көбіне бет, маңдай, мұрын терісінің асты қабынады. 
Адамдар  безеуге  қарсы  қанша  антибиотик  қолданғанымен,  одан  құтылу  оңай  емес. 
Мұның себебі антибиотиктер бактериаларды өлтіргенімен, демодекс кенесінің өзін жоя 
алмайды.  Енді  жаңа  зерттеудің  нəтижесінде  фармацевтикалық  компаниялар  сол 
зиянкестерге қарсы дəрі-дəрмек шығаруды ұйғарып отыр. 
Жұмыстың  мақсаты. 
Демодекс  кенесінің  морфо-биологиялық  ерекшеліктерін 
зерттеу,  демодекоз  ауруының  таралу,  алдын  алу  жолдары  туралы  студенттерге  толық 
мəлімет беру. 

 
145
Демодекоз  термині  латын  тілінен  кене  деген  атаудан  шыққан,  ол  Demodex 
туысына жатады. Бұл кенелер адам терісі мен əр түрлі жануарларды, соның ішінде үй 
жануарларын (мысық, жылқы, ірі қара мал, қой, ешкі, шошқа) зақымдайды (сурет - 1). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 1.
 Демодекс (Demodex) кенесі. 
 
Demodex туысының шамамен 65 түрі, оның ішінде 10 түрі адам жəне жануардың 
патогенді  паразиті  болып  табылады.  Алайда  олардың  əрқайсысы  маманданған,  үй 
жануарларының паразит кенелері адамды зақымдауға қабілетсіз.  
Адам  денесін  зақымдайтын  кенелердің  2  түрі  көп  таралған.  Патогенді  кенелер  - 
demodex folliculorum (ұзын кене 0,3 - 0,5 мм) жəне demodex brevis (қысқа кене 0,13- 0,18 
мм). 
D.  follicullorum  -  кірпікті,  шаштың  фолликуласында  жəне  қаста  сирек,  кеуде 
түктерінде  кездеседі.  Ал  D.  brevis  -  негізінен  бет  терісінің  майлы  бездерінде  (ерін, 
мұрын жиырылымдарында, мұрын қырында), сонымен қатар тері жабындысының басқа 
жерлерінде: кеудеде, арқада, мойында – май көп жинақталған жерлерде кездеседі. Олар 
шаш фолликулаларымен жəне май бездерімен қоректенеді [1, 120б.]. 
Кене  иесіз,  тұрақты  ылғалдылық  пен  бөлме  температурасында  қараңғыда  9 
тəулікке дейін өмір сүре алады. Кененің дамуы үшін оптимальді температура  30-40
о
С, 
ал 14
о
С температурада кенелер əлсіз жағдайда болады, ал 52
 о
С градуста тез өліп кетеді, 
ал құрғақ ауада 1,5 күнде тіршілігін жояды. Демодекс үшін ең қолайлы қоректік орта – 
май, вазелин.  
Кененің  тіршілік  циклі. 
Бұл  кенелердің  даму  циклі  бес  кезеңнен  тұрады: 
жұмыртқа,  дернəсіл,  алғашқы  нимфа  кезі  (протонимфа),  екінші  нимфа  кезі 
(дейтонимфа), жыныстық жетілген особь (аналық немесе аталық). 
Əр стадияның ұзақтығы 36 - 120 сағат[2, 84б.].  
Эпидемиология. 
Демодекоз  барлық  адамдарда  таралған.  Кенелермен  зақымдалу 
адам жынысына қарамайды. Адамда демодекоз басқа да тері немесе офтальмологиялық 
ауруларға  негіз  болады,  мысалы  розацеа,  периоральді  дерматит,  блефарит  туғызады. 
Алайда,  тағы  бір  айта  кететін  жайт,  ең  біріншіден  демодекоз  бет  терісі 
жарақаттануымен байланыстырылады.  
Жұқтыру жолы. 
Адамдардың кене ауруын жұқтыруы бір-бірімен қарым-қатынас 
кезінде,  жеке  гигиеналық  заттар  арқылы  жүзеге  асады.  Күндіз  кенелер  фолликулада 
болады,  ал  түнде  ғана  тері  жабынына  шығады.  Осыдан  шығатыны,  кенелердің  бір 

 
146
иесінен  екінші  иесіне  өтетін  қолайлы  уақыты  -  түнгі  мезгіл.  Алайда  кенелердің 
белсенді  қозғалуы  бет  терісі  жабынында  күндізгі  уақытта  да  тіркелген.  Күнделікті 
тұрмыстық құралдар арқылы жұғуы мүмкін, сонымен қатар кенелер ие ағзасынан тыс 
та өмір сүре алатындығы анықталған. 
Клиникалық көрінісі.
 Аурудың тері жəне көз ауруы түрінде пайда болуы мүмкін. 
Демодекоздың безеу ауруымен ұқсас белгілері болады жəне де оның негізгі белгілері: 
терінің қызаруы, қышуы (тұрақты түрде), ісік түрінде көрініс береді, сондай-ақ салқын 
сумен  жуынған  соң,  соның  есебінен  безеулерге  ұқсас  қабынған,  іріңденген 
қосылыстарды тудырады, бұлар стафилококк пен стрепкокктың есебінен жүреді. 
Зақымданған қас айналасының қатпарлануы, кірпіктердің жабысқыштығы, муфта 
түріндегі қабықтармен қоршалу белгілерінен көрінеді.  
Қазіргі  кезде  аллергиямен  ауыратын  адамдардың  саны  өте  көп.  Кейбір 
мемлекеттерде  төрт  немесе  үш  адамның  ішінен  біреуі  аллергиямен  ауырады.  Осы 
жағдайға  байланысты  Европаның  ғалымдары  аллергияны  жұқпалы  індет  ретінде 
таралғанын мəлімдейді. Аллергия дегеніміз созылмалы індеттің бір түрі болып шықты. 
Аллергия  ауруын  қоздыратын  себепшілердің  ішінде  бірінші  қатарда  ұсақ,  көзге 
көрінбейтін кенелер екен. Соның ішінде демодекс кенелері, олар жалғыз ғана болмай, 
ағзасының ішінде міндетті түрде əр түрлі микроорганизмдерді (бактериялар, вирустар, 
саңырауқұлақтарды  жəне  т.б.)  ала  жүреді.  Кесел  ағзаға  енгеннен  бастап  бірінші 
субъективтік  белгісін  бергенге  дейін  көп  уақыт  өтуі  мүмкін.  Көп  себептер,  соның 
ішінде  адам  ағзасының  мықтылығы  (иммунитеті),  жеке  гигиенасы,  тағам  қабылдау, 
тірлік  жасау  жəне  демалыс  қабілеттері  (əдеттері),  тағы  да  басқалары  бұл  мезгілдің 
ұзақтығына  əсер  етеді.  Кеселді  «көрмегендік»,  онымен  тиісінше  күреспегендік  бірте-
бірте аурудың асқынуына əкеліп соқтырады [3, 192б.].  
Зерттеу əдістері.
 Микроскопиялық əдіс – демодекозды анықтаудың негізгі əдісі 
болып табылады. 
Демодекозды  клиникалық  анықтау  кезінде  бет  терісінде  жəне  кірпік-қас,  мұрын 
маңы  қатпарларынан,  шаш  фолликуласының  сөлінен  кенелер  табылған.  Яғни,  кірпік 
талын  немесе  зақымдалған  теріден  заттық  шыныға  қырып  алу  арқылы  жасалады. 
Осындай  жолмен  таза  заттық  шыныға  салып  алынған  материалды  физиологиялық 
ертінді тамызып, 5-10 минуттан соң микроскопияның астында бақылауға болады. Бұл 
əдіспен  зерттеу  арқылы  30  минут  ішінде  демодекоз  ауруы  бар-жоғы  анықтамасы 
сырқат адамға беріледі [4, 191б.]. 
Батыс Қазақстан облыстық тері - венерологиялық диспансердің мəліметі бойынша 
облыс  тұрғындарының  демодекоз  ауруымен  келіп  тіркелгендер  саны  жылға  13-15 
адамнан  аспайды,  себебі,  көпшілігі  безеумен  шатастырып,  бұл  ауру  туралы 
білмегендіктен дəрігерге қаралуды жөн деп санамайды екен. 
Мироскопиялық  зерттеу  жүргізбей  демодекоз  деп  диагноз  қоюға  болмайды. 
Сондықтан,  белгілері  байқалған  бойда  дерматологқа  қаралу  керек  немесе  зерттеуден 
өту керек  
Алдын  алу  жолдары. 
Бұл аурудың алдын алу  шаралары жеке гигиена ережелері, 
теріні  дұрыс  күту  ережелері,  еңбек  жəне  демалыс  тəртібінің  қатаң  сақталуымен, 
сонымен  бірге  толыққанды  тамақтану  қажеттілігімен  байланысты.  Еш  уақытта 
басқаның  косметикасын,  жақпамайларын,  жеке  заттарын  (бет  орамалдар,  көзілдірік, 
сүлгі  жəне  т.б.)  қолданбау  қажет.  Демодекспен  бұрын  ауырған  адамдарға  аса  мұқият 
болулары  шарт,  өз  жағдайларына  көңіл  бөлу,  əсіресе  бет  терісі  мен  көздің  аз  ғана 
өзгерістеріне  мəн  беріп,  дерматолог  дəрігерге  уақытылы  қаралған  жөн.  Өйткені, 
демодекоздың ауыр түріне қарағанда, алғашқы кезеңдерін емдеу тез, əрі оңайға түседі.  
• 
диета сақтау, майсыз қуырылған, ащы тұзды тағамдардан бас тарту; 
• 
жалпы дезинсекция! төсек жабдықтарын қайнатып алу, заттарды тазалау; 

 
147
• 
демодекс кенесімен зақымдалған заттардан құтылу; 
• 
ағзаның иммунитет жағдайын көтеру жұмыстарымен айналысу, ас қорыту жəне 
басқа да мүшелердің созылмалы ауруларын емдеу; 
• 
созылмалы  шаршау  жəне  күйзеліс  жағдайларына  түспеу  емделу  ережелерін 
бұзбау үшін - саунаға  бармау, соляри алмау,  күн сəулесіне қыздырынбау, декоративті 
косметика қолданбау жəне де ешқандай косметикалық іс-шаралар жасамау;  
• 
емдеуді кешенді жəне бір уақытта жүргізу; 
• 
Demodex Complex жəне т.б. сабындармен күнге екі мезгіл жуыну; 
• 
толық  сауыққанша  отбасы  мүшелері,  жəне  басқа  адамдармен  беттен  сүйіп 
амандасуды шектеу қажет[5, 144б.].  
Ал  демодекоз  аурумен  бұрын  тіркелген  адамдар  жылына  екі  рет,  яғни  көктем 
жəне  күз  айларында  дерматолог  дəрігерде  болуы  керек,  өйткені  бұл  мезгілдерде 
кенелердің  белсенділігі  артады  жəне  адамда  екінші  ретті  зақымдалу  жүруі  мүмкін. 
Демодекоз  ауруын  емдеу  ұзаққа  созылады  жəне  жақын  адамдарын  бұндай 
зақымдалудан  қорғау  немесе  қайталама  аурудан  сақтану  үшін  алдын  алу  шараларын 
сауатты жүргізе білуі қажет. 
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Шарова И.Х. Зоология беспозвоночных. Москва, Изд. «Владос» 2002 г., 120 с. 
2.  Дəуітбаева К.Ə. Омыртқасыздар зоологиясы. Алматы, 2000ж., 84б.  
3.  Жаксылыкова Р. Д.  Аллергия  как причина роста заболеваний к  началу третьего  тысячелетия 
(Аллергия – акариаз). – Алматы, «Ақыл кітабы», 1999, 192 с. 
4.  Сюч  Н.И.  Паразитарные  болезни  кожи.  Демодекоз:  этиология,  патогенез,  клиника, 
лабораторная диагностика // Consilium-Medicum.-2004.-T. 6.- №3. - С. 191-194. 
5.  Барышников  Е.  Н.  Клещи  –  обитатели  человеческого  жилья.  М.:  Изд-во  ВЛАДОС-Пресс, 
2005. – 144с. 
 
 
 
УДК574.3 
 
БИОИНДИКАЦИЯНЫҢ ЭКОЛОГИЯДАҒЫ ОРНЫ 
 
Нұрқан Ж.А. 
(М.Қозыбаев атыңдағы СҚМУ) 
 
 
 
Онтогендік жəне филогендікдаму барысында ағза кез келген факторға қарамастан 
генетикалық  жəне  филогенетикалық  процесс  нəтижесінде  пайда  болған  бірегей 
физиологиялық  толеранттық  диапазонына  ие.  Процесс  нəтижесінде  берілген  фактор 
ағзаның өмір сүруі мен дамуына зиянын келтірмейді. Фактордың төмен немесе жоғары 
интенсивтілік күші нəтижесінде ағза физиологиялық пессимум зонасында болады. Əсер 
етуші  күш  максимум  деңгейінен  жоғары  немесе  минимум  деңгейінен  төменгі  болса, 
ағза  үшін  жойылу  процесі  басталады.  Организмқоршаған  ортаның  биотикалық  жəне 
абиотикалық  процестердің  комбинацияларының  (комплекстік,  синергетикалық) 
нəтижесінде  дамиды.  Ағзаның  күйі,  оның  саны  мен  популяциясының  структурасы 
қоршаған  ортаның  қолайлылығын  анықтайды.  Биоиндикацияның  бірнеше  түрі  бар. 
Егер  екі  бірегей  реакция  антропогендік  фактор  барысында  пайда  болса,  онда  бұл 
биоиндикация  түрі  спецификалық  емес,  ал  орын  алған  өзгерістер  тек  бір  ғана 

 
148
фактормен шектелетін болса онда сөз болып отырған биоиндикация түрі спецификалық 
деп аталады[1].  
Биоиндикация  əдісін  пайдалану  нəтижесінде  биологиялық  жүйе  антропогендік 
жəне  табиғи  факторлардың  əсерінен  өзгеруін  байқауға  болады.  Бұл  жүйе  қоршаған 
ортаның  толық  ықпалы  мен  ішкі  орта  факторлары,  қоректенуі,  жасы,  генетикалық 
төзімділігіне, бейімделушілігіментура байланысты.  
Əдетте биоиндикация түсінігі нəтижелерді салыстыра отырып, белгілі бір уақытқа 
тəуелді,  антропогендік  немесе  антропогендік  ықпалы  бар  факторларға,  атап  айтсақ 
биологиялық объектілердің жəне жүйелердің санының өзгеруіне тікелей байланысты.  
Биоиндикацияның  ажырамас  бөлігі  ол  –  биоиндикатор.  Биоиндикатор  –
организмдердің  бір  жерде  тұрақты  мекендеуі,  олардың  сандары,  құрылымы  жəне 
дамуы,  табиғи  процестер  мен  тіршілік  ортасы  жағдайларының  көрсеткіші.  Қоршаған 
ортаның  жағдайлары  мен  кейбір  процестердің  маңызын  бағалау  мақсатында 
биоиндикатор  қолдану  организмдердің  белгілі  бір  факторларға  біржақты 
бейімделушілік  қасиетіне  негізделген[2].  Мысал  келтірсек,  балықпен  қоректенетін 
құстардың  бір  жерге  көптеп  жиналуы  –  судың  дəл  сол  бөлігінде  балықтардың 
шоғырлануының,  ал  су  микрофлорасының  құрамы  –  оның  тазалығы  мен  ішуге 
жарамдылығының,  топырақ  құрамы  –  оның  құнарлылық  дəрежесінің  көрсеткіші  бола 
алады.  Ғарыштық  зерттеулерде  ғарыш  факторларының  организмге  тигізетін  əсерін 
анықтау  үшін  жануарлар,  өсімдіктер  жəне  микроорганизмдер  биоиндикатор  есебінде 
пайдаланылады. Биоиндиктор – қандай да бір табиғат процестерінің, құраушыларының, 
ерекшеліктерінің  немесе  қоршаған  ортаның  өзгерістерінің  бар  –  жоғын  немесе 
қарқындылығын  көрсететін  көрсеткіш  болып  табылатын  өсімдіктердің  немесе 
жануарлардың  (немесе  тұтас  биотикалық  бірлестіктің)  жеке  түрі.  Биоиндикатор 
бірқатар  пайдалы  қазбалар  іздегенде,  топырақ  пен  табиғи  суларды  жəне  тағы  да 
басқаларды  бағалауда  қолданылады.  Яғни,  байқап  отырғанымыздай  биоиндикаторлар 
табиғатта  адам  алдында  кездесетін  бірталай  сұрақтарға  жауап  бере  алады. 
Биоиндикаторлардың  шоғырлануын  қоршаған  ортада  бақылау  негізінде  анықтауға 
болады. Бұл бақылауларды лезде, жылдам анықтауға мүмкін болатын болса, кей кезде 
оны анықтау үшін белгілі бір дəрежеде уақыт қажет болады.  
Биоиндикатор  таңдауда  атақты  американдық  ғалым  Ю.Одум  төмендегі 
жағдайларды ескеруді ұсынды: 
1.  Қауымдастықта  сирек  таралған  стенотипті  түрлер  (белгілі  бір  жағдайда  ғана 
тіршілік  етуге  бейімделген  организмдер)  эвритиптерге  (кең  таралған,  экологиялық 
төзімділік диапозоны кең организмдер) қарағанда жақсы индикатор болып табылады. 
2.  Кішіге қарағанда ірілеу  түрлерін биоиндикатор ретінде таңдаған жөн, өйткені 
кіші  организмдердің  биоценоздағы  айналым  жылдамдығы  жоғары  болып  келеді  жəне 
де зерттеу кезінде сынауға алынған объектіге түсіп кеті қауіптілігі бар (ұзақ периодты 
бақылаулар жүргізу кезінде). 
3.  Индикатор  ретінде  алынатын  түрді  (немесе  түр  тобын)  таңдауда 
эксперименталды  немесе  далалы  жағдайларда  алынған  түрдің  толеранттылығы,  түрге 
əсер  етуші  факторлар,  бұл  факторлардың  шектеуші  (лимиттеуші)  мəні,  организмнің 
компенсациялау реакциялары сияқты мəліметтер болуы тиіс. 
4.  Əр  түрлі  түрлердің  (популяция,  қауымдастық)  сандық  қатынасы  бір  түрдің 
санына  қарағанда  көрнекті  жəне  сенімді  индикатор  болады  (бір  бөлігіне  қарағанда 
бүтін бөлігі жағдайдың жалпы көлемін көрсетеді).  
Биоиндикациялық  процесстерді  уақытқа  тəуелділігіне  байланысты  6  түрлі  типке 
бөлуге болады: 
1.  Белгілі  бір  уақыт  өткен  соң  биоиндикатор,  сол  уақыт  аралығында  ешбір 
ықпалға  жауап  бермеген,  бірреттік  күшті  реакция  көрсетіп,  лезде  сезгіштігін 
жоғалтады.  

 
149
2.  Бірінші  жағдайда  сияқты,  реакция  кенеттен  əрі  күшті  болды,  бірақ  реакция 
белгілі бір уақыт жалғасып, кейіннен бірден жоғалады.  
3.  Бұзушы  фактордың  пайда  болуынан  бастап,  индикатор  бірыңғай 
интенсивтілікпен белгілі бір уақыт аралығында əсер етеді. 
4.  Бірден болған күшті реакция арқасында, биоиндикатордың өшуі байқалады, ең 
алдымен жылдам, кейіннен сəл баяу. 
5.  Бұзышу  ықпал  пайда  болғанда,  интенсивті  реакция  байқалады.  Ол  максимум 
шегіне жеткеннен кейін, біртіндеп өшеді.  
6.  5  тип  реакциясы  қайталанып  отырады;  биоиндикациялық  параметрлердің 
осцилляциясы пайда болады[3]. 
Биоиндикация – қоршаған ортаның күйін тірі объектілер көмегімен бағалау.  Тірі 
объекттерге  (немесе  жүйелерге)  –  клеткалар,  организмдер,  популяциялар  жатады. 
Олардың  көмегімен  абиотикалық  факторларға  да  (температура,  ылғалдылық, 
қышқылдылық,  тұздылық,  поллютанттардың  болуы  т.б.),  биотикалық  факторларға  да 
(организмдердің саулығы, олардың популяциясы) бағалау жүргізіледі. «Биоиндикация» 
термині, еуропалық ғылыми əдебиеттерде жиі кездеседі, ал американдық əдебиеттерде 
мағынасы бір «экотоксикология» атауымен алмастырады.  
Биоиндикацияның  басты  мақсаты  анторопогендік  əсердің  деңгейін  айқын 
көрсететін əдіс – тəсілдерді дайындау. Биоиндикация мониторинг сияқты биосфераның 
əртүрлі деңгейіндегі ұйымдарын іске асырады: макромолекулалар, клеткалар, организмдер, 
популяция[4].  
Қоршаған  ортаның  физикалық,  химиялық,  биологиялық  зиянды  факторлар  тірі 
ағзаларға  əсер  етеді.  Ластаушы  заттардың    зиянын  объективті  бағалау  жəне  болжау 
экоанализдің  арқасында  ғана  жүзеге  асады.  Экоанализ  өзіне  қоршаған  орта 
объектілерінің  химиялық  жағдайын,  биотестер  арқылы  эксперимент  жасауды 
қарастырады.  
Табиғатты  қоғау  мақсатында  биоиндикация  ғылымына  халықаралық  деңгейде 
айтарлықтай көп көңіл бөліне бастады. Мониторинг жүйесінің жəне қоршаған ортаны 
қорғау  биоиндикациялық  бағытында  жұмыстарды  атқару  мақсатында  1982  жылы 
Оттава қаласында биология ғылымдары халықаралық кеңесінің ассамблеясы өтті. Онда 
«биоиндикаторлар»  бағдарламасы  қабылданды.  Бағдарламаның  басты  принципі 
мынада: зерттеу əдістерінің стандарттарын жасау, аймақтық жəне ұлттық экологиялық 
мəселелерді  шешу,  биоиндикация  саласында  білікті  мамандар  дайындау  системасын 
орнықтыру, қоршаған ортаның мониторингінде биоиндикациялық зерттеулерді кеңейту 
жатады. 
Əр  түрлі  ластаушы  заттарды  анықтау  үшін  биологиялық  индикатордың  бірнеше 
түрлері  қолданылады:  жалпы  ластану  үшін  –  қына  жəне  мүк,  ал  ауыр  металлдармен  
ластануда  –  алхоры  жəне  үрмебұршақ,  күкірт  диоксидомы  –  қарағай,  жоңышқа, 
аммиакпен – күнбағыс, күкіртті сутекпен – шпинат жəне бұршақ.  
«Тірі приборлар» аталатын өсімдік – индикаторлар да қолданылады. Атап айтсақ, 
егістік  жерде  отырғызылған  өсімдіктер,  вегетативті  аспаптарға  немесе  арнайы 
қорапшада (соңғы жағдайда бриометрде деп аталатын қорапшада өсетін мүк алынады). 
«Тірі приборлар» қаланың ең лас деген жерлерінде орнатылады.  
Су  жүйесі  экосистемасының  ластануын  бағалау  кезінде  биологиялық  индикатор 
ретінде  жоғары  өсімдіктер  немесе  микроскопиялық  балдырлар,  зоопланктон 
организмі(инфузория  -  туфелька)  жəне  зообентос  (моллюскалар  жəне  т.б.) 
қолданылады. Су қоймаларында лас суда – мүйізжапырақ, жүзетін шалаң, балдыршөп, 
ал  таза суда – сукөрік жəне шыбынсалы кездеседі.  
Биологиялық  индикатор  көмегімен  топырақтың  тұздылығын,  жайылым 
интенсивтілігін,  ылғалдылықтың  өзгеру  режимін  жəне  т.б.  бағалауға  болады.  Бұл 

 
150
жағдайда  биологиялық  индикатор  ретінде  фитоценоздың  барлық  құрамы  кіреді. 
Өсімдіктің əрбір түрі қоршаған орта факторына байланысты белгілі бір толеранттылық 
шегіне бейім[5]. 
Қоршаған  ортаның  өсімдіктер  арқылы  бағалануы  ботаниканың  арнайы  бөлімі  – 
индикациялық  геоботаника  зерттейді.  Оның  басты  əдіс  –  тəсілі  –  экологиялық 
шкалаларды  қолдану,  яғни  ылғалдылықтың  факторы,  топырақтың  байлығы  тұздылық 
факторы көрсетілген əр түрдің таралу шегі бар арнайы кестелер.  
Қоршаған ортаның ластануы мен климаттың өзгеруін анықтау үшін биологиялық 
индикатор  ретінде  ағаштарды  алу  өте  кең  таралған.  Жыл  сақинасының  санын  есепке 
ала отыра: жауын – шашын мөлшері аз түскен уақытта немесе атмосферада ластаушы 
заттардың концентрациясы артқан жылдары тар сақиналар пайда болған. Дəл осылай, 
ағаш діңінде экологиялық жағдайдың динамикасын байқауға болады.  
Тірі  биоиндикаторлар.  Жануарларда  биоиндикациялық  зерттеудің  нысаны  бола 
алады.  Осындай  зерттеулер  кезінде  топырақ  фаунасының  өкілдері  қолайлы,  олар 
биомассаның  90-99%  жəне  95%  зооценозға  кіретін  барлық  түрлерді  құрайды. 
Биоиндикатор ретінде химиялық ластануға пайдаланылатын жануарларға келесі талап 
қойылады: санының көп болуы, интенсивті зат алмасу, өмір сүру ұзақтығы, интенсивті 
көбею,  отырықшылық,  мекен  ету  ортасының  кіші  болуы,  зерттелетін  антропогендік 
фактормен  жиі  байланыс,  дала  жағдайында  ақпараттың  жеңіл  жиналуы,  зерттелетін 
факторға жануардың сезімталдығы.  
Биотестілеуде биоиндикация тəсілінің физико – химиялық тəсілден артықшылығы 
мынада: 
1.  Қорошаған  ортадағы  биологиялық  маңызды  ақпараттардың  барлығы  негізге 
алынып, оның бүтін жағдайын көрсетеді; 
2.  Қоршаған ортада ластаушы комплекстердің бар – жоғын анықтайды; 
3.  Тұрақты  антропогендік  салмақ  нəтижесінде  биоиндикаторлар  өте  əлсіз 
аккумуляция мөлшеріне жауап беруі мүмкін;  
4.  Қоршаған ортадағы өзгерістер жылдамдығын бекітеді; 
5.  Экологиялық  жүйеде  ластаушы  заттардың  шоғырлану  жеріне  жəне  адам 
организмі əсеріне түсу жолдарына бағыттайды[5].  
Қорытынды:  Қазіргі  жаһандану  заманында  адамдар  əлі  де  болсын  экологиялық 
проблемалардың  алдын  алу  шараларының  маңыздылығын  жете  түсінбейді.  Қоршаған 
ортада  адамның  тіршілігі  үшін  маңызды  көрсеткіштердің  қайтымсыз  өзгеріске 
ұшырауы  үлкен  қауіп  төндіреді.  Себебі  адам  биотикалық  ортамен  өте  тығыз 
байланыста  болады.  Адамзат  табиғаттағы  биологиялық  алуантүрлілікті  сақтап, 
табиғаттағы тепе – теңдікті бұзбай болашақ ұрпаққа аманат етіп қалдыру үшін сақтауы 
қажет. Табиғат жəне адам бұл ажырамас ұғымдар. Өндіріс жүйесінде адам басты тұлға 
болғандықтан экология ғылыми бақылау, тəжірибе жасау, ғылыми зерттеулер арқылы 
адамның  табиғатпен  ара  –  қатынасын  дұрыс  ұйымдастыру,  өндірісті  табиғи  ортаға 
заласыз етіп жүргізу туралы ұсыныстар дайындауға тиімді жолдар  мен əдістер табуға 
міндетті.  Экологиялық  проблемаларды  шешуді  тек  жалғыз  мемлекет  тарапынан 
қарастырмай,  əлемдік  деңгейде  басты  назарда  ұстауымыз  қажет.  Себебі  бір 
экологиялық  проблема  өз  есебінен  екінші  бір  глобальдық  проблемаға  əкеліп 
соқтырады.  Адамзаттың  экономикалық  проблемаларға  берілгендігі  сонша,  маңызды 
экологиялық  ресурстарды  ысырап  етіп.  Мысал  ретінде,  ормандарды,  жасыл 
өсімдіктерді  алсақ?!  Көптеген  мемлекеттер  үшін  олар  тек  қана  импорт  жəне  экспорт 
көзі  ретінде  ғана  бағаланады,  ал  олардың  өмірге  қажетті  оттегіні  өндіретіні  қалай?! 
Болашақта оттегінің қоры таусылмайтынына кім кепілдік береді? Дегенмен біз бірте – 
бірте табиғатты қорғауға ат салысатын қадамды анық əрі ойланып жасауымыз керек. 
 

 
151

жүктеу/скачать 8,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: