«Әсмай уә сифат» тахқиқаты бойынша

44 
 
Сөйтіп, Абайша мұсылман (мүслім) болу - Құдайдың сипатына сипатымызды,  
Оның  ғазим  (ұлы)  фиғылына  фиғылымызды  ертпекке  саяды.  Бірақ  қайтіп, 
қалайша?  Осыны таныту данышпанның келесі мұраты. 
     “Ол  –  Алла  тағаланың  заты,  ешбір  сипатқа  мұқтаж  емес,  -  деп  түсіндіреді 
Абай,  -  біздің  ақылымыз  мұқтаж,  жоғарғы  жазылмыш  сипаттарменен 
тағрифлап  танымаққа  керек.    Егерде  ол  сипаттарменен  тағрифламасақ  бізге 
мағрифатулла  (Алла  затын  тану)  қиын  болады”.  Сөйтіп,  Алла  тағала  затын 
сипаттарыменен  тағрифлау  Оны  танудың  бірден  бір  жолы  екен.  Әйтпесе 
“қиын  болады”.  Неге?  Себебі,  ешбір  адам  баласы  Алла  тағаланы  өз  көзімен 
көре  алмайды  әрі  ақылы  мен  білімі  шектеулі,  қысқасы,  бұл  істе  қасиетті 
кітапқа сүйенуден өзге шара жоқ.   
     Алла  тағаланың  аталмыш  сегіз  сипаты  мұсылман  теологиясында  Құран 
Кәрімнің [26] мынадай аяттары арқылы әйгіленген:   

 
Хаят –  мәңгі  тіршілік Иесі. “Өлмейтін, мәңгі тірі Болушы Алла тағалаға 
тәуекел ет” Фұрқан сүресі, 58 аят. 

 
Ғылым  -  әр  нәрсені  Білуші.    “Алла  тағала  әр  нәрсені  Білуші”.  Бақара 
сүресі, 282 аят. 

 
Құдірет – әр нәрсені Жаратушы. “Әр нәрсені Жаратушы Алла тағала. Ол 
Жалғыз, аса Үстем” Рағд сүресі, 16 аят.  

 
Басар  -  әр  нәрсені  Көруші.  “Раббың  құлдарының  қылмыстарын  білу, 
көруде жетіп асады” Исра сүресі, 17 аят. 

 
Сәмиғ  -  әр  нәрсені  Естуші.  “Алла  тағала  әр  нәрсені  Естуші,  Білуші”.  
Ғимран сүресі, 34 аят. 

 
Ирада  -  қалағанын  Істеуші.  “Расында  Раббың  қалағанын  Істеуші”.  һуд 
сүресі, 107 аят. 

 
Кәлам – Сөйлеуші. “Раббыңның сөзі (Құран Кәрім) шындық әрі туралық”. 
Әнғам сүресі, 115 аят. 

 
Тәкин – жоқтан бар Етуші. “Алла тағала Көк пен жерді жоқтан бар Етуші”. 
Әнғам сүресі, 101 аят. 
     Ұлы  Абай  енді  осынау  ұлығ  сипаттардың  ішкі  мәнін  ашу  мен  оларды 
жүйеге  салуды  көздеп  үлкен  ізденістерге  барады.  Бірақ  әуелі  мынадай 
алғышарттарға  тоқталады.  “Біз  Алла  тағаланы  өзінің  білінгені  қадар  ғана 
білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес,  - дейді данышпан. – Заты түгіл, 
хикметіне  ешбір  хаким  ақыл  еріштіре  алмады.  Алла  тағала  -  өлшеусіз,  біздің 
ақылымыз - өлшеулі. Өлшеулімен өлшеусізді білуге болмайды”.   
Иә, адам баласы бір тонна салмақты көтеруге, не болмаса, мың шақырым 
жердегі нәрсені көруге қандай дәрежеде дәрменсіз болса  оның таным-түсінігі 
Алла болмысын тануда бұдан бетер дәрменсіз. Қазақ данасы осыны әу бастан 
ескертіп отыр. 
Ғұлама келесі ескертпесін таухидке арнап: “Біз Алла тағала “бір” дейміз, 
“бар”  дейміз,  ол  “бір”  демеклік  те  –  ақылымызға  ұғымның  бір  тиянағы  үшін 
айтылған сөз. Болмаса ол “бір” демеклік те Алла тағалаға лайықты келмейді”, - 

45 
 
дейді.  Осы  мұсылман  көкейінде  “е,  неге  лайықты  келмейді?”  деген  сұрақты 
туғызатын  батыл  ой-пікір.  Жауап  қажет.  Сондықтан:      “Оның  үшін 
мүмкинаттың  ішінде  не  нәрсенің  үжуді  (бар  болу)  бар  болса,  ол  бірліктен 
құтылмайды.  Әрбір  хадиске  айтылатұғын  “бір”  қадимге  тағриф  болмайды”  – 
деп  тәпсір  айтады  Абай.  Ал,  бұлтартпас  басты  уәжін:  “Ол  “бір”  деген  сөз 
ғаламның  ішінде,  ғалам  Алла  тағаланың  ішінде”  деп  әлемдік  теология 
парағына  жазарлық  керемет  тезиспен  тиянақтайды.  Және  оны:  “Құдай 
табарака уа тағала кітаптарда сегіз сүбутия (тұрақты) сипаттарыменен, тоқсан  
тоғыз әсмай хұсналарменен білдірген” - деп нақлия дәлелімен бекітеді.   
    Келтірілген  тезистерде  “Әрбір  хадиске  айтылатұғын  бір  қадимге  тағриф 
болмайды”  деген  Абай  сөзін  түсіну  ауыр.  Бұл  жердегі  “хадис” 
пайғамбарымыздың сөзі, яки хадисі емес, сірә. Араб тілінде хадистің тағы бір  
мағынасы  “кейінгі  жаратылған  нәрсе”  немесе  “жаңа  нәрсе”  көрінеді.  Мұны 
фалсафа тілінде  “акциденция” дейді.  Ал, “қадим” сөзі арабтан  “бастауы жоқ” 
немесе  “мәңгі”  деп  аударылады,  яғни  ол  өзгермейтін  “субстанция”  ұғымын 
береді.  
      Осыны жөн десек, Абайдың Жаратушы болмысын бір қадим деп, ал ұдайы 
өзгеріске,  түрленіске  түсіп  отыратын  жаратылыстың  әр  бөлшегін  әрбір  хадис 
деегені  болжамданбақ.  Онда  жаңағы  тезисті  былайша  түсінеміз:  Алланың 
бастауы жоқ, Ол – бір, алғашқы, жалғыз. Сондықтан құбылмалы жаратылысқа 
айтылатұғын “бір”   мен бастауы жоқ қадим Аллаға айтылатұғын “бір” (таухид) 
теңесе алмайды. Яғни “тағриф болмайды”. 
     Абайдың  алғышарттық  ескертпелеріне  жасаған  шолуымыз  осы.  Енді  ол 
басты мәселе - Жаратушының сипаттары мен есімдерін жүйелеуге кіріседі.   
      Данышпан  Алланың  сүбутия  (тұрақты)  сипаттарын  жүйеге  салу  ісін: 
“Бұлардың һәммасы Алла тағаланың  зәтия сүбутия уә фиғлия сипаттары дүр. 
Мен мұнда сіздерге төртеуін білдіремін. Оның екеуі  -  Ғылым, Құдірет” – деп 
бастайды. “Сегіз сипаттан қалған алтауы – бұларға шарх - дейді кемеңгер. - Ол 
алтауының  бірі  –  Хаят,  яғни  Тірлік”.    Неге  сегіз  сипаттың  екеуі  бөлек,  ал, 
қалған  алтауы  оларға  шарх  (тәуелді,  бағыныңқы)  болуға  тиіс?  Жалпы  сегіз 
сипатты жүйелеудің  қажеттігі неде? Бұған берер жауаптар төменіректе.   
      Әзірге  Абай  жаңағы  сегіз  сипаттан  Ғылым  мен  Құдіретті  бөлектеп  алады. 
Оның мәнісін былайша түсініктемелейді: “Алланы бар дедік, бір дедік, Ғылым, 
Құдірет  сипатыменен  сипаттадық.  Бұл  бірлік,  барлық    ғылым,  құдірет  олуда 
(болуда) боларлық нәрселер ме? Әлбетте, Ғылым, Құдіреті бар болды: Хаяты – 
мағлұм, Тірі; Ирада, яғни Қаламақ”. Бұл сөзден ұғылатыны  - Ғылым, Құдірет 
күмәнсіз  Алла  тағала  сипаты  екендігі.  Неге?  Оған  дәлел  “бар”,  “бір”  деуіміз 
екен. Ал, бұлар (Ғылым, Құдірет сипат) бар болса, олардан өз кезегінде Тірлік 
пен  Қаламақ  сипаттары  туады.  Өйткені,  Ғылым,  Құдірет  әуелі  –  Хаят,  яғни 
Тірі болу. Тірліксіз ештеңе жоқ. Қаламақ та солай. Мәселен, өлі дүниеде қалау 
сезімі болушы ма еді?! 
      “Ғылым  бар  болса,  Қаламақ  та  бар.  Ол  ешнәрсеге  харекет  бермейді. 
һәммаға  харекет  беретұғын  өзі”  дейді  кемеңгер.  Мынаған  қараңыз  – 

46 
 
сипаттарды харекеті арқылы айыру жаңалық көзқарас! Бақсақ, Қаламақ (Ирада) 
бар  болса  да,  бірақ  ол  өз  алдына  бөлек  сипат  емес  екен.  Неге?  Себебі,  ол 
харекет бермейді (инертный). Оған харекет беретұғын Ғылымның өзі. Ендеше: 
“Ол  Ирада - Ғылымның бір сипаты” – дейді Абай. Кәләм (Сөйлеуші) сипаты 
да осы хәлде, өйткені, оған да “харекет беретұғын Ғылымның өзі”.  
      Осы  тәсілменен  алып  қарағанда,  Қаламақ  пен  Кәләм  сияқты  Басар 
(Көруші), Самиғ (Естуші) сипаттар да харекетсіз екен. “Енді олай болса,  - деп 
жазады  ойшыл,  -  айтқандай қылып білдіретұғын Құдіреті және  Басар, Сәмиғ, 
яғни  Көруші,  Есітуші  деген.  Алла  тағаланың  көрмегі,  естімегі  біз  секілді 
көзбенен,  құлақпенен  емес,  көргендей,  естігендей  білетұғын  Ғылымның  бір 
сипаты”.  
      Діндегі  басшымыз  пайғамбарымыз  Мұхаммед  (с.ғ.с.)  хадисі  “Алла 
тағаланы  мақұлыққа  ұқсатқан  адам  –  күпірлік  еткені”  деген  (Хадисті  имам 
Бұхари  риуаят  етті).  Ислам  білгірі  Абай  осыны  ескеру  қажеттігін  ұмытпай: 
“Бірі - Кәләм , яғни Сөйлеуші деген, сөз қарыпсыз, дауыссыз болушы ма еді? 
Алланың сөзі  -  қарыпсыз, дауыссыз”  –  дейді. Яғни данышпан ұлық  Алланың 
көруін,  естуін  һәм  сөйлеуін  адамның  көруі,  естуі  және  сөйлеуіне  ұқсатудан 
аулақ. 
      Жаңағы бесеуге: Хаят, Ирада, Кәләм, Басар және Сәмиғ сипатқа оралайық. 
Олар  өздігінен  ешнәрсеге  харекет  бермейтіндіктен  бәрі  де    Ғылым  сипатқа 
шарх болды.  Жә, ал, алтыншы сипат - Тәкуин ше, ол неге Ғылымға шарх емес?  
Ойшыл енді осыған ойысады. 
     “Бірі  –  Тәкуин,  яғни  Барлыққа  келтіруші  деген  сөз,  -  дейді  Абай.  –  Егер 
барлыққа  келтірмегі  бір  өз  алдына  сипат  болса,  Алла  тағаланың  сипаты 
өзіндей  қадім,  һәм  әзәли  (әуелден)  һәм  әдеби  (мәңгі)  болады  да,  һәмишә 
(әрдайым)  барлыққа  келтіруден  босанбаса,  бір  сипаты  бір  сипатынан  үлкен  я 
кіші болуға жарамайды”. Бұл тәпсірден ұғатынымыз - Тәкуин ана бесеуі тектес 
емес. Оның ерекшелігі - ол барлыққа келтіреді, яғни өзі харекет қылады екен. 
Олай болса. Тәкуин Ғылым, Құдірет қатарлы ұлығ сипат па?  
     Жоқ, Тәкуин ұлығ сипат емес. Мәселе сонда,  егер Жаратушы бар қылудан, 
яғни  жарату  ісінен  һәмишә  босанбайды  десек,  онда  бұл    Тәкуин  сипат 
Алланың  өзіндей  әуелден  бар  һәм  мәңгі  демеклік  болады.  Бұл  Тәкуин 
Жаратушының  өзіне  парапар  сипат  дегендік  болмай  ма?  Олай  болғанда 
Тәңірінің  бір  сипаты  басқасынан  үлкен  немесе  өзіне  парапар  болады  да 
шығады. Бұлай ұйғарудан ұлық Алланың бірлігіне (таухидке) көлеңке түспей 
ме?  
     Ортағасырлық  ғұлама  данышпандар  шешімін  таппай  қиналған  қиын 
тығырықтан ұлы Абай жол табады. “Олай болғанда, - дейді кемеңгер, - Ғылым, 
Құдірет  сипаттары  секілді  босанбай,  һәр  уақыт  жаратуда  болса,  бір 
ықтиярсыздық шығады. Ол ықтиярсыздық Алла тағалаға лайықты емес. Оның 
(Тәкуиннің) барлыққа келтірмегі - Құдіретіне ғана бір шарх”.  

47 
 
     Тамаша логика. Осы тезиспен Тәкуиннің де  ілкідегі Тірі болу, Көру, Есту, 
Қалау,  Сөйлеу  сипаттар  қатарлы  екені  дәйектеліп  отыр.  Бірақ  ерекшелік  бар. 
Ол - өзге сипаттар Ғылымға шарх болса, ал Тәкуин Құдіретке шарх.   
      Бұл  жерде  “шарх”  деген  араб  сөзінің  мәнісін  ашпай  болмас.  Қазіргі  Абай 
жинақтарында бұл сөздің мағынасы – түсінік, түсіндіру деп аударылып келеді. 
Бізше  “шарх”  сөзін  Абай  басқаша  мағынада  қолданған.  Шәкәрім  қажының 
“Дүние мен өмір” атты өлеңінде: 
                         Пәрменімен (Алланың) айналған шархи фәләк – 
                         Күн мен ай, жұлдыз, әуе, жер менен көк, - 
деген  жолдар  бар.  Автордың өзі  “шархи фәләк  –  барша  дүниенің айналасы” 
деп түсініктеме береді.  Абай да шарх-ты түсінік деп емес, кіндікті айналушы 
деген мәнде қолданған деуге бейілміз.     
 Мәселе  сонда,  Абайдың  сегіз  сипатты  жүйеге  салуы  мен  Күн  жүйесі 
арасында  ұқсастық  бар.  Күнді  жеті  планета  айналады,  Күннің  өзі  сегізіншісі. 
Қазақтың  айтулы  ғалымы  Ағжан  Машанов  өзінің  “Әл-Фараби  және  Абай” 
атты  кітабында  [18]  Абай  ғақлиясының  эзотериялық  (құпия)  сырлары  аспан 
әлемі  арқылы  ашылуға  тиіс  деген  еді  ғой.  Айтса  айтқандай  Алла 
сипаттарының  жүйесі    Күн  жүйесімен  салыстырылса  несі  айып?!  Күннің 
орнына Ғылым сипатты қоятын болсақ, Тәкуин мен Құдіреттің қатынасын Ай 
мен  Жер секілді.  Ал, қалған жетеуін  Ғылымды (Күнді) айналатын  планета  – 
серіктер де де қой. Қалай болғанда да,  “шарх” пен “ширк” сөздері туыс, үндес.   
     Сонымен,  Абай  шарх  сөзін  түсінік  емес,  бағыныңқылық  деп  қолданған 
сияқты.  Оған  қоса  ол  -  ортақ  кіндікке  байлаулы,  оны  айналатын,  яғни  оның 
тәуелді серіктері деген мағынаны да білдіре алады.   
     Абай  алты  сипаттың  да  “шарх”  екенін  дәлелдеген  шиырлы  ізденістерін 
былай  деп  қысқа  ғана  қорытады:  “Бұл  Ғылым,  Құдірет  екі  сипатпенен  сегіз 
сипат бұзылмастан түгел болады”.  Бірақ енді тыңдарман көкейіне “Ал, осы екі 
сипат - Ғылым мен Құдіреттің өз арақатынасы қандай?” деген сұрақ келмек.  
     Ойшыл сараптауынан бұл сұрақ тыс қалмақ емес.  “Ол Ғылым да, Құдірет 
те  ешбір  ниһаятсыз  (өлшеусіз).  Ғылымында  ғафләт  (қателік),  Құдіретінде 
епсіздік  және  нашарлық  жоқ.  Саниғын  сүнғатына  (істеушіні  ісіне)  қарап 
білесіз” – деп бастайды зерттеуінің жаңа парағын кемеңгер. Бұл көзге көрілген, 
көңілге  сезілген  ғаламды    қандай  мінсіз  хикметпенен  (Ғылыммен)  және  адам 
ақылы  жетпейтін  Құдіретпенен  орналастырғанын  дәлелге  ала  отырып:  “Бірақ 
пендесінде  ақыл-хүкімші,  қайрат,  қуат  қызмет  қылушы  еді.  Соған  қарап 
ойлайсың: Алла тағаланың сипатында да солай болмаққа тиіс” – деп ой түйеді. 
Сөйтіп, бұл жерде Құдірет сипат сірә да  Ғылым сипатқа бағыныңқы деген ой 
қазығы қағылған. Абай дәлелге антропологияға сүйенеді: адам затында ақыл-
хүкімші,  ал,  қайрат  оған  қызмет  қылушы  екен.  Ендеше  адам  затында  бар 
қатынас Алла тағаланың Өзінде неге болмасқа?!  
      Ислам теологиясына иық сүйей отырып, ғылым деген немене деген сауалға 
Абай:  “Ғылым  –  Алланың  бір  сипаты,  ол  хақиқат”  деген  толымды  анықтама 
береді. Әдетте, Алланың Құдіреті делінсе, Абай Алланың Ғылым Құдіреті деп 

48 
 
өзгеше айтады.   “Алла тағала әрнәрсені білуші” (Бақара сүресі, 282 аят) және 
“Алла тағала Көк пен жерді жоқтан бар етуші. Ол барлық нәрсені жаратқан әрі 
Ол әр нәрсені білуші” (Әнғам сүресі, 101 аят) дейді айқын аяттар. Бір сөзбен 
айтқанда,  Алланың  ғылымы  деген  түсінік  ислам  философиясымен  және 
қасиетті  Құран  аяттарымен  толық  үндеседі.  Ал,  суфизмнің  өкілі  ибн  Араби 
(1165-1240)  өзінің  “Данышпандық    мөрі”  атты  еңбегінде  былай  деп  жазады: 
“Хақтың  ғылымы  –  мәңгілік  (қадим),  ал,  адамның  ғылымы  пайда  болған 
(мухдас)” [20, 257].  
      Сөз  дәйектілігіне  Галактикадағы  миллиардтаған  жұлдыз,  олардың  қата 
тәртіппен  орналасуын  да  алайық.  Себебі  ол  Алланың  құдіретіне  ғана  емес, 
Алла ғылымына да дәлел. Ай асты және ай үсті заңдылықтары мүлтіксіздігіне 
көзі  әбден  жеткендіктен,  ракета  техникасының  атасы  Вернер  фон  Браун: 
“Дүниедегі  табиғат  заңдылықтары  айна-қатесіз  болуы  себепті  біз  үшін  Айға 
ұшыратын  ракета  жасау  қиын  емес.  Бұл  заңдылықтар  Біреудің  ұйғаруымен 
жасалған  болу  керек!”  –  деген  болатын.  Міне,  бұл  Алла  тағаланың  мінсіз 
ғылымына шын таңырқап бас иген кісінің жүрекжарды сөзі.  
      Абайша  Алланың  Ғылымы  мен  Құдіреті  қалған  сипаттарына    харекет 
береді.  Әуелде  осы  мәселе  дәлелденген  еді.  Ендігі  кезекте  екі  ұлығ  сипат  - 
Ғылым мен Құдірет бірігуге тиіс екен.  
     “Бірақ    әуелде  айтқанымыз:  Ғылым,  Құдірет  –  біздің  ұғуымызға  ғана  екі 
хисап,  болмаса,  бір-ақ    Ғылымды  Құдірет  болуға  тиіс”  –  деп  теңіздей  терең 
ойын дамытады  Абай.  Адам нәсілінде ақыл-ой әуелі ми мен жүректе қорытып 
хүкім шығарады, ол хүкім қайраттың қызметімен ғамал-әрекетке ауысып, іске 
асады. Ендеше Алла тағаланың Ғылым және Құдірет сипаты да өзара осындай 
байланыста  болуға  тиіс.  “Олай  болмаса,  -  дейді  ойшыл,  -  сипаттар  өз 
орталарында бірі – тәбиғ (ертуші), бірі – мәтбуғ (еруші) болады ғой. Бұл болса 
тағриф Раббыге жараспайды”. 
Талданып  отырған  әр  пікір  соны.  Абайдың  оның  әрбіріне  өз  дәлелін 
келтіруі  осының  белгісі.  Мәселен,  әлем  ойының  алыбы  жаңағы  “басқалары 
Ғылым-Құдіретке шарх” деген танымын  былай деп екшей түседі: “Сегіз сипат 
қылып  және  ол  сипаттар  “Лә  ғайру  уә  лә  һуә”  (басқа  да  емес,  өзі  де  емес) 
болып,  бұлай  айтуда,  бұлардан  бір  өз  алдына  жамағат  яки  жамиғат  (жиын) 
шығып  кетеді.  Бұл  болса  келіспейді.  Егерде  сипаттарды  әрбірінен  басқа  – 
басқа дегенде, көп нәрседен жиылып, ынтымақпенен Құдай болған болады”.  
Жіті  қарасақ,  ойшыл  дәлелдемесіне  алуан  түрлі  тәсілді  пайдаланады. 
“Жамиғат  шығып  кетеді”  деуі  соның  бірі.  Жамиғат  –  жиынға  қатысушы 
дегенді,  яғни  көптік  ұғымды  білдіреді.  Ал,  көптік  ұғым,  Абай  пікірінше, 
“таухидке” жарамайды. Өйткені, көптік ұғымға сәйкессіздік, сыңаржақтылық, 
хаос,  үйлесімсіздік  сияқты  кереғарлықтар  тән,  ал,  бірлік  ұғымға  гармония, 
тұтастық,  тәртіптілік,  тұрақтылық,  мәңгілік  сықылды  қасиеттер  тән.  Осы 
себепті  “бір”  саны  барлық  басқа  сандарды  жасаушы,  өзге  сандар  оны  жасай 
алмайды.  “Единица  кеткенде,  Не  болады  өңкей  нөл”  деп  Абайдың  өзі 

49 
 
айтқандай,  “бір”  ешқандай  санға  тәуелді  емес,  өзге  сандар  “бірге”  тәуелді.  
Міне, “жамиғат шығып кетеді” деген Абай сөзінде осындай астар бар. 
Сонымен, Абай тахқиқатының тиянағы - Алла тағаланың  тұлға екендігін 
дәлелдеу.  Егерде  сипаттары  әрбірі  басқа-басқа,  яғни  “көп  нәрседен  жиылды” 
десек,  бұл  Жаратушының  тұтастығын,  даралығын,  яки  тұлғалығын  жоққа 
шығару болмай ма?  
     “Бұлай  деу  баатыл  (теріс),  бір  ғана  құдірет  пендеде  болған  қуат,  құдірет  - 
ғылым  ақылдан  басқа  болатұғын,  -  деп  ой  қорытады  Абай,  -  Алла  тағалада 
болған  Құдірет-ғылым  һәм  Рахмет”.  Міне,  данышпан  осы  ой-түйінмен  Алла 
тағала затын танудың тағы бір парағын аударады.  
Жаңа  парақ болатыны,  Абай енді “әсмай  уә  сифат”  теориясының екінші 
жарымы  –  Алла  есімдерін  жүйеге  салуға  ойысады.  Мұсылмандық  тілімен 
айтсақ,  сүбутия  сипаттардан  фиғлия  сипаттарға  ауысады.  Ғаламдағы  әрненің 
жұп  болып  немесе  екіжақты,  яғни  іш-сыртымен  жаратылғаны  Құраннан 
белгілі  ақиқат.  Олай  болса,  бұл  заңдылық  Жаратушының  өз  затынан  да 
танылуға  тиіс  емес  пе.    Мәселен,  Ибн  Араби  жоғарыда  аталған  еңбегінде: 
“Жаратушының (Хақтың) екі түрлі сипаты бар: жасырын сипаты және дәлелді 
сипаты” деп бөліп атайды [20, 261]. 
Абайдың  Алланың  сегіз  сүбутия  сипатын  енді  оның  99  фиғлия 
сипаттарымен  (есімдері)  үйлестіруге  талпынысы  Алла  тағала  затын  іш-
сыртымен  түгендеуі  есепті.  Осылай  ма,  осылай  емес  пе,  әйтеуір,  Рахмет 
сипатсыз  ұлық  Алланың  затын  таныту  қиын.  Себебі,  әр  мұсылманның  кез 
келген  қадамы  “Бисмиллаһи  ир-рахмани  ир-рахим”  (ұлық  Алланың  есімі 
Рахманмен,  оның  Рахымымен)  деген  ишарамен  басталмай  ма.  Бұл  Алланың 
көркем есімдері өз алдына бір ұлығ сипат болуға лайық деуге дәлел емес пе. 
“Ол  –  Рахмет  сипаты,  сегіз  сипаттың  ішінде  жазылмаса  да,  -  дейді 
кемеңгер  ұстазымыз,  -  Алла  тағаланың  Рахман,  Рахим,  Ғафур  (Кешіруші), 
Уадуд  (Сүюші),  Хафиз  (Қорғаушы),  Сәттар  (Ара  тұрушы),  Разақ  (ырыздық 
беруші),  Нафиғ  (Пайда  беруші),  Уәкил  (Басқарушы),  Латиф  (Қайырымды) 
деген есімдеріне бинаән (негіз) бір ұлығ сипатынан хисаптауға жарайды”.  
Зады  бұл  мұсылманның  құлағы  тосаңситын,  “бұған  дәлеліңіз  қайда?” 
дегізерлік  тың  тұжырым.  Сондықтан  ойшыл  нақлия  һәм  ғақлия  дәлелдерін 
келтіреді.  “Бұл  сөзіме  нақлия  дәлелім  –  жоғарыдағы  жазылмыш  Алла 
тағаланың  есімдері.  Ғақлия  дәлелім  -  Құдай  тағала  бұл  ғаламды  ақыл 
жетпейтін келісіммен жаратқан, онан басқа, бірінен бір пайда алатұғын қылып 
жаратыпты.  Жансыз  жаратқандарынан  пайда  алатұғын  жан  иесі  хайуандарды 
жаратып,  жанды  хайуандардан  ақылды  инсанды  (адам)  жаратыпты. 
Жансыздарды  еті  ауырмайтын  қылып,  жан  иесі  хайуандарды  ақыл  иесі  адам 
баласы  асырайтын  қылып  һәм  олардан  махшарда  сұрау  бермейтұғын  қылып, 
бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан”. 
Осымен  хакім  Абай  ең  күрделі  ғылымдық  ізденісі  -  “әсмай  уә  сифат” 
теориясын  тәмамдайды.  Ендеше  талдауымызды  қорытындылайық.    Абайдың 
төл  зерттеуі  нәтижесінде  сегіз  әс-сүбутия  сипатты  бір  Ғылым-Құдіретке 

50 
 
сарқыған соны жүйе дүниеге келді. Осылайша әлем ғұламаларын, оның ішінде 
орта  ғасырлық  мұсылман  ойшылдарын  толғандырған  келелі  проблема 
шешімін  тауып  отыр.  Осыған  қоса,  данышпан  Жаратушының  ішкі-сыртқы 
сипаттарын  теориялық  тұрғыдан  жүйеге  салған  ғылыми  зерттеуі  нәтижесінде 
Алла  тағаланың  аса  мейірімді  де  мінсіз  Тұлға  екендігін  оның  сегіз  сүбутия 
сипатына  тоғызыншы  “Рахмет”  деген  ішкі  сипатты  қосу  жолымен  дәлелдеп 
берген.  Онан  соң  Абай  Тәңірінің  оныншы  «Ғаделет»  сипатын  да  осындай 
тәсілмен  анықтайды.  Ақырында  Құдайтағаланың  басты  үш  сипаты  (Ғылым-
құдірет, Рахым және Ғаделет) дәйектеліп, тағрифланады. Құдай жолына қадам 
басқан  адамның  да  осы  үш  сипатпенен  сипатталатына  төменіректе 
тоқталмақпыз. Оны Абай «ғаделетті адам» деп атайды.  
      Сонымен, Абай өзінің мағрифатулла ілімінде Алла тағаланың сегіз сүбүтия 
сипаттарын  жүйеге  сала  отырып,  олардың  ішінде  бастылары,  яғни  «харекет 
беретұғыны»  қай-қайсы  екенін  анықтап  береді.    Мұның  адамның  өзін  өзі 
тануы  үшін  де,  мораль  философиясы  және  педагогика,    психология  салалары 
проблемаларын шешу үшін де ауадай қажеттігі даусыз ақиқат.   «Кәміл адам», 
«жәуанмәртлік»  сияқты  ерте  күннен  бар  концепциялардың  генезисін 
нақтылаудың  мүмкіндігі  соның  бірі.  Данышпан  атқарған  ғылымдық  жұмыс, 
сөз  жоқ,  бұрын-соңды  адамзат  тарихында  болмаған  аса  күрделі  ізденіс.  Абай 
ашқан әлемдік зор жаңалық екендігі шүбәсіз. Бұл-бір. Екіншіден, әулие  Абай 
айтылмыш  теологиялық  соны  ізденісінің  нәтижесін  өзі  ұсынған  «ғаделетті 
адам»  идеалына  негіз  етеді.    Осымен  әлемдік  философияға  адам  баласы 
тәрбиесіне    қажетті  күрделі  проблемалардың  түйінін  тарқатуға  септесер 
қазынаны қосады.   
          Қорыта  айтқанда,  Абай,  Шәкәрім  сынды  ой  алыптары  негізін  қалаған 
қазақ  теологиясы  орасан  идеологиялық  күш.  Оны  халық  игілігіне  пәрменді 
пайдаланудың  уақыты  әбден  жетіп  отыр.  Оның  берісі  өз  еліміз,  әрісі  бүкіл 
әлем үшін рухани қазына болып қосылары шүбәсіз. 
 
 

жүктеу/скачать 0,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: