Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі исламдағЫ Өзекті мәселелер жайында сұРАҚ-жауаптар

Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі

ИСЛАМДАҒЫ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕР  

ЖАЙЫНДА

СҰРАҚ-ЖАУАПТАР

Астана - 2014

Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігі

Исламдағы өзекті мәселелер жайында сұрақ-жауаптар.  Редакторы 

Б.Кулекеев. Құрастырушы А.Әбдірәсілқызы. – Астана: «....» баспасы, 2014. – 

68 бет.  

Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігінің «E-islam» ақпараттық-

ағартушылық   порталымен   бірлесе   дайындаған   бұл   жинағында   исламдағы 

қазіргі   өзекті   діни   мәселелерге   қатысты   40   сауалға   білікті   дінтанушы 

ғалымдар тарапынан берілген жауаптар топтастырылды.

Жинақ «Дін және қоғам», «Дін және дәстүр» атты екі бөлімнен тұрады. 

Бүгінгі   зайырлы   қоғамда   туындаған   діни   мәселелер   мен   ислам   діні   және 

қазақ дәстүрлерінің қатынасына байланысты өзекті сауалдарға оқырман осы 

еңбек арқылы жауап табады деген пікірдеміз. 

Жинақ   дін   мәселелеріне   қызығушылық   танытушы   қалың   көпшілікке 

арналған.

© ҚР Дін істері агенттігі, 2014

2

І БӨЛІМ

ДІН ЖӘНЕ ҚОҒАМ ЖАЙЫНДА

20 САУАЛ

3

1.   Зайырлылықтың   атеизмнен   айырмашылығы   неде?   Исламда  

зайырлылық туралы түсінік бар ма?

Атеизм – дінді толығымен теріске шығаратын, оны құндылық ретінде 

қабылдамайтын танымның өзіндік түрі. Ал зайырлылық – дінсіздік те, дінді 

терістеушілік те емес, ол – мемлекеттің діни емес, құқықтық қағидаттармен 

басқарылуы. «Зайырлылық» ұғымы мемлекеттің дінге деген ұстанымының 

демократиялық   сипатта   екендігін,   діни   сенім   бостандығының   қамтамасыз 

етілетіндігін танытады.

«Зайырлылық»   түсінігінің   ауқымы   кең.   Конституциялық   негіздегі 

«зайырлы»   ұғымы   мемлекеттің   барлық   салаларда,   соның   ішінде   дін 

саласында   да   ашық,   айқын   саясат   ұстанатынын,   азаматтардың   ар-ождан 

бостандығын   қамтамасыз   ететінін,   дін   мен   мемлекеттік   саясатты 

араластырмайтынын   білдіреді.   Қазіргі   заманғы   зайырлылық   ең   алдымен 

гуманистік құндылықтарды, соның ішінде адамның ар-ұждан және наным-

сенім   бостандығын   еркін   жүзеге   асыруды   қамтиды.   Зайырлылық   –   әр 

адамның   дүниетанымдық   еркіндігін   құптай   отырып,   қоғамның   рухани 

саласындағы   ой-сананың   көптүрлілігін   мойындау.   Мемлекеттің   зайырлы 

сипаты оның діннен ажыратылғанымен ғана емес, сонымен қатар атеистік 

дүниетанымның   немесе   басқа   да   бір   дүниетанымның   басымдылығын 

мойындамайтынымен   де   сипатталады.   Зайырлы   мемлекет   азаматтық 

қоғамның   құрамдас   элементі   ретіндегі   діни   бірлестіктердің   қызметін   де 

реттеп отырады.

Зайырлылық   қағидаты   қазіргі   заманғы   көптеген   елдердің   құқықтық 

мемлекет   ретінде   қалыптасып,   әрекет   етуінің   басты   қағидаттарынан 

саналады. Қазіргі әлемдік тәжірибеде мемлекет пен дін қарым-қатынасының 

екі типі кең таралған. Біріншісіне сәйкес – мемлекет діннен ажыратылған, 

екіншісінде мемлекеттегі белгілі бір дінге (конфессияға немесе діни ұйымға) 

басымдылық немесе мемлекеттік мәртебе беріледі.

Бірінші   үлгі   бойынша   діннің   мемлекеттен   ажыратылған   сипатына 

сәйкес   мемлекет   дін   істеріне   араласудан   бас   тартады.   Барлық   діндер 

мемлекетте   тең   құқылы   және   олардың   бәріне   бірдей   талаптар   қойылады. 

Мемлекеттік   органдар   діни   бірлестіктердің   ішкі   ісіне   араласпайды   (заң 

бұзылмаған   жағдайда),   өз   кезегінде   діни   бірлестіктер   мемлекеттік 

қызметтерді атқармайды. Конфессиялық ерекшеліктер мемлекет тарапынан 

көмек немесе қолдау көрсетуге негіз болып табылмайды. Мұндай қатынас 

түрін   «сепаративтік»   деп   атайды.   Зерттеушілердің   пайымдауынша,   бұл 

қатынас түрі АҚШ-тың заңнамаларында баянды көрініс тапқан.

Екінші үлгі діни қатынастарды құқықтық реттеудің Еуропа елдерінде 

кеңінен   қолданылатын   түрі   болып   табылады,   ол   мемлекеттің   діни 

бірлестіктерге   деген   қатынасының   әртүрлілігіне   негізделеді.   Бұл   үлгіде 

адамның   наным-сенім   бостандықтарына   шектеу   қойылмайды,   алайда 

мемлекеттегі   діни   бірлестіктердің   мәртебесі   бірдей   емес.   Діни 

бірлестіктердің   мәртебесін   реттеудің   мұндай   сараланған   түрі   мемлекеттік-

4

конфессиялық   қатынастың   кооперациялық   үлгісінің   қалыптасуына   негіз 

болады.   Аталмыш   үлгі   бойынша   мемлекеттік   мәртебеге   ие   болған   дінге 

(конфессияға   немесе   діни   ұйымға)   бірқатар   ерекшеліктер   тән   болады. 

Мәселен,   мұндай   дін   меншік   иелену   немесе   заңды   тұлға   құқығына   ие, 

сонымен   қатар,   мемлекет   дінге   қаржылық   немесе   басқа   да   материалдық 

қолдау   көрсетеді,   дінге   бірқатар   заңды   өкілеттіліктер   беріледі   (неке   қию, 

азаматтық хал-жағдайды тіркеу және т.б.), жастар мен балаларды тәрбиелеу 

ісіне белсенді араласу, кейбір елдерде діни қызметкерлер саясатқа араласу 

мүмкіндігіне ие болады.

Қазақстандағы   мемлекеттік-діни   қатынастардың   негізгі   қағидаттары 

мемлекеттің дін мен діни бірлестіктерден бөлінгендігі, діни бірлестіктер мен 

азаматтардың,   шетелдіктер   мен   азаматтығы   жоқ   адамдардың   дінге 

көзқарасына   қарамастан   заң   алдында   теңдігі,   ешбiр   дiннің   мемлекеттік 

немесе міндетті дін ретінде белгіленбейтіндігі болып табылады. Мемлекеттің 

зайырлы   сипаты   азаматтық   қоғам   субъектілерінің   заңдар   мен   құқықтық 

нормаларды қатаң сақтауын және өз қызметтерін осы құқықтық, заңнамалық 

шеңберде жүзеге асыруын талап етеді. Осы нормалардан аңғарылатындай, 

зайырлы мемлекетте діннің өзіндік орны бар. Дін мемлекеттен бөлінгенімен, 

халықтың болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен бөлінбейді. Дін – мемлекеттік 

саясаттағы және қоғам азаматтарының рухани өмірі мен мәдениетіндегі аса 

маңызды факторлардың бірі. Өйткен дін дегеніміз тек сенім жүйесі емес, ол – 

өмір   сүру   мәнері,   моральдық   нормалар,   қарым-қатынас   әдебі,   рухани 

қағидалар жүйесі.

Мұсылман   араб   елдерінде   шариғат   заңымен   басқарылмайтын,   бірақ 

діндердің қызмет етуі мен дамуына мүмкіндік берілетін зайырлы мемлекет 

формасы «әд-дауләтул-әлманийа» деп аталады. Ол барлық анықтамаларымен 

біздің мемлекеттік құрылымымызға сәйкес келеді.

Атап айту қажет, радикалды көзқарастағы кейбір идеологтар зайырлы 

мемлекетті Ибн Тәймияның ортағасырлық тұжырымдарының негізінде «дәр 

ас-сулх»   деп   атап,   оны   «мұсылмандарға   тиесілі   емес   және   олар   билік 

жүргізбейтін елдер» деп танытуға тырысады. Олардың түсінігінше, мұндай 

мемлекеттердің   билеушілері   өздерін   мұсылман   мемлекеттерінің   боданы 

санауға және сол үшін белгілі бір мөлшерде салық – «жизья» төлуге міндетті. 

Мұндай   «жаһил»   (надан)   қоғаммен   Қиямет   қайымға   дейін   талмай   күрес 

жүргізу   керек   деп   есептейтін   радикалдар   осы   мақсатта   өздерінше 

түсіндірілген «жиһад» ұғымын қолданады.

Шын мәнінде «дәр әл-ислам», «дәр әл-харб», «дәр ас-сулх» ұғымдары 

VІІІ-ІХ   ғасырлардан   бері   қолданылып   келе   жатқан,   ханафи   мазхабында 

кеңінен түсіндірілген ұғымдар болып табылады. Бұл ұғымдар алғаш рет имам 

Ағзам   Әбу   Ханифаның   шәкірті   Имам   Мұхаммедтің   «әл-Аср»   кітабында 

қолданылған,   ол   өзінің   ұстазынан   естігендері   бойынша   жазған   деген 

мәліметтер   бар.   Ал   ХІ   ғасыр   ғалымы   Сарахсидің   «Усул»   кітабында   осы 

ұғымдар таратылып жазылған, онда «дәр әл-ислам», «дәр әл-харб», «дәр әс-

салам» атты үш мемлекет түрі көрсетіліп, соңғысының «дәр ас-сулх» және 

5

«дәр   әл-аһд»   деп   екіге   бөлінетіні   жазылған,   барлығына   негізді   анықтама 

берілген.   Ол   анықтамалар   жиһадшылардың   бұрмаланған   түсіндірмесімен 

сәйкес келмейді және радикалды көзқарастарды қамтымайды.

А. Әбдірәсілқызы

2. Ислам діні жаһандануға қарсы емес пе?

Ислам   –   күллі   жаһанға   түсірілген   дін.   Адамзаттың   түрлері,   түстері, 

тілдері және ұлттары сан-алуан болса да, барлығы бір атадан тарағандығын 

ескерте отырып, бір-бірімен танысуға, түсіністікке және жәрдемдесуге дайын 

болуға шақырады. Тартысуға, бұзықтыққа, сондай-ақ жанжалдасуға тыйым 

салады. Осыған орай Алла тағала қасиетті Құранда: «Ей, адамдар! Шынында 

Біз сендерді бір ата мен бір анадан (Адам мен Хауадан) жараттық. Сендер 

бір-бірлеріңмен   танысып,   білісулерің   үшін   ұлттар   мен   ұлыстарға   бөлдік. 

Алланың алдындағы ең ардақтыларың – тақуаларың» [«Хужрат» сүресі, 13-

аят] деп,  әлемдегі барша адам қай жерде және қай кезде болмасын бір-біріне 

бауыр екендігін меңзейді.

Егер жаһандану адамға, адамзаттың баршамызға ортақ өркендеу жолын 

жете   түсінуіне   және   қоршаған   ортамызға   төніп   тұрған   экология,   ядролық 

қару,   топтық   қылмыс,   құмарпаздық,   СПИД   сияқты   қауіп-қатерлердің   бар 

екенін   жете   түйсінуіне   ықпал   ететін   әлемдік   ортақ   мәселелерді   меңзейтін 

болса, бұл жөнінде әлдебір қарама-қайшылық туа қояды деп ойламаймыз. 

Алайда,   жаһандану   үрдісінің   жеке   ұлттар   мен   халықтардың   мәдени 

ерекшеліктеріне қауіп төнгізу мүмкіндігі жайлы әртүрлі пікірталастар да жоқ 

емес.

Дегенмен   бұл   мәселені   жан-жақты   талдап,   қарастыру   керек.   Ислами 

ақыл-сана,   ой-өріс   өте   биік   болғандықтан,   белгілі   бір   мәдениеттегі   кейбір 

ерекшелікті   исламға   жат   деп   тосырқамайды,   қабылдаудан   қашпайды, 

керісінше, оны таразылап, жете зерттеп, мәдениетіміздің өркендеуіне ықпал 

ететін   пайдалы   жерлерін   ала   біледі.   Бұған   Пайғамбарымыздың   (с.а.с): 

«Даналық момынның (мұсылманның) жоғалтқан қазынасы, қай жерден тапса 

да, (иеленіп) алсын» деген сөзі дәлел. Сонымен қатар: «Білім Қытайда болса 

да іздеп барыңдар» дегені – «мұсылманшылықты ұстанбайтын жұрттан болса 

да, немесе өте шалғайдан болса да білім алыңдар» дегені.

Мұсылмандар өз өркениетін қалыптастыру барысында сол замандағы 

барлық   мәдениеттің   озық   жетістіктерін   пайдалана   білген.   Осыған   орай 

белгілі философ Ибн Рушд: «Шариғат бұрынғылардың кітаптарына үңіле зер 

салуды жүктейді, олай болса болашақтағы әрбір жаңа нәрсеге үңіле ден қою 

да   әлбетте   соған   жатады»   деген.   Оған   қоса:   «Олардың   өз   кітаптарында 

айқындап  айтып  бергендері   ақиқатпен  ұштасса,   қуана  қабыл алып,  оларға 

рахмет айтамыз, ал егер ақиқатқа сай келмесе, ескерту жасап, басқаларды 

6

одан сақтандырып, қателіктеріне кешіріммен қараймыз», - деуінде үлкен мән 

жатыр.

Міне,   Ибн   Рушд   өзге   мәдениеттерге   осындай   сындарлы   көзқарас 

білдіреді. Біз де өз заманымызда сырттан келетін өзге мәдениет көріністеріне 

ақыл-парасат   тұрғысынан   қарап,   өз   ұстанымдарымызға   үйлесетін   тиімді 

жерлерін ғана алуымыз керек. 

Демек,  ислам  – хақиқи  жаһандық  дін. Бірақ,  ислами жаһандану  мен 

қазіргі   жаһандану   құбылысының   айырмашылықтарын   атап   айтпасақ 

болмайды.   Қазіргі   жаһанданудың   жағымды,   жақсы   әсері   болғанымен, 

жағымсыз, зиянды ықпалы басымырақ. 

Ал   ислами   жаһанданудың   алға   қойған   мақсаты   –   адамгершілік   пен 

көркем   мінез-құлық   ұстанымдарын   тарату,   әр   кісінің   қадір-қасиетін, 

еркіндігін,   теңдігін   қорғау,   жанұяға   қамқорлық   көрсету,   барлық   пенделер 

арасында   әділдік   таразысын   орнату,   адамның   нәсілін,   дінін,   ақылын,   ар-

ұждан,   дүние-мүлкін   қорғау   және   зұлымдыққа,   басынушылыққа   тосқауыл 

қою болып табылады.

Ата-бабаларымыздың:   «Жақсыдан   үйрен,   жаманнан   жирен»   деген 

даналық қағидасын жадымызда сақтағанымыз жөн. 

Е.Оңғаров 

3. Дінаралық келісім, діндер  сұхбаты  дегенді жиі айтып жүрміз.  

Ислам шариғаты бұған қалай қарайды?

Адам баласының болмысы ұлы социолог ғалым Ибн Халдун айтқандай, 

қалалық   өмірге   бейім,   қоғамшыл   болып   табылады.   Оның   бұл   қасиеті 

тарихтың алғашқы дәуірінен бастап оны топтасу, жиналу сияқты әрекеттерге 

жетеледі. Мұндай нәтижеден кейін адам қоғамының мүшелері өзара ықпал 

мен қарым-қатынасқа тап болды. Әрине, бұл үшін қоғамдық өзара келісімдер 

мен түсіністіктер қалыптасу керек болды.

Міне, осы тұста мақсат орындалу үшін адамзат қоғамы өзара диалог 

жүргізуге кірісті. Ал жиырмасыншы ғасырда, диалог мәселесі жеке көтеріліп, 

ең өзекті мәселе ретінде қарала бастады.  Өркениетаралық және дінаралық 

диалог   жүргізіп,   әлем   халықтарының   арасында   келісім   орнатамыз   деген 

мақсатпен ұйымдастырылып жатқан шаралар ондап саналады. Бұл сөзіміздің 

айғағы ретінде Елбасымыз Н.Назарбаевтың бастамасымен Астана қаласында 

үш жыл сайын ұйымдастырылып келе жатқан әлемдік және дәстүрлі діндер 

көшбасшыларының   съезін   айтуға   болады.   Бұл   бастама   әлем 

жұртшылығының тарапынан кең тұрғыда қолдау тапты. Бұл шараға діні мен 

мәдениеті әртүрлі ондаған елдердің діни өкілдері қатысты.

Кейде өкінішке орай ислам діні, ислам әлемі, ислам мұрасы турасында 

әлем   жұртшылығының   көзқарасында   теріс   ұғымдар   қалыптаса   бастағанын 

байқаймыз. Себебі мұсылмандардың және ислам әлемінің басқа халықтардан 

7

материалдық, технологиялық, ғылыми тұрғылардан біршама артта қалғаны 

өмірдің рухани аспектісіне соңғы кезекте көңіл бөлетін халықтарды исламға 

үстемдік көзімен қарауға жетелей бастады. Бұл мәселенің өршуіне әлемдік 

бұқаралық ақпарат құралдарының да қосып жатқан үлесі жоқ емес.

Міне, осындай жағдайлар етек алып бара жатқан шақта, исламға жала-

жауып,   терроризм,   экстремизм,   радикализм,   фундаментализм,   диалогқа 

жарамсыз   және   басқаны   мойындамайды,   қабылдамайды   деген   кінәларды 

тағушыларға   жауап   беретін   еңбектерге   тығыз   мұқтаждық   пайда   болды. 

Ислам   діні   жер   бетінде   пайда   болғаннан   бері   өзіне   ерушілерді   басқа   дін 

өкілдерімен   барынша   келісіп   өмір   сүруге   және   төзімді   болуға   шақырып 

келгенін   Құран   мен   сүннетке   сүйене   отырып   жазылған   ғылыми   еңбектер, 

конференциялық баяндамалар арқылы ашып, анықтап беруге қазір көптеген 

мұсылман ғалымдары атсалыса бастады.

Құранды   негіз   етіп   алған   хазіреті   Мұхаммед   алайһи   саламның 

дәуірінен бастап, өзге сенім өкілдері мұсылман өлкелерінде тыныштық пен 

сенім   ішінде   өмір   сүрді.   Сол   заманнан   бастап   басқа   дін   өкілдерімен 

келісімшартқа отырып, олардың құқығына қол сұқпай, діндері мен өздерін 

құрметтеу   ресми   түрде   қалыптасты.   Осы   сөздің   айғағы   ретінде   Медина 

қаласындағы яхуди тайпалардың өкілдері Бану Құрайза, Бану Қайнуқа және 

Бану   Ан-надир   сияқты   тайпалармен   болған   өзара   келісім   шарттарды   айта 

аламыз.

Сол   секілді   диалогтың   өте   маңызды   оқиғаларының   мысалы   ретінде 

сахабалар  Эфиопия еліне көшіп барған  кезде мұсылмандар мен Нажжаши 

патшаның арасында «Ислам діні Иса пайғамбар мен оның анасы турасында 

не дейді?» деген тақырыпта өткен диалогты айтуға болады.  

Пайғамбар   алайһи   салам   Медина   қаласына   көшіп   келгеннен   кейін 

Құранда   «кітап   иелері»   деп   аталған   сол   жердегі   яхудилермен   арада   кең 

ауқымды диалог жүре бастады. Құран көптеген аяттарда Пайғамбар алайһи 

саламнан   кітап   иелерімен   сұхбат   жүргізуді   талап   етті.   Сол   аяттардың 

көпшілігі кітап иелеріне арналған: «Ей, кітап иелері!» [1, 4:171, 5:15, 19, 59, 

68, 77] деген қаратпа сөзбен басталатын еді. 

Бірде  Нажран өлкесінен Медина  қаласына христиандардың бір тобы 

келіп   бірнеше   күн   тұрақтайды.   Сол   келгенде   олар   ислам   Пайғамбарына 

келіп,   пікір   алмасады.   Олар   христиан   дінінің   өкілі   болса   да   Пайғамбар 

алайһи салам оларға мұсылмандардың мешітінде өз құлшылықтарын жасауға 

рұқсат   береді.   Сахабалар   оларды   тоспақ   болып   ентелеген   кезде,   оларға 

Пайғамбар алайһи салам «тимеңдер оларға» деп тоқтатады  [5, 511 б.]. Міне 

осы оқиғаға байланысты «Әли Имран» сүресінің басында сексеннен аса аят 

келген.  

Пайғамбар   алайһи   саламның   христиан   және   басқа   дінді   ұстанатын 

елдердің патшаларына және көсемдеріне хаттар жолдауы да олармен болған 

диалогтың   бір   түрі   еді.   Эфиопия   патшасы   Нажжашиге,   Рим   патшасы 

Гераклге,  Мысырдағы  қибтилар (копттар)  көсемі Муқауқиске және Ямама 

елінің   басшысы   Һауаза   әл-Ханафиге   оларды   исламға   шақырып,   сахабалар 

8

арқылы   хаттар   жолдады.   Осы   диалогтардың   барлығы   мұсылмандардың 

ислам діні жер бетіне келгеннен бастап бұл діннің шынайы болмысын және 

оның   бүкіл   әлемге   жіберілген   жолдау   екенін   түсінгендік   жүзеге   асқан 

болатын. 

Е.Шохаев 

4.  «Имам   Ағзам   ақидасын   иржа   қылған»   деген   пікірлерді   көзіміз  

шалып жүр. «Иржа» деген не? Шынында да Имам Ағзам ақидасын иржа  

қылған ба?

«Иржа» сөзінің екі мағынасы бар. Біріншісі; «кейінге қалдыру» болса, 

екіншісі   «үміт   ету».   Ал,   діни   анықтамасына   келетін   болсақ,   базбір 

доктриналдық һәм канондық мәселелердің шешімін ақыретке, яғни, Аллаға 

қалдыру   ұғымын   білдіреді.   «Иржа   жасау»  ұғымын   алғаш   рет   Хз.Али   мен 

Хз.Муавия   арасындағы   Сыффын   соғысындағы   тартысты   мәселеде   ешбір 

тарапты   жақтамай,   қай   жақтың   хақ   екендігін   ақыретке   қалдырамыз   деген 

ұстанымда болған кейбір момын-мұсылмандар қалыптасты. Бірақ, кейін келе 

Муржия мазхабын ұстанушылар кәпірге құлшылық сауабының болмайтыны 

секілді момынның да жасаған күнәсі иманына әсер етпейді деп шариғатқа 

қайшы жалаң сенімді өмірлік ұстанымға айналдырды.

«Иржа»   сенімін   тарата   түсіндіру   үшін   діни   ағымдар   арасындағы 

диалектикалық   үдерістерді   айтып   өтуіміз   керек.   Харижиттер   үлкен   күнә 

жасаған адамды «кәпір» деп санады. Мутазила өкілдері үлкен күнә жасаған 

адамның   мүмін   саналмайтынын,   тек   мұсылман   (мүмін   дегеніміз   –   Аллаға 

жүрегімен сену, мұсылман – сыртқы пішінімен сену) болғандығын айтты. Ал 

ахлус-сунна өкілдері, яғни Имам Ағзам мазхабындағылар үлкен күнә жасаған 

адамның «асылық етуші мүмін» екенін, оның ақыреттегі жағдайы Алланың 

қолында   болғандығын,   Ол   қаласа   жасаған   күнәсіне   қарай   жазалайтынын, 

қаласа,   күнәсін   кешіреді   деген   көзқараста   болды.   Осы   ұстанымына 

байланысты   Имам Ағзам   және  оның ізбасарларын   (ахлус-сунна  өкілдерін) 

мутазилиттер   «иржа   жасаушылар»   деп   білді.   Яғни,   мутазалиттердің 

пайымдауынша, үлкен күнә жасаушы мұсылманның имани халі һәм тартар 

жазасы мен алар сауабын анықтауды ақыретке қалдырушылар «муржия» деп 

аталды.   Сондай-ақ   мутазила   өкілдері   имам   Ағзамның:   «Иман   жүрекке 

бекітіледі.   Иман   артпайды   немесе   кемімейді»   деген   пікірі   үшін   оны   да 

муржияның қатарына қосқан еді. Мутазалиттердің Имам Ағзамды бұлай деп 

айтуының   себебі   оның   «иман   жүрекке   бекиді,   ол   артпайды   немесе 

кемімейді» деген пікірі амал етушілікті кемсіткен болып саналады деп білді. 

Алайда бүкіл ғұмырын амалдардың дұрыстығы мен бұрыстығын анықтауға 

арнаған  факиһты қалайша амал жасаушылықты кемсітті деп айта аламыз? 

Сонымен   бірге,   Мутазалиттердің   имам   Ағзамды   бұлай   қаралауының   бір 

себебі   –   Имам   Ағзам   мутазалиттердің   жақсылықты   Алла   жасатады, 

9

жамандықты   адам   өзі   жасайды   деген   тағдыр   түсінігін   жоққа   шығарған 

болатын.   Осындай   себептерге   байланысты   адасқан   ағым   өкілдері   Имам 

Ағзамды   жөн-жосықсыз   «иржа   жасаушы»   деп   сынады.   Ал,   шын   мәнінде 

Имам   Ағзам   муржия   өкілдері   сияқты   «кәпірге   құлшылық   сауабының 

болмайтыны   секілді   момынның   да   жасаған   күнәсі   иманына   әсер   етпейді» 

деген ұстанымда болған емес. Ол үлкен күнәні күнә деп тани отырып, оны 

жасаған мұсылманның ақыреттік халі (кәпірге шығарыла ма, жоқ әлде мәңгі 

азаптан құтқарыла ма) Аллаға ғана аян деген ұстанымда болды.

М.Исахан

5. Исламдағы ақида жайындағы көптеген тартыстар Аллаға мекен  

беруге   байланысты   болып   келеді.   Матуриди   ақидасы   бұл   туралы   не  

дейді? Жалпы ақиданың әртүрлі болуы қауіпті ме?

Мұхаммед   пайғамбардың   (с.а.у.)   сара   жолын   ұстанушы   әһлу   сунна 

ғұламалары «Алла барлық нәрсені жоқтан бар етті» деп сенеді. Әуелі Алла 

бар еді. Одан өзге ешнәрсе жоқ еді. Уақыт та, мекен де, бұрын болмаған. 

Оларды Алла кейін жаратты. Ал енді сол кейін жаратылған мекенге Алланың 

енуі шариғатқа томпақ, сау ақылға сиымсыз. Аллаға мекен беру – Алланы 

жаратылысқа ұқсату, теңеу. Мекен – жаратылыстың өмір сүру ортасы. Алла 

өмір   сүруде   мекенге   мұқтаж   емес.   Сол   себепті   ғұламалар   «Алла   тағала 

мекеннен пәк» деген көзқарасты ұстанды.

Алайда кейінірек «Алла барлық жерде, Алла аспанда, Алла аршының 

үстінде» деген және т.б. мекен беру сенімін ұстанған топтар пайда болды. 

Ондайларға   ғұламалар   бүгінгі   күнге   дейін   тиісінше   жауап   беріп   келді. 

«Алланы кемшіліктен, жаратылысқа ұқсатудан пәктеу» (тәнзиһ) принципін 

ұстанған суннит ғалымдары мынадай мухкам (ұғынықты, бір ғана мағынаны 

қамтитын) аяттарға иек артты: «Алла ешбір нәрсеге ұқсамайды. Алла бәрін 

естуші,   көруші»   («Шура»   сүресі,   11-аят),   «...   Аллаға   ешнәрсе   тең   емес» 

(«Ықылас» сүресі, 4-аят) және т.б. аяттар.

Соңғы   кездері   Матуриди   ақидасына   «матуридилер   Алланы   барлық 

жерде» деп есептейді деген негізсіз жалалар жабылып жүр. Оны айтушылар 

Матуриди   ақидасы   бойынша   жазылған   кітаптарды   оқымайды. 

Матуридилерді   адасқан   ағым   –   жаһмиямен   білместікпен   не   әдейі 

шатастырады. Сол жаһмия ағымы «Алла барлық жерде» деп сенеді. Ал енді 

матуридилердің сенімі бойынша бұл мәселе қалай?

Матуриди ақидасының негізін қалаушы Имам әл-Матуриди «Китабут-

таухид»   атты   еңбегінің   172-бетінде:   «...   Бұл   Алла   тағаланың   мекенмен 

сипатталудан пәк екенінің дәлелі. Өйткені, мекен болмай тұрып та, Алланың 

бар болғандығы анық. «Рахман аршыға истиуа етті» («Таһа» сүресі, 5-аят) 

деген   сөйлемде   Аллаға   мекен   белгілеуге   негіз   жоқ.   Алланың:   «Біз   адам 

баласына күре тамырынан да жақынбыз» («Қаф» сүресі, 16-аят), «Үш адам 

10

өзара сыбырласса, төртіншісі Алла болады» («Мүжәдәлә» сүресі, 7-аят), «Біз 

сендерге қарағанда оған әлде қайда жақынырақпыз» («Уақиға» сүресі, 84-аят) 

деген   сөздерінде   Аллаға   мекен   белгілеуге   негіз   болмағаны   сияқты»   десе, 

кітаптың келесі бетінде: «Міне, осыған орай «Алла барлық жерде» дегеннің 

сөзі негізсіз болып қалады. Себебі, Алланы белгілі бір мекенге қатысты ету 

мен барлық мекенге қатысты етудің арасында ешқандай айырмашылық жоқ» 

деп, Алланы барлық жерде деумен келіспейді.

Расында   да   Аллаға   аспан,   аршы   сияқты   белгілі   бір   мекен   беру   мен 

«Алла барлық жерде» деп айту екеуі де Аллаға мекен беру емес пе? Тап осы 

мәселені матуриди ақидасын ұстанатын ғалым Нуруддин әс-Сабуни былайша 

түсіндіреді: «Сондай-ақ  «Алла барлық жерде» деген сөз мүлдем дұрыс емес. 

Себебі, бір мекенде мекендейтіннің өзі бір мезгілде екі жерде болуы мүмкін 

емес. Ал енді мекендеуі мүмкін болмаған Алланың барлық мекенде болуы 

қалайша   мүмкін   болсын?!   Мұнымен   қатар   «Алла   тағала   затымен   (өз 

болмысымен) емес, бірақ білімімен барлық жерде» деп айту да дұрыс сөз 

емес. Өйткені, бір мекенді білетін біреу туралы «ол өзінің білімімен сонда» 

деп айтылмайды».

Демек, матуриди сенімінде Алланы затымен де, білімімен де «белгілі 

бір жерде» деп те, «барлық жерде» деп те айтуға болмайды.

Қорыта   айтқанда,   әһлу   сунна   жолындағы   сәләф   пен   халаф 

ғұламаларының сенімінде Алла мекен мен уақытқа тәуелді емес. «Алла өз 

затымен аспанда» деп сену «Зұхруф» сүресінің 84-аятына қайшы: «Ол сондай 

Алла,   көкте   де   Тәңір,   сондай-ақ   жерде   де   Тәңір.   Әрі   Ол   аса   дана,   толық 

білуші».

Алланың заты мен сипаттарына қатысты аят-хадистерді осылай түсіну 

әһлу   суннаның,   соның   ішінде   матуриди   сенімі   екенін   ұққан   болсақ, 

бабаларымыз дәл сол матуриди ақидасын ұстанғанын ұмытпайық. Мысалы, 

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Бар Құдай көкте де емес, жерде де емес» десе, 

Абай   атамыз:   «Мекен   берген,   халық   қылған   ол   ләмәкән»   деп,   Алланы 

мекенсіз деп сипаттаған.