Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

55 
Респонденттер отбасына қатысты мемлекеттің жүзеге асы-
рып отырған саясатындағы бағыттардың барлығы маңызды деп 
санайды. Сонымен қатар, азаматтар үшін өзектілігінің деңгейін 
анықтау мақсатында, сатыларға бөліп қарастыру қажет. 
3 – кесте
Отбасына қатысты жүргізіліп отырған мемлекеттік саясаттың 
маңыздылықтары
Орын
шаралар
%-дық 
мағынасы
1
Бала туылған  кездегі ана капиталының берілуі
82,3
2
Жас отбасыларына арналған қол жетімді тұрғын-үй 
бағдарламасы
81,8
3-4
Көпбалалы отбасына төленетін жәрдемақының өсуі
80,0
3-4
Отбасына арналған теледидарлық 
бағдарламалардың мазмұнын мемлекеттік бақылау
80,0
5
Мүгедектер отбасына көмектесу
78,5
6
Бала туудың әлеуметтік маңызын жоғарылату
72,0
7
Тууды ынталандыру
63,9
8
Балаларды тәрбиелеудегі әкелердің рөлін 
жоғарылатуға ықпал ететін заңнаманы жетілдіру
62,2
Отбасына  қатысты  мемелекеттің  шараларын  қарастыра 
отырып,  әйелдер  мен  еркектер  сауалнамада  көрсетілген  бар-
лық  тармақты  маңызды  деп  санайды.  Отбасына  деген  көмек, 
жәрдемдерге  қатысты  әйелдер  жоғары  көрсеткішті  береді. 
Олардың  83,6%-ы,  ер-азаматтардың  80,9%-ына  қарағанда  ана 
капиталын  төлеу  маңызды  дейді,  ал  көпбалалы  отбасына 
жәрдемақы  төлеуді  әйелдердің  81,6%-ы,  еркектердің  78,3%-ы 
маңызды деп есептейді, қолжетімді баспанада да әйелдер (83,6% 
әйелдер және 79,9% еркектер) жоғарғы көрсеткіште. 
Әйелдердің ана болуының әлеуметтік маңызын әйелдердің 
73,7%-ы,  еркектердің  70,1%-ы;  әйелдер  мен  еркектердің  рөлін   
көтеруге  бағытталған  заңнаманы  жетілдіруді  әйелдердің        
4  Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау

56
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
63,2%-ы,  еркектердің  61,2%-ы,  бала  тууды  ынталандыруды                                                                                               
64,1%–63,6%;  отбасына  арналған  теледидарлық  бағдарлама-
лардың  мазмұнын  мемлекеттік  бақылауды  72,0%–67,5%-ы 
таңдады.  Барлық  бағана  бойынша  еркектер  артта  қалуда. 
Дегенмен,  көрсеткіштердің  арасында  аса  айырмашылықтар 
байқалмайды, екіншіден бұл әйелдер үшін күтпеген көрсеткіш 
болса,  еркектердің  тарапынан  гендерлік  тұрғыдан  сауаттары 
айтарлықтай  ашылғанын  көрсетеді:  қазақстандық  еркектер-
дің  басым  бөлігі  туу  санының  артуын,  әкенің  рөлін  көтеруді, 
әйел  тәнін  жарнамалайтын  телебағдарламаларды  бақылауды 
барынша  қолдайды.  Ал  әйелдер  бұл  тарапта  артта  қалып 
қойды: мүгедектердің отбасына көмектесуді олардың 77,9%-ы 
ғана, ал еркектердің 79,1%-ы таңдады. 
Салыстырмалы  түрде,  бұл  сұраққа  өзге  ұлт  өкілдерінің 
–  83,9%-ы,  орыстар  –  82,5%-ы,    қазақтардың  –  81,7%-ы  пікір 
берді.  Ана  жағдайын  жақсартуда,  қазақтардың  ең  жоғарғы 
баға  бергендері  дұрыс  болатын  еді.  Барлық  этностар  ана  ка-
питалы төлемін мемлекеттік саясаттың маңызды шарасы деп 
есептейді.  Көпбалалы  отбасы  жәрдемақысын  көтеру  туралы, 
өзге ұлттардың – 84,3%-ы, қазақтардың – 79,2%-ы, орыстардың  
78,9%-ы пікір берген.  Көрсеткіштердің бір-бірінен айтарлық-
тай айырмашылығы жоқ, дегенмен де олар  шынайы көріністі 
береді:  өзге  ұлттар  мен  қазақтарда  көпбалалы  отбасының 
саны  жоғары.  Сонымен  қатар,  сұраққа  жауап  берген  тек 
көпбалалылар  ғана  емес,  отбасында  1–2  баламен  ғана  шек-
телгендер  берді,  бірақ  олар  да,  көпбалалы  отбасын  қолдауға 
ниеттерін білдіреді, ал бұл өз кезегінде қазақстандық қоғамның 
гуманистік әлеуетін білдіреді. 
Жас  отбасылардың  қол  жетімді  тұрғын-үй  бағдарлама-
сына  қол  жеткізуіне  қатысты    өзге  ұлттардың  –  88,3%-ы, 
қазақтардың – 81,1%-ы, орыстардың – 79,6%-ы пікір білдірді. 
Мүмкін  өзге  ұлт  өкілдері  үшін  үй  мәселесі,  орыстарға 
қарағанда аса маңыздырақ болар. 
Бала  туудың  әлеуметтік  маңызын  жоғарылату  бойын-
ша  өзге  ұлттардың    –  77%-ы,    қазақтардың  –  72,4%-ы  пікір 
білдірген.  Орыстар бұл бағана бойынша артта қалып қойды, 
бар болғаны – 68,5%. Бұл көрсеткіштер өзге ұлттар мен қазақ-

57 
тардағы  бала  санының  жоғары  екендігін  дәлелдейді,  бала 
санының  көп  болғандығынан  ана  мәселесі  деңгейін  көтеріп, 
жаңа ұрпақты дүниеге әкелу мен оны тәрбиелеуді –  әркімнің 
жеке ісі ғана деп емес, қоғамдық, әлеуметтік тұрғыда ортақ іс 
деп қарастырған жөн. 
Отбасындағы әкенің рөлін көтеруді өзге ұлттардың 63,5%-ы, 
қазақтардың 63,4%-ы, орыстардың – 59,2%-ы қолдаған.  Әрине 
ананың  рөлі  қашан  да  биік,  ол    маңызын  жоғалтпайды,  де-
генмен  әкенің  рөлі  де  барлық  этностар  үшін    маңызды,  бұл 
қазақстандықтар  санасындағы  гендерлік  трансформациялар-
ды  көрсетеді.  Ер-азаматтар  өзгерістерге  дайын,  ендігі  кезек 
мемлекетте:  көптеген  елдердегі  сияқты  арнайы  дайындалған 
заңнамалар арқылы еркектерді ынталандырып отыру қажет.
Бала  тууды  ынталандыруға  қатысты  сұраққа  берілген 
жауаптар  да  гендерлік  компаративистиканы  көрсетеді.  Ең 
жоғарғы пайыздық көрсеткіш өзге ұлттарда – 70%,  қазақтарда 
– 64,3%,  орыстарда – 59,7%. Барлық этнос өкілдерінің жартысы-
нан көбі бала тууды ынталандыру қажет деп, Н.Ә. Назарбаев-
тың демографиялық саясатын қолдайды, бұл көрсеткіште өзге 
ұлттар мен қазақтар көш бастап тұр. 
«Мүгедектер  отбасына  қамқорлық»  деген  бағанада  да 
көрсеткіштер  тең.  Өзге  ұлттардың  –  83,5%-ы,  қазақтардың  – 
78,7%-ы, орыстардың – 75,4%-ы бұл бағананы қолдайды. 
Отбасына  қатысты  теледидарлық  бағдарламалардың 
мазмұнын  мемлекеттік  бақылауға  қатысты  өзге  ұлттардың 
–  72,6%-ы,  қазақтардың  –  68%-ы  пікір  білдірді,  «БАҚ  пен 
білім  жүйесінде  отбасылық  құндылықтарды  насихаттау» 
атты  бағансында  да  көрсеткіштер  жоғарғыдай.  Бұқаралық 
ақпарат  құралдары  мен  интернет  арқылы  бұқара  сана-
сын  улап  жатқан,  біржынысты  неке  мен  трансексуалдылық 
сияқты  жаңашылдықтарды  дәріптейтін  бағдарламалар  мен 
ақпараттарға  қарамастан,  барлық  қазақстандық  этностар 
ділімізге  жат  қылықтардан  өздерін  аулақ  ұстайды.  Ендігі  ке-
зек  мемлекетте,  әйел  тәнін  тауар  ретінде  жарнамалау  мен 
сексуалдылық көріністерден бас тартып,  гендерлік сараптама-
лар жасап, журналистерді қайта даярлау қажеттілігі туындап 
отыр.
4 Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау

58
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
Барлық  қазақстандық  ұлттар,  отбасына  қатысты  ұлттық 
саясаттың негіздерін бірлесе дайындауда.
Отбасына қатысты жүргізіліп отырған мемлекеттік саясат-
тың маңыздылықтарына сұраққа жас көрсеткіші жағынан рес-
понденттер төмендегідей жауап береді:
1) Түрлі жастағы респонденттер отбасына қатысты мемле-
кеттік саясат шараларының барлығын маңызды санайды, 86%-
дан (егер тууды ынталандыру мәселесі жайында болса) 98%-ға  
дейінгі  (егер  жас  отбасына  арналған  мемлекеттік  тұрғын  үй 
бағдарламасы жайында болса) көрсеткішті береді;
2)  Түрлі  жастағы  респонденттердің  отбасына  бағытталған 
мемлекеттік саясатқа қатысты берген пікірлері келісілген, бір 
бітімге келген.
Респонденттер  төмендегіге  басымдық  беруде:  (барлық 
жастағы  респонденттердің  «қажетті» және «өте қажетті» деп 
көрсеткендері):
- бала босанғанда ана капиталын төлеу – 97,75%;
-  жас  отбасыларына  арналған  қолжетімді  тұрғын  үй  бағ-
дарламасы – 97,6%;
- көп балалы отбасыларына жәрдемақы төлемін көбейту – 
97,3%;
- ананың әлеуметтік деңгейін көтеру – 95,2%;
- мүгедектердің отбасыларына көмектесу – 95,6%;
-  отбасыларға  арналған  телебағдарламаларды  мемлекет 
тарапынан  бақылау  (біржынысты  неке,  аборт,  транссек-
суалдылықты насихаттауға тиым салу) – 91,1%
-  балаларды  тәрбиелеудегі  әкенің  мүмкіндіктерін  арт-
тыратын заң жобасының аясын кеңейту – 90,4%;
- бала тууды ынталандыру – 90%;
-  БАҚ  беттерінде,  білім  беру  жүйесінде  отбасы  құн-
дылықтарын насихаттау – 88,6%.
Зерттеу  нәтижесі,  отбасына  бағытталған  мемлекеттік  сая-
саттың  бағыттары  отбасын  қаржылай  қолдауды  алдыңғы 
қатарға  қояды:  ана  капиталы  төлемі,  қолжетімді  тұрғын  үй 
бағдарламасы, көпбалалыларға арналған жәрдемақы, мүгедек 
отбасыларына деген қамқорлық және т. б. 

59 
Ана  капиталы  төлемі  бірнеше  мемлекеттердің  тәжіри-
бесінде  бар,  әсіресе,  Ресейде  мемелекет  тарапынан  отбасын 
әлеуметтік  тұрғыда  қолдау  мәселесі  алдыңғы  қатарда.  Бұл 
төлем  тек  арнайы  топтағы  (жағдайы  төмен  немесе  көпбала-
лы)  отбасыларына  ғана  емес,  балалары  бар  отбасылардың 
бәріне төленеді. Жастарға арналған тұрғын үй бағдарламасы 
Қазақстанда қолға алынғанымен, әлі көңіл қуантарлықтай іске 
асып жатқан жоқ.  
Елімізде  отбасын  қаржылай  қолдау  өзекті  болғанымен, 
олар  өзара байланысты, себебі, баспанаға қол жеткізу үшін туу 
көрсеткіші өсу керек, мүгедек отбасыларына көмек беру үшін, 
оларды жұмыспен қамтитын қоғамдық маңызы бар жобаларға 
тарту керек. 
Келесі  гумантиралық  тұрғыдағы  факторларға  –  ана 
мәселесі  мен  бала  тәрбиесіне  деген  әкенің  жауакершілігі 
мен  рөлін  арттыру  мәселесі  болып  табылады.  Бұл  бағдар-
ламалардың  мақсаты  –  гендерлік  теңдікке  жету,  мұнда 
ананың  рөлі  бағаланып,  әкенің  рөлі  одан  әрі  күшейтіледі. 
Осы орайда ана мәселесі  әлеуметтік мәдени, саяси категория 
ретінде болса,  ал бала тәрбиесі – адам өміріндегі ең күрделі де 
қиын жауапкершілік болып саналады және тәрбие мәселесін 
екінші  орынға  ысырып  тастайтын  гендерлік  стереотип-
тен  де  арыламыз.  Зерттеу  барысында,  әйел  мәселесіне  мән 
берілмеген, бала тәрбиесі еркекке тән емес деген дәстүрлі са-
надан бас тартқан, отбасы мен қоғамда гендерлік тұрғыдағы 
өзгерістердің орын алып жатқаны белгілі болды. 
Респонденттер  отбасы  төңірегінде  мемлекеттің  жүзеге 
асырып  отырған  саясатындағы  бағыттарға  қатысты  сұрақтың 
жауабы ретінде бірінші орынға материалдық қажеттіліктерді 
(жастарға  арналған  баспана,  ана  капиталы,  көпбалалы  ана-
лар  мен  мүгедектерге  арналға  жәрдемақы),  екінші  орынға 
заңнамаларды жетілдіру, үшінші орынға бала тууды ынталан-
дыру,  кейін  отбасы  дәстүрі  мен  құндылықтарды  насихаттай-
тын БАҚ-дағы бағдарламаладың мазмұндарын мемлекет тара-
пынан бақылауды шығарды.
Барлық әлеуметтік топтағы респонденттер отбасына бағыт-
талған  Қазақстанның  мемлекеттік  саясатын  нығайтуды  қажет 
4 Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау

60
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
деп санады. Жағдайы төмендердің 78,8% – аналық капиталды 
төлеу  қажеттігін  айтса,  бұл  пайыз  барған  сайын  жоғарылап, 
жағдайы  орта  топтағы  респонденттерде  86%-ды  көрсетеді. 
Ауқаттылар  бағдарламаны  «өте  маңызды»  деп  100%  жауап 
береді. 
Бұл  бағанадағы  жауаптарда  жоғарыдағылармен  сәйкес 
келеді.  Мысалы,  жағдайы  төмен  отбасылардан  шыққан  рес-
понденттердің  79,9%-ы  көпбалалы  отбасыларға  жәрдемақы 
көлемін көбейту қажеттігін атайды,  жағдайы орта отбасыла-
рында  86%-ды,  кейін  бұл  көрсеткіш  61,5%-ға  дейін  төмендеп, 
ауқаттыларда 50%-ды көрсетеді.
«Мүгедектерге  арналған  қолжетімді  тұрғын  үй  бағдар-
ламасы» бойынша жағдай төмен отбасылар 79,9%-ды, жағдайы 
орташалар  96%-ы,  жағдайы  жақсылар  62%-ды,  ауқаттылар 
50%-ды көрсетеді. 
Алынған мәліметтерді талдау барысында, жағдайы орташа 
отбасылар  жоғары  көрсеткішті  көрсетсе,  ауқатты  отбасының 
азаматтық тұрғыдағы саналары басқаларымен салыстырғанда 
төмен екенін аңғартады.  Осы орайда Аристотельдің «Саясат» 
еңбегіндегі  бір  тезисті  еске  түсірсек,  ол  жерде:  орта  таптағы 
адамдар  мемлекеттің  тірегі  болуы  керек  деген-ді.  Бұл  идея 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаев  сая-
сатының негізгі тұстарының бірі. Бұдан шығар қорытынды бір: 
елімізде орта таптың әлеуметтік негізін кеңейту керек.
Осылайша  респонденттер,  мемлекеттік  саясаттың  заңна-
малық  тұсын  жетілдіріп,  оның  жүзеге  асуын  мемлекет  тара-
пынан  қадағалау  керектігін  алға  тартады.  Әсіресе,  отбасылық 
құндылықтарды БАҚ арқылы дәріптеу қажеттілігін де маңыз-
ды  санайды.  Бір  жынысты  некенің  өсуі,  әке  мен  ананың  ген-
дерлік  рөлінің  жойылуы  сияқты    жаһандану  аясында  болып 
жатқан түрлі өзгерістердің аясында отбасының маңыздылығын 
алдыңғы қатарға шығару өзекті мәселе саналады. 

61 
4.2 Қазақстандық отбасының келешегін жобалай бағалау
Жаһандану  үрдісі  отбасының  келешегіне  айтарлықтай 
әсерін тигізеді. Осы орайда, қазақстандық отбасының болаша-
ғына қатысты қойылған сұраққа қызықты жауаптар алынды. 
  19 – диаграмма
«Қазақстандық отбасының болашағы туралы Сіз не ойлайсыз?» 
сұрағына жауаптар, %
Бұл  пайымдаулар  қазақстандық  қоғамның  тек  жақсы-
лыққа  талпынатынын  көрсетті.  Респонденттер  қазақстандық 
отбасының  толыққанды  болуын  алға  тартып,  бір  жынысты 
некені  мүлдем  қолдамайды.  Әрине  бұл  тек  олардың  таңдау-
лары ғана, әрі шынайы көріністі бермейді, дегенмен қоғамның 
жақсылыққа талпынуы шынайы көрініспен анықталады.  
Респонденттердің  тең  жартысы  (46,1%)    уақыт  өткен  сай-
ын  отбасы  маңыздылығы  арта  түсіп,  тұрақтана  бастайды 
деген  сенімде;  олардың  25,9%-ы  отбасы  азаматтық  некенің 
негізінде  құрыла  бастайды  дейді;  1,4%-ы  біржынысты  некеге 
деген қызығушылықтың артқанын,  6,6%-ы толық емес отбасы 
санының арта бастағанын, ал  8,2% -ы қайта құрылған некенің 
артқанын  айтады.  Бұл  пікірлер  қазақстандық  отбасының 
4 Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау
 
Отбасы 
маңыздылығы 
жоғарылап, 
тұрақтана 
бастайды, 46,1 
Отбасылық 
қатынастарды 
азаматтық неке 
алмастырады, 
25,9 
Біржынысты 
некеге деген 
қызығушылық 
артады, 1,4 
Толыққанды емес 
отбасылардың 
саны өседі, 6,6 
Қайта құрылған 
некенің саны 
өседі, 8,2 
Жауап беруге 
қиналамын, 11,7 

62
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
болашаққа  нық  сеніммен  қарайтындарының  белгісі.  Рес-
понденттер  біржынысты  некені  қоғам  аясынан  ысырып,  ал 
толыққанды  отбасы  жарқын  болашақтың  кепілі  екендігін  па-
йымдайды. Әрине бұл қоғамда орын алып жатқан жағдайлар-
дың  нақты  көрінісі  болмаса  да,  олардың  отбасын  болашақта 
қалай  көргілері  келетіндігін  көрсетеді,  дегенмен  адамдардың 
жақсылыққа талпынатыны қуантарлық жағдай.
Бұл  сұраққа  қатысты,  әйелдер  мен  еркектердің  берген  
жауаптары  әртүрлі.  Ер  азаматтар  қазақстандық  отбасы-
ның  болашағына  сенімді.  Олардың  48,8%-ы  (әйелдердің  
43,5%-ы),  отбасы  маңыздылығы  арта  түседі  десе;  25,8%-ы 
(әйелдердің  26,1%-ы)  азаматтық  некенің  саны  көбейетінін, 
тек  0,6%-ы  (әйелдердің  2,2%-ы)  біржынысты  некеге  деген 
қызығушылықтар  бар  екенін  айтады;  еркектердің  4,6%-ы 
мен  әйелдердің  8,5%-ы  толық  емес  отбасының  саны  көбейді 
деп есептейді. Бұл көрсеткіштер, әйелдердің отбасына деген 
қызығушылықтарының  төмен  екендігін  көрсетпей  ме?  Бір 
жағынан,  бұл  нәтижелер  шындыққа  жанаспайды.  Отбасы 
әсіресе, әйелдер үшін, қашан да маңызды өмірлік құндылық 
болған және солай болып қала береді. Бұл көрсеткіштер тек 
қоғамдағы белгілі бір гендерлік теңдіктің сипатын көрсетеді: 
ер азаматтар жар  таңдап, үйленуге деген «ұсынысын» жасай-
ды; қыздардың саны жігіттерге қарағанда көп болғандықтан, 
жар  таңдау еркіндігі жігіттерде басым; еркекке жас көрсеткіші 
үйленуге  кедергі  емес;  еркектердің  әйелдерге  қарағанда 
қаржылық  жағынан  жағдайы  жоғары.  Сондықтан  әйелдер 
үшін  отбасы-өмірлерінің  мәні  болғанымен,    отбасының 
тұрақты  болатынына  ешкім  кепіл  бере  алмайды,  дегенмен, 
отырып  қалған  қыздардың  өзі  де,  сырттай  отбасын  қажет 
етпейтіндей  көрінгенімен,  олар  да  іштей  сүйген  жар  мен 
балаларға зәру. 
Қазақстандық  отбасының  маңыздылығы  зор  екендігін, 
әсіресе,  қазақ  этносы  өкілдерінің  –  55,3%-ы,  азаматтық 
неке  саны  артқаны  туралы  –  21,3%,  біржынысты  некеге  де-
ген  қызығушылықтың  артқанын  –  1,6%,  қайта  құрылған 
некелердің саны өскендігін – 6,1%, толық емес отбасылар ту-
ралы  5,1%-ы  пікір  білдірген.  Отбасының  маңыздылығын 

63 
орыс респонденттердің 35,5%-ы, азаматтық неке санының ар-
туына  28%,  біржынысты  некеге  деген  қызығушылықтардың 
артқанына  1,7%, толық емес отбасылардың саны өскендігіне 
10%-ы пікір айтқан.  Өзге ұлттардың 34,8%-ы отбасы келшегіне 
сенімсіздікпен  қарайды,  ал  азаматтық  неке  санының  өскенін 
37,8%-ы қолдады. 
Барлық  жастағы  респонденттер  отбасының  маңыздылығы 
артып,  уақыт  өте  келе  тұрақты  бола  бастайтынына  сенімді, 
барлығының  жауаптары бір жерден шықты. Бұл нұсқаны  61 
жастан  асқандардың  38%-ы,  30  бен  45  жас  аралығындағылар-
дың  48,7%-ы  таңдаған.  Бұдан  шыққан  нәтиже:  респондент 
неғұрлым жас болған сайын отбасының маңызы болшақта арта 
түседі деген сенімдері зор. 18 бен 29 жас аралығындағылардың  
48,6%-ы дәл осылай ойлайды. Жас ұрпақтың бірлігі жарасқан, 
тату-тәтті  өмір  сүретін,  ауызбірлігі  артқан  отбасын  құруға 
деген талпыныстары байқалады. 
18  бен  60  жас  аралығындағы  әрбір  төртінші  респондент 
заңды  некені  азаматтық  неке  алмастыратынын  алға  тартты. 
Дәл  осылай    61  жастан  асқандардың  28,4%-ы  санайды.  Рес-
понденттердің  4,5%-ы  мен  10,1%-ы  толыққанды  емес  отба-
сының  саны  көбейеді  деген.  Әр  түрлі  жастағы  респондент-
тердің  7,2%-ы  мен  9,5%-ы  болашақта  қайта  құрылған  неке 
санының өсетінін айтады.
«Қазақстандық  отбасының  болашағы  туралы  Сіз  не  ой-
лайсыз?»  сұрағының  жауаптарын  респонденттердің  білім 
деңгейлері  тұрғысынан  қарастырсақ,  ғылыми  дәрежесі  бар 
респонденттердің  53,8%-ы  отбасының  маңыздылығы  артады 
дейді.  Өзге  топтағылардың  39,3%  бен  50%  аралығындағы 
көрсеткішті  көрсетеді.  Әрбір  төртінші  респондент  азаматтық 
некенің саны өседі деп санайды. 
Отбасының тұрақты болуы мен маңыздылығының артуына 
қатысты  барлық  әлеуметтік  топтағы  респонденттер  сенімді 
екендіктерін  айтты:  олардың  48,6%-ы  жағдайы  өте  төмендер, 
50%-ы  ауқаттылар.  Отбасы  институтының  құндылығы  тапқан 
табыс  пен    әлеуметтік  статусқа  байланысты  емес:  кедейлер 
де, байлар да өз өмірлері мен қазақстандық қоғам өмірі үшін 
отбасының мәнін жоғары бағалайды.
4 Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау

64
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
4.3 Қазақстандық отбасының болашағы қандай 
стратегиялармен байланысты?
Мемлекеттің тұрақты дамуының басты шарты – отбасының 
тұрақтылығы,  азаматтардың  өз  Отанында  өмір  сүріп,  еңбек 
етуге  деген  ниеттері  болып  табылады.  Зерттеу  барысында 
белгілі  бір  қазақстандық  отбасының  өз  келешегін  Қазақстан-
мен қаншалықты байланыстыратыны қарастырылды.
20 – диаграмма 
«Сіздің отбасыңыз өз болашағын Қазақстанмен байланыстыра ма?» 
сұрағының жауаптары, %
Респонденттердің  78,2%-ы  отбасының  барлық  мүшелері 
Қазақстанды  өз Отаны деп санап, онымен болашақтарын бай-
ланыстырады.  Ал    15,3%-ы  білім  алу  немесе  уақытша  жұмыс 
істеу  мақсатында  өзге  елдерге  кететіндерін,  тек  1,9%-ы  ғана 
Қазақстаннан мүлдем кететіндерін айтты.   
Бұл  сұрақтың  жауап  беру  барысында  еркектер  жоғары 
көрсеткіштерді  көрсетті.  Олардың  80%-ы  (76,5%  әйелдерге 
қарағанда) отбасыларының барлық мүшелері Қазақстанды өз 
Отаны  деп  санайды;  14,6%-ы  (әйелдердің  16%-ы)  өзге  мемле-
кетке  қоныс  аударуды  жоспарлайды,  тек  1,7%-ы  (әйелдердің   
5,5%-ы)  Қазақстаннан мүлдем кететіндерін айтты. Әйелдер де, 
еркектер де  нағыз қазастандық отбасына тән патриотизмділікті 
 
78,2 
15,3 
1,9 
4,6 
Біздің отбасымыздың 
барлық мүшелері 
Қазақстанды өз Отаны 
деп санап, болашағын 
Қазақстанмен 
байланыстырады 
Біздің отбасымыздың 
кейбір мүшелері білім 
алу үшін немесе жұмыс 
жасау үшін өзге елге 
кетуді жоспарлап жүр 
Біз отбасымызбен бірге 
мүлдем кетуді 
жоспарлап жүрміз  
Жауап беруге 
қиналамын 

65 
танытты, соның ішінде әсіресе әйелдер, себебі олар отбасының 
ауызбірлікті  көздей  отырып,  қоғам  тұрақтылығының  алғы-
шартын туындатады.
Қазақтардың  84,6%-ы,  өзге  ұлт  өкілдерінің  80%-ы,  орыс-
тардың 65,6%-ы өз болашақтарын Қазақстанмен байланысты-
рады. Қазақ отбасындағы кейбір мүшелерінің 11,2%-ы, 0,4%-ы  
толығымен өзге елге көшуді жоспарлауда. Өзге ұлт өкілдерінің 
отбасындағы кейбір мүшелерінің 13,5%-ы, барлық отбасының 
2,2%-ы,    ал,  орыстарда    23,9%-ы  кейбір  мүшелері,  ал  4,5%-ы 
барлық отбасымен бірге  қоныс аударуды жоспарлайды. 
Қазақтардың  «отбасының  кейбір  мүшелері»  көрсеткішін-
дегі  11,2%  сияқты  өте  жоғары  көрсеткішті  жаһандану  үр-
дістерімен  түсіндіруге  болады.  Өзге  ұлттар  жан-жақтылықты 
танытса,  орыстар  азаматтық  тұрғыдан  тұрақсыздық  танытты 
–  бұл  этникалық  компаративистика.  Орыстардың  65,6%-ы  өз 
болашағын  Қазақстанмен  байланыстыруы  жоғары  көрсеткіш 
болса, өзге ұлттардікі одан да жоғары деңгейде.
«Сіздің отбасыңыз өз болашағын Қазақстанмен байланыс-
тыра  ма?»  сұрағына  білімі  жоғары  азаматтардың  (дәрежесі 
барлардың  3,8%-ы),  елден  кетуге  деген  ниеттерінің  жоғары 
екендігін аңғарамыз, бұл білімі неғұрлым жоғары болса, азмат-
тар  да  соншалықты  жан-жақты  болуға  талпынатындықтары-
ның  белгісі.  Аяқталмаған  жоғары  білімі  бар  респонденттер-
дің  (4,1%)  өзге  елге  кетуге  құлшыныстары  жоқ  екенін  айтса, 
олардың 34%-ы отбасындағы кейбір мүшелерінің уақытша өзге 
елге баруға мүмкіндіктері барын айтты.  
Жас  көрсеткіштері  тарапынан,  орта  және  егде  жастағы-
лардың өзге елге кетуге деген ынталарының мүлдем жоқтығын 
айтты. 
Жалпы,  барлық  әлеуметтік  топтағы  респонденттер  бұл 
сұраққа  жауап  беруде  жоғары  көрсеткіштерді  көрсетті. 
Жағдайы төмендердің  81%-ы Қазақстаннан кетуді жоспарла-
майды, ал   13,9%-ы  отбасында тек кейбір мүшелері ғана өзге 
елге кетуді жоспарлайды. Табыс деңгейі өскен сайын, өзге елге 
кетуді ойластыратындардың да саны азая түседі: жағдайы ор-
таша  отбасылардың  82%-ы  Қазақстанды  өз  Отаны  деп  санай-
ды,  тек    14%  отбасының  кейбір  мүшелері  кетуді  жоспарлай-
4 Әлеуметтік институт ретіндегі отбасына қатысты 
мемлекеттік саясатты бағалау

66
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
ды.  Ауқатты  отбасылардың  50%-ы  қалуды,  50%-ында  кейбір 
мүшелері кетуді жоспарлайды, ал, 15,4%-ы  толығымен кетуді 
ойластыруда. 
Жағдайы  орташа  отбасылардың  тұрақтылыққа  бейім 
екені  аңғарылды.  Олар  Қазақстанға  әбден  сіңісіп  кетті,  ба-
лаларын өзге елде оқытуға, өзге елде бизнестерін дамытуға 
мүмкіндіктері болғанымен, елінің патриоттары болып қалу-
ды  қалады.  Ал  ең  бай  адамдарда  мұндай  сезім  байқалмай-
ды. Осы тұста «барлығының шегі болады, ал сол шектен асу 
қажетсіз нәтижелерге әкеледі» деген философиялық тезисті 
айту орынды.  
Қазақстандық  отбасы  мемлекет  қорғаны,  ал  қазақстан-
дықтардың патриоттық сезімі мол екені анықталды.  

67 
ҚОРЫТЫНДЫ
Зерттеу  жұмысының  концептуалды  қорытындылары  тө-
мендегі нәтижелерге әкелді:
1.  Жалпы  Қазақстанда  отбасы  институтындағы  дәстүрлі 
қарым-қатынастар  қазіргі  қоғам  аясындағы  жаңа  әлеуметтік-
экономикалық  жағдайлармен  үйлесе  отырып,  дұрыс  бағытта 
дамып келе жатыр. 
2.  Бұқара  санасында  үлкендерді  қолдауға,  жастардың 
әлеуметтенуіне  қатысты  жауапкершіліктері  артуда.  Қазақ-
станның  полимәдени  жағдайында  дәстүрлі  құндылықтардың 
сабақтастығы байқалады: үлкенге деген құрметтілік, кішіге де-
ген ізеттілік.
3.  Әке  мен  ананың  дәстүрлі  гендерлік  рөлі  жаңаруда. 
Бұрындары  әйелдің  міндеті  бала  тәрбиесі,  үй  шаруасы-
мен  айналысумен  ғана  шектелсе,  әкенің  міндеті  –  отбасын 
қажеттіліктермен қамтамасыз етіп, асырау болды.
4. Зерттеу нәтижесі әйелдердің қоғамдық істермен айналы-
сып, ал еркектердің керісінше үй шаруасы, бала тәрбиесімен 
айналысатындарын анықтады 
5.  Құндылықтар  жүйесі  де  айтарлықтай  өзгерді,  өзге 
ұлт  өкілдері  мен  түрлі  әлеуметтік  топтағы  респонденттер 
отбасының  басшысы  еркек  деп  санайды,  бірақ  гендерлік 
тұрғыдан, отбасының мәселесіне еркек те, әйел де тең араласу 
қажет деп есептейді. 
6.  Отбасының  болашағына  қатысты  мәселелерді  ерлі-
зайыптылар  тең  шешеді,  ал  әрбір  оныншы  отбасында  бұған 
балалары да араласады. Отбасының дәстүрлі үлгісі эгалитар-
лы үлгіге ұласуда, бұл тұста дәстүр мен жаңашылдықтың ара-
қатынасы ескеріледі. 
7.  Отбасындағы  жағдайларды  талдай  отырып,  отба-
сы  бюджетіне  еркек  те,  әйел  де  тең  үлес  қосатындықтары 
анықталды.
Қ о р ы т ы н д ы

68
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
8.  Қазақстандықтар  «отбасы  институтының  дағдарысы» 
жүріп  жатқанымен  келіспейді,  ал  ажырасудың  басты  себеп-
терін – еркек пен әйелдің әлеуметтік белсенділігінің артуымен 
байланыстырады. Респонденттер уақыт өте келе Қазақстандағы 
отбасының  маңыздылығы,  азаматтық  некенің  көбеюіне 
қарамастан,  арта  түседі  деп  санайды.  Ал  біржынысты  неке 
туралы  сауалнамаға  қатысқандардың  басым  көпшілігі  оны 
қолдаған жоқ.  
9. Отбасындағы әлеуметтік рөлге қатысты да қуантарлық-
тай  нәтижелер  алынды.  Респондентердің  жартысы,  отба-
сын  мемлекет  пен  қоғамға  қатысы  жоқ  әйел  мен  еркектің 
жеке  ісі  деп  санаса,  келесі  жартысы  сүйіспеншілік  пен 
сыйласымдылыққа  негізделген  кішігірім  топ,  мемлекет  пен 
қоғам тұрақтылығы оның беріктігіне байланысты дейді. 
10.  Респонденттер  өз  отбасыларының  болашағын  тек 
Қазақстанмен  байланыстырады,  тек  аз  бөлігі  (2%)  ғана  өзге 
елге кетуді жоспарлайды.  
11. Зертеу нәтижесі отбасы институтының дағдарысы емес, 
оның  гендерлік,  әлеуметтік-демографиялық,  этностық  және 
діни  аспектілерінде  өзгергендігін  анықтады.  Бұл  өзгерістер 
отбасы  институтына,  оның  негізгі  атқарушы  қызметтеріне  
деген  жаңа  гендерлік  көзқарастармен  байланысты.  Бұл 
өзгерістердің  аясында  қалыптасқан  отбасының  эгалитар-
лы  үлгісі,  қазіргі  таңдағы  мемлекеттің  әлеуметтік  негізіне, 
әлеуметтік  қауіпсіздігі  мен  тұрақтылығының  басты  себебіне 
айналып  отыр.  Мұндай  отбасында  гендерлік  рөлдер  тең 
бөлініп,  үлкен  мен  кіші,  ата-ана  мен  бала  арасында  сыйла-
сымды қарым-қатынастар орнайды. 
12. Респонденттердің таңдауларына қарап, олардың өз от-
басыларында  кішігірім  демократия,  төзімділікті  және  өзара 
келісімділікті орнатқылары келетіндіктері байқалады.
13.  Сонымен  қатар,  зерттеу  нәтижесі  қазақстандық 
отбасының даму барысындағы осал тұстарды да анықтады, ең 
бастысы: отбасында баланың мүлдем жоқтығы және аз болуы 
немесе  керісінше  көпбалалы  ана  жағдайы,  жағдайларының 
төмендігі, мемлекет тарапынан жас отбасыларды баспанамен 
қамсыздандырудың жеткіліксіздігі, балалардың әлеуметтенуіне 

69 
мүмкіндік  беретін  мемлекеттік  жәрдемақының  (мүгедектер 
мен көпбалалыларға арналған) аздығы.  
14.  Респонденттердің  басым  бөлігі  қазақстандық  отбасы-
ның осал тұсына, туу жағдайы мен ананың әлеуметтік статусын 
көтеруге деген мемлекеттік қолдаудың жоқтығын жатқызады. 
Өзге  ұлт  өкілдері,  түрлі  жастағы,  түрлі  әлеуметтік  топтағы 
респонденттердің  барлығы  көпбалалы  мен  мүгедектер  от-
басын  қолдауға  бағытталған  арнайы  бағдарламалардың 
қажеттігін алға тартады.  
15. Қазақстанда өз ұлтының арасынан жар таңдау дәстүрі 
сақталғанына  қарамастан,  жаһандануға  тән  ұлтаралық  неке-
лердің саны өсуде.  Бұл елімізде орын алып жүрген төзімділік, 
рухани  келісімділік  қағидаттарын  мемлекеттік  деңгейге 
көтерумен  тікелей  байланысты.  Ұлтаралық  некенің  күрделі 
тұстары  да  бар,  себебі  отбасындағы  келісімділікті  сақтау  не-
месе бала тәрбиесі барысында мүлдем екі  бөлек мәдениет, тіл 
бетпе-бет кездеседі.
16. Зерттеу нәтижесі отбасының рөлін, қоғамның тұрақты 
дамуындағы  мүмкіндіктер  мен  жауапкершіліктерін  арттыру-
да  қазақстандық қоғамның жоғары гуманистикалық әлеуетінің 
бар екенін анықтады.
Қ о р ы т ы н д ы

70
Қазақстандық отбасы қоғамның негізгі құндылығы ретінде: 
жағдайы және даму үрдістері
Нұсқаулар
Қазақстандық қоғамның идеологиялық стратегияларына отба-
сына қатысты мемлекеттік саясаттың жаңа парадигмалары қажет. 
Өзге  гендерлік  ұстанымдардың  енуіне  әкелуі  мүмкін  геосаясат-
тың қауіп-қатерлерін есепке алған жөн. Бұған мысал: дәстүрлі әке 
мен ананың рөлі жойылып, оны біржынысты некенің ережесіне 
сәйкес,  қарапайым «ата-ана» рөлімен алмасуы. 
Сондықтан, баланы дүниеге әкелу мен оны тәрбиелеуді әркім-
нің жеке ісі деп қана қарастырмай, қоғам деңгейінде қарастыру 
мәселесін алға қою керек. 
Ананың  әлеуметтік  статусын  көтеру  мәселесі  осы  бағытта  
көптеген  кешенді  жұмыс  бағыттарын  іске  асыруды  (мысалы, 
зейнетақыға шығу жасын азайту, бала санына қарай зейнетақыны 
көбейту) және білім беру мекемелері мен БАҚ арқылы ана болуға 
қатысты қажетті ақпараттарды жеткізуді талап етеді.
Отбасы  саясатын  іске  асырудағы  қажеттілердің  бірі  отбасы 
институтының құндылық ретінде қажет деңгейде жеткізетін БАҚ-
ын  қадағалау:  бағдарламаларды  гендерлік  сараптамадан  өткізу, 
журналистерді  гендер  мәселесін  терең  түсіндіру  мақсатында 
қайта даярлау, ешқандай да жарнамасыз қоғамдық теледидардың 
бағдарламасын ұйымдастыру.
Отбасы  құндылықтары  мен  дәстүрге  бағытталған  арнайы 
отбасылық  телеканалды  құру  қажет,  өмір  қиыншылықтарына 
төзген немесе бақытты отбасын дәріптейтін шынайы жағдаяттарға 
негізделген бағдарламалар дайындау. 
Отбасының  маңыздылығын  арттыру  мақсатында  –  тұр-
ғылықты  жерлеріне  жақындау  жерден  отбасылық  ойын-сауық 
(мәдени-сауықтыру  кешендері)  орталықтарын  дамыту  қажет. 
Бұл орталықтардың қызметі неғұрлым қалта көтерерліктей бо-
луы  керек.  Мұндай  орталықтарда  жастарды  отбасы  экономи-
касына  үйрететін,  шығармашылықтарын  дамытатын,  өздерінің 
отбасылық  тәжірбелерімен  бөлісетін  арнайы  еріктілер  тобы 
болуы  мүмкін.  Осы  орайда  мемлекеттік  емес  ұйымдардың, 
қоғамдық  бірлестіктердің,  әлеуметтік  белсенді  егде  жастағы 
азаматтардың  көмегіне жүгінуге болады. 

71 
Гендер  мәселесі  үнемі  зерттеуді  талап  етеді.  Ендігі  таңда, 
ұлтаралық неке, отбасы мүшелеріне конфессиялық  шығу тегінің 
әсері,  отбасын  қолдаудағы  мемлекеттік  саясаттың  бағыттарын 
тереңірек зерттеу өзекті болып табылады. 
Қазақстандықтардың  гендерлік  сана  мен  эгалитарлық 
отбасының  жаңа  үлгілерін  қалыптастыру  үшін  «2006–2016 
жылдарға  арналған  гендерлік  теңдік  стратегиялардың»  ба-
сым  міндеттерін  іске  асыру  қажет.    Гендер  бойынша  оқу 
құралдардың  кешенін  дайындау  үшін,  оқытушыларды  қайта 
даярлау курсынан өткізіп, Қазақстанның мектептері мен ЖОО-
ның  оқу  бағдарламаларына  «Гендер»  пәнін  енгізу  мәселесін 
талқылау қажет. 
Өзге  елдердің,  әсіресе,  Ресей  тәжірбиесіндегі  сияқты,  ана 
капиталы  төлемі,  жастарға  арналған  қолжетімді  тұрғын-үй 
бағдарламасы, көпбалалы мен мүгедектер отбасына жәрдемдесу 
және олардың матриалдық жағдайын жақсартуға бағытталған 
мемлекеттік отбасы саясатын жетілдіру маңызды болып сана-
лады. 
Ана  болу  статусын  көтеру  үшін  «Әйел  ана»  атты  кешенді 
ұлттық бағдарламаны даярлау қажет. Бағдарламаға бала тууды ын-
таландыратын қаржылай көмектің түрлерін ендіру қажет, мыса-
лы зейнетақының жасын азайту, бала санына қарай зейнетақының 
көлемін ұлғайту. Екіншіден, әйел ананың әлеуметтік, саяси тұр-
ғыда қызмет атқаратынын алға тартып, оған құрмет көрсету.
Кейбір  еуропалық  елдердегі  сияқты,  әкенің  рөлін  көтеретін 
заңнаманы жетілдіру қажет. Қазақстандық отбасындағы гендерлік 
жағдайлар өзгеруде, сондықтан мемлекет еркекті де үй шаруасы-
на атсалысуына итермелеу керек.  
Отбасы  мәселесіне  арналған  газет  материалдары  мен  теле-
бағдарламалардың  мазмұнын  мемлекет  пен  қоғам  тарапынан 
бақылау қажет. Эфирге жіберілетін бағдарламаларды сараптама-
дан өткізу, журналистерді гендерлік тұрғыдан ақпараттандыратын 
арнайы даярлау курстарынан өткізу, отбасы құндылықтарын на-
сихаттайтын бағдарламаларды қаржылай қолдау керек. 
Қорытындылай  келе,  қазақстандықтардың  құндылықтарды 
таң-дауларын  қарастыру  арқылы,  отбасы  отандастарымыз  үшін 
ең негізгі құндылық болып табылатыны анықталды. 
Н ұ с қ а у л а р

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
72
ВВЕДЕНИЕ
Проблемы семьи в последнее время привлекают пристальное 
внимание не только социологов, но и широкой общественности 
во многих странах мира. Они актуальны и в Республике Казах-
стан, что связано не только с демографической ситуацией и не-
обходимостью увеличения численности населения в стране, но и 
с формированием нового понимания современной семьи как со-
циального института в связи с фактическими трансформациями 
патриархатной модели семьи, становлением и развитием эгали-
тарной  модели,  с  соответствующим  переопределением  гендер-
ных функций родителей и детей, акцентированным отношением 
к традициям различных поколений и другими вопросами. 
Семья – единственная социальная общность, которая «со-
провождает» каждого из нас на протяжении всей жизни. Как 
важнейший социальный институт (макроуровень) и малая со-
циальная группа (микроуровень), семья выполняет посредни-
ческую  роль  в  согласовании  интересов  личности  и  общества, 
является  важным  звеном,  определяющим  устойчивость  госу-
дарства,  выполняет  основную  функцию  социализации  под-
растающего  поколения.  Успешность  семьи,  ее  устойчивость 
выступают одним из условий социальной стабильности и ин-
дикатором тенденций развития гражданского общества. 
Несмотря на то, что в Казахстане приняты Законы «О бра-
ке и семье» и «О правах ребенка в Республике Казахстан», по-
стоянно  осуществляется  государственная  семейная  политика, 
принимаются конкретные меры по улучшению положения се-
мьи, по повышению ее социального статуса, уровень разводов, 
количество неполных семей остаются высокими и затрудняют 
должную социализацию молодых поколений. Многие молодые 
пары уклоняются от вступления в официальный брак, предпо-
читая другие формы взаимоотношений полов, которые не мо-
гут в полной мере выполнять возложенные на семью функции 
по социализации детей и трансляции культурно-исторического 

73 
опыта. Большой процент из имеющихся семей составляют не-
полные семьи, состоящие, главным образом, из матерей с несо-
вершеннолетними детьми, что также не позволяет осуществлять 
в достаточной степени возлагаемые на семью функции.
Социологическое изучение различных аспектов жизнедея-
тельности казахстанской семьи в фокусе не только выявления 
проблем ее развития, но и в определении тенденций перехо-
да от семьи традиционного типа к современной – эгалитарной 
модели,  полезно  для  разработки  эффективных  государствен-
ных  решений  в  семейной  политике.  Поскольку  Казахстан  – 
поликультурное и многоэтничное государство, то в изучении 
трендов развития современной семьи важен учет позитивного 
опыта  этносов,  так  как,  наряду  с  моноэтничными  семьями,  в 
казахстанской  реальности  немало  и  полиэтничных  семейных 
групп.  В  условиях  многоконфессиональности  казахстанского 
общества  актуализирован  вопрос  о  мировоззренческих  пред-
почтениях  членов  семьи  и  возможности  сохранения  брака  в 
случае несовпадения религиозных убеждений супругов. 
Единство казахстанского общества в немалой степени опре-
деляется воспроизводством традиций, духовно-нравственными 
ценностями, общими для различных поколений. Поэтому в из-
учении феномена семьи акцент делается на исследовании отно-
шений различных поколений казахстанцев к семейным ценно-
стям. Более 40% казахстанцев – сельские жители. Несмотря на 
усиливающийся процесс урбанизации, сельская семья модифи-
цируется, приспосабливается к непростым условиям рыночного 
хозяйствования. В исследовании делается фокус на изучении по-
зиций не только городских, но и сельских жителей в отношении 
семьи  как  домохозяйства,  оценки  традиционных  и  новых  ген-
дерных ролей мужчин и женщин, родителей и детей. 
В  июне  2012  г.  ОО  «Научно-исследовательская  Ассоциация 
«Институт демократии» по заказу Института философии, поли-
тологии и религиоведения Комитета науки МОН РК было прове-
дено исследование по выявлению оценок населения в отношении 
ценности и тенденций развития института семьи в современном 
Казахстане. Целью проведенного исследования стал замер обще-
ственного мнения в отношении ориентаций различных групп на-
селения на семью как традиционную социальную группу, выпол-
В в е д е н и е

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
74
няющую важную функцию социализации молодых поколений и 
обеспечивающую устойчивое развитие общества.
Для достижения поставленной цели были сформулирова-
ны следующие задачи:
- изучить мнения казахстанцев о роли и месте института се-
мьи в их жизни;
-  проявить  систему  ценностных  предпочтений  различных 
социальных  групп  в  отношении  реально  функционирующей 
модели семейной группы;
- исследовать особенности проявления гендерных ролей в 
современных казахстанских семьях;
- найти основания преемственности семейной традиции в 
родительской и в собственной семье;
- выявить тенденции социальной динамики семьи и пока-
зать  ее  потенциал,  способствующий  стабильности  казахстан-
ского общества;
-  разработать  практические  рекомендации  по  совершен-
ствованию государственной политики в отношении семьи, дет-
ства, гендерных функций родителей.
В  опросе  участвовали  граждане  Республики  Казахстан  в 
возрасте от 18 лет и старше, которые выражали свои оценоч-
ные  мнения  в  отношении  восприятия  семьи  как  социальной 
группы, определения ее роли в жизни личности, общества и го-
сударства; распределения внутрисемейных и гендерных функ-
ций матери и отца, родителей и детей; делились ожиданиями 
от государственной семейной политики.
В  ходе  исследования  для  сбора  информации  был  приме-
нен метод опроса в формате анкетирования с закрытыми во-
просами. Исследование было проведено по репрезентативной 
выборке, что позволило получить валидные, надежные данные. 
Выборка репрезентирует взрослое (от 18 лет и старше) населе-
ние  Республики  Казахстан  по  полу,  возрасту,  национальной 
принадлежности, уровню образования, а также месту прожи-
вания (по типу населенных пунктов).
Объем  выборочной  совокупности    составил  1200  респон-
дентов,  которые  отбирались  случайно  по  многоступенчатой 
выборке. География построения выборки охватила все области 
Республики Казахстан, а также Астану и Алматы. Ошибка вы-
борки составляет ±1,84%.

75 
1 ОБЩЕЕ ВОСПРИЯТИЕ ИНСТИТУТА СОВРЕМЕННОЙ 
СЕМЬИ КАЗАХСТАНЦАМИ
1.1 Семья в жизни общества глазами респондентов 
Понимание семьи как неотъемлемой компоненты общества 
респонденты отразили в ответе на вопрос о роли современной 
семьи. 
Диаграмма 1
Распределение ответов на вопрос: «Какую роль в жизни нашего 
общества выполняет современная семья?», %
80,3%  респондентов  прочно  связывают  такие  социальные 
образования, как семья, общество и государство, справедливо 
усматривая  укрепляющую  роль  семьи  в  стабильности  госу-
дарства и общества (33,6%), в воспроизводстве и социализации 
молодых  поколений  (30,9%),  в  обеспечении  благосостояния 
членов  семьи  и  экономики  государства  (15,8%).  Только  17,2% 
 
17,2 
30,9 
33,6 
15,8 
2,5 
Семья – это частное дело мужчины и женщины, 
не имеющее отношения к государству и 
обществу 
Семья – это основа общества, которая 
воспроизводит и воспитывает молодое 
поколение 
Семья – это малая группа, основанная на любви 
и уважении, от прочности которой зависит 
устойчивость общества и государства 
Семья  – домохозяйство, которое обеспечивает 
экономическое благосостояние своих членов и 
успешность экономики государства 
Затрудняюсь ответить 

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
76
полагают, что семья – частное дело мужчины и женщины, не 
имеющее отношения к государству и обществу. 
В вопросе, уточняющем социальный статус семьи, мужчи-
ны и женщины удивительно единодушны. Частным делом се-
мью считают только 18% мужчин и почти столько же женщин 
– 16,5%. Значительный процент мужчин – 32,2%, и чуть больше 
женщин  –  34,9%  обнаруживают  социально  осознанное  пони-
мание семьи как малой группы, основанной на любви и пони-
мании, являющейся основой общественного бытия.
Представители казахского этноса более высоко, чем другие 
этносы,  оценивают  роль  семьи  в  жизни  казахстанского  обще-
ства. Только 14% казахов(шек) (сравнительно с 21,8% русских и 
18,3%  другой  национальности)  считают  семью  частным  делом 
мужчины и женщины, не имеющим отношения к обществу и 
государству. 34,9% казахов(шек) заявляют, что от прочности се-
мьи зависит устойчивость общества и государства (по сравнению 
с 32,2% русских респондентов и 31,7% – другой национальности). 
В ответе на вопрос о роли семьи в жизни общества солида-
ризованы мнения всех возрастных групп. В значениях от 31,2 
до 36,9% признают первенство определения «семья – это малая 
группа, основанная на любви и уважении, от прочности кото-
рой зависит устойчивость общества и государства». Второе по 
значимости место во всех возрастных группах (в значениях от 
27,4  до  36%  занимает  концепт  «семья  –  это  основа  общества, 
которая  воспроизводит  и  воспитывает  молодое  поколение», 
третье место в трех возрастных группах (за исключением тех, 
кому от 30 до 45 лет) – отдано суждению о том, что «семья – это 
частное дело мужчины и женщины, не имеющее отношения к 
государству и обществу», четвертое место (за исключением воз-
растной группы от 30 до 45 лет) – за оценкой семьи как домохо-
зяйства, «которое обеспечивает экономическое благосостояние 
своих членов и успешность экономики государства». 
Как следует из иерархии приоритетов, в гендерном сознании 
пока не переосмыслена роль семьи как домохозяйства, что осо-
бенно важно в рыночной экономике, в преодолении иждивен-
ческих настроений, связанных с ностальгией по патриархатной 
модели социального государства и проявляется пока еще недо-
статочное осознание роли так называемого «среднего класса».

77 
Распределение  ответов  на  вопрос:  «По  вашему  мнению,  ка-
кую роль в жизни нашего общества выполняет современная се-
мья?» – показывает, что 1-е и 2-е место в ответах занимают опреде-
ления семьи, указывающие на ее структурную (основа общества, 
малая группа) и функциональную (воспроизводит и воспитывает 
молодые  поколения,  основана  на  любви,  уважении,  ответствен-
ности) роль в обществе. 3-ю и 4-ю позицию занимают утвержде-
ния о том, что: а) семья – это частное дело мужчины и женщины, 
не имеющее отношения к государству (так считает практически 
каждый пятый с ученой степенью, со средним и неполным сред-
ним образованием) и б) семья – домохозяйство, обеспечивающее 
экономическое функционирование и устойчивое развитие.
Ответы показывают, что необеспеченные семьи ниже всех оце-
нивают связь семьи и общества. Отрицают ее социальную роль, 
считая частным делом мужчины и женщины – 16,2%, признают, 
что  семья  –  основа  общества,  воспитывающая  молодое  поколе-
ние – 29%, и соглашаются с тем, что семья – «это малая группа, от 
прочности которой зависит стабильность общества и государства» 
(наиболее приемлемый в гендерном отношении тезис) – 32%. 
Ни  один  респондент  из  категории  самых  обеспеченных 
граждан (с доходами от 150 000 тг) не согласился с тезисом о 
том, что семья – частное дело мужчины и женщины 50% присо-
единились к тезису о том, что семья – основа общества, воспи-
тывающая молодое поколение, а 50% – к близкому по мысли, 
но более желательному положению, что от прочности семьи 
зависит стабильность общества и государства. 
Большинство  респондентов  признают  социальную  значи-
мость семьи, в категории с доходом от 75 000 до 100 000 тг – 32% 
– за тезис о семье как основе стабильности общества и государ-
ства.  В  категории  респондентов  из  верхнего  уровня  среднего 
класса с доходом от 150 000 тг соотношение ответов на этот во-
прос иное – 61,5 и 15,4%, т. е. подтверждается выявленная выше 
тенденция. 
Самые  состоятельные  из  указанных  категорий  выбирают 
ответственные  суждения  в  отношении  социального  значения 
института семьи для успешности государства. Это объясняется 
их прочной экономической базой, высокими образовательны-
1 Общее восприятие института современной 
семьи казахстанцами

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
78
ми возможностями, доступом к политическим ресурсам. Заме-
тим, речь пока не идет о том, счастливы ли респонденты в семье. 
Понятно, что богатые могут быть несчастливыми, лишенными 
тепла, а бедные, напротив, – счастливыми, одаренными любо-
вью. Но материальный достаток, и этого никто не станет отри-
цать, создает предпосылки благополучия. Чем больше счаст-
ливых людей в государстве, тем оно в целом успешнее. 
1.2 Существует ли кризис современной 
казахстанской семьи?
В  последнее  время  в  массовое  сознание  общества  упор-
но «внедряется» тезис о кризисе института семьи. Этому спо-
собствуют  отдельные  печатные  и  электронные  СМИ,  про-
изводимая  кинопродукция,  телевизионные  программы.  В 
проведенном исследовании был поставлен вопрос об отноше-
нии респондентов к так называемому «кризису казахстанской 
семьи»,  который  проявил  оценочное  отношение  к  процессу 
трансформации семьи как социального института. 
Диаграмма 2
Распределение ответов на вопрос: «Какое из утверждений о кризисе 
казахстанской семьи, в связи с большим количеством разводов, 
Вы разделяете?», %
 
Судья по количеству 
разводов, 
современная семья 
испытывает кризис, 
34,8 
Никакого кризиса 
семьи не 
наблюдается, 
27,6 
Точнее будет 
говорить не о 
кризисе, а об 
изменении типа 
семьи, 
27,5 
Затрудняюсь 
ответить, 
10 

79 
Ответы  показывают,  что  только  около  35%  респондентов 
склонны утверждать о кризисе семьи, в то время как более 55% 
опрошенных говорят о ее трансформации. В то же время, обще-
ство обеспокоено ростом числа разводов, в связи с чем перед рес-
пондентами был поставлен вопрос о причинах этого явления.
Примерно равное число мужчин (31,4%) и женщин (35,5%) 
разделяют мнение о кризисе казахстанской семьи. Но большее 
количество мужчин (31,3%) сравнительно с женским сектором 
(24,1%)  считают,  что  кризиса  семьи  не  наблюдается.  Наибо-
лее продвинутый в гендерном отношении ответ об изменении 
типа семейных отношений дают женщины (29% сравнительно 
с мужскими 25%). Можно сделать вывод, что в целом и мужчи-
ны, и женщины придерживаются в большинстве своем мнения 
об  устойчивости  казахстанской  семьи,  причем  показательно, 
что  и  мужчины  демонстрируют  довольно  высокий  процент 
гендерной осведомленности, что можно расценивать в качестве 
позитивного фактора семейной жизни.
Среди  принявших  тезис  о  кризисе  казахстанской  семьи 
лидируют респонденты других этносов – 37,8%, затем следует 
казахский этнос – 35,3%, русские – 32,2%. Ответы можно интер-
претировать в том духе, что представители казахского этноса 
бьют тревогу, беспокоясь за судьбу института семьи. Это под-
тверждается и уверенным отрицанием 29,6% казахов тезиса о 
кризисе семьи (сравнительно с 24,9% русских и 26,1% – другой 
национальности). Если сюда добавить гендерно продвинутый 
ответ об изменении типа семьи – 26,2% казахов(шек), 28,9% – 
русских и 29,6% – респондентов другой национальности, то об-
наружится, что более половины представителей всех этносов 
не разделяют тезиса о кризисе семьи.
Распределение  ответов  в  разрезе  уровня  образования  по-
казало  достаточно  парадоксальный  расклад  мнений,  когда  о 
кризисе  семьи  преимущественно  высказались  респонденты, 
имеющие ученую степень (36,5%) и высшее образование (36%), 
в то время как респонденты с низким уровнем образования (не-
полное среднее и без образования) считают, соответственно, в 
36,1 и 37,5% ответов, что кризиса семьи нет, поскольку растет и 
1 Общее восприятие института современной 
семьи казахстанцами

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
80
количество  браков,  и  число  новорожденных.  Каждый  третий 
респондент  –  с  незаконченным  высшим  и  со  средним  специ-
альным образованием, каждый четвертый – с ученой степенью 
или с высшим образованием, со средним и неполным средним 
образованием,  и  только  каждый  десятый  –  без  образования 
считают, что «точнее будет говорить не о кризисе, а об измене-
нии типа семьи, переходе к семье, ориентированной на равен-
ство отношений мужчины и женщины, отца и матери».
Распределение ответов респондентов из разных возрастных 
групп показывает, что наибольшее количество представителей 
молодых  поколений  –  32,4%  (в  возрасте  18–29  лет)  склонны 
считать, что наблюдаемые проблемы в развитии семьи связаны 
не с ее кризисом, а с изменением типа семьи. Такую точку зрения 
в  самой  старшей  возрастной  группе  (от  61  года)  разделяют 
только  20,2%.  Выявлена  тенденция:  чем  старше  респонденты, 
тем  больше  они  склонны  к  мнению  о  том,  что  современная 
семья  переживает  кризис:  так  считают  37,5%  старше  61  года, 
36,6% – в возрасте от 46 до 60 лет, 35,1% – в возрасте от 30 до 45 
лет и 31,4% – от 18 до 29 лет. В целом тенденция указывает на 
более  консервативное  восприятие  проблем  семьи  старшими 
поколениями  по  сравнению  с  молодыми  и  средними.  Так, 
каждый третий респондент из двух возрастных групп среднего 
и  зрелого  возраста  полагают,  что  никакого  кризиса  семьи  не 
наблюдается.
Интересные  и  неожиданные  результаты  дает  корреляция 
по доходу. Тезис о кризисе семьи разделяют, в первую очередь, 
самые необеспеченные – 39,4%. Затем предпочтения этой по-
зиции убывают в зависимости от роста дохода на одного члена 
семьи – 34,4% (от 15 000 до 37 000 тг); 33,3% (от 37 000 до 75 000 
тг); 26% (от 75 000 до 100 000 тг). Просматривается явная тенден-
ция – чем состоятельнее семья, тем меньше ответов о констата-
ции кризиса семьи. Но в следующей категории – с доходом от        
100 000 до 150 000 тг, мнения о кризисе семьи опять преобла-
дают, возрастая до значения 38,5%. Зато респонденты, причис-
ляемые к богатому слою (с доходом от 150 000 тг и выше) под-
тверждают наметившуюся тенденцию: ни один респондент из 

81 
этого социального слоя не разделяет тезиса о кризисе семьи. Та 
же закономерность обнаруживается в оценке гендерно продви-
нутого тезиса не о проявлении кризиса семьи, а об изменении 
ее типа. Так полагают: 26,6% – менее состоятельных респонден-
тов; 44% респондентов с доходами от 75 000 до 100 000 тг; 100% 
– самых состоятельных респондентов (с доходами от 150 000 тг). 
А респонденты с доходами от 100 000 до 150 000 тг только в 7,7% 
ответов присоединились к этой точке зрения.
Чем состоятельнее семья, тем меньше сетований по поводу 
кризиса и тем больше гендерно осведомленных высказываний. 
Тенденцию нарушает, и причем весьма явно, верхняя средняя 
прослойка, респонденты с доходами от 100 000 до 150 000 тг на 
члена семьи в месяц. Удаляясь от несостоятельных, такие семьи 
приобщаются к новым потребностям, равняются на более бо-
гатых: у них машины покруче, и особняки, каких в заморских 
странах не сыщешь, но, видимо, не всегда выдерживают кон-
курентного напряжения. Отсюда в какой-то мере объясним их 
скепсис в отношении тенденций развития семьи: неудовлетво-
ренность  завышенных  материальных  требований  приводит  к 
разладам и конфликтам.
1.3 Отношение респондентов к динамике разводов
Данные  Агентства  РК  по  статистике  о  коэффициентах 
брачности и разводимости (они исчисляются на 1000 человек 
взрослого  населения  и  рассчитываются  как  отношение  числа 
зарегистрированных браков и разводов к средней численности 
населения) с 1991 по 2012 г. наглядно демонстрируют рост ко-
эффициента разводимости с 1999 г.
1 Общее восприятие института современной 
семьи казахстанцами

Казахстанская семья как базовая ценность общества: 
состояние и тенденции развития
82
Диаграмма 3
Соотношение зарегистрированных браков к разводам, %
Респонденты отвечали на вопрос о причинах неустойчиво-
сти современной семьи и большого числа разводов. 
Диаграмма 4
Распределение ответов на вопрос: «Как Вы объясняете причину 
неустойчивости  современной семьи и большого 
количество разводов?», %
 
10,1 
8,9 
8,8 
7,5 
7,3 
6,6 
6,6 
6,4 
5,8 
6,1 
6,3 
6,7 
7,4 
7,6 
8,1 
9 
9,5 
8,6 
8 
9 
9,7 
9,8 
3  3 
2,7 
2,6 
2,4 
2,6 
2,3 
2,4 
1,7 
1,8 
2 
2,1 
2,1 
2,1 
2,1 
2,3 
2,3 
2,3 
2,5 
2,6 
2,7 
2,9 
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
Коэффициент брачности 
Коэффициент разводимости 
 
22,6 
43,9 
25 
0,4 
0,1 
7,9 
0,1 
Традиционное понимание семьи устарело 
Семья остается для человека важнейшей 
ценностью 
Увеличение числа разводов – это свидетельство 
возросшей социальной активности 
Потеря моральных ценностей, безнравственность 
Люди стали более агрессивными, злыми 
Затрудняюсь ответить 
Несерьезное отношение к браку 

83 
Как  следует  из  спектра  выбранных  суждений,  для  43,9% 
респондентов очевидно, что семья по-прежнему является важ-
нейшим ценностным основанием жизненной стратегии, а рост 
числа  разводов  обусловлен  экономическими  причинами,  в 
частности,  неспособностью  мужчин  содержать  жен  и  детей. 
Четвертая часть респондентов (25%) полагает, что увеличение 
числа разводов – это свидетельство возросшей социальной ак-
тивности и личностного выбора и мужчин, и женщин, таким 
образом,  утверждая  о  гендерных  изменениях,  возрастании 
роли женщин в жизни семьи и в обществе. Примерно пятая 

жүктеу/скачать 2,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: