Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

757 
6В04106 «Банк ісі және қаржы менеджменті», ББ бағдарламасының 
1 курс студенті 
Ғылыми жетекші
: Джакупова А.Н., менеджмент магистрі, аға оқытушы 
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ. 
Ақша-несие саясаты – ақша-несие органдарының макроэкономикалық саясаты, түпкілікті 
мақсаттардың жиынтығына қол жеткізу үшін ақша нарығының конъюнктурасы (қысқа 
мерзімді пайыздық мөлшерлеме, номиналды айырбас бағамы немесе банк секторының 
ағымдағы өтімділік деңгейі) арқылы жиынтық сұранысты басқаруға бағытталған шаралар 
кешені, ол баға тұрақтылығын, тұрақты айырбас бағамын қолдауды, қаржылық тұрақтылықты 
және теңгерімді экономикалық өсуді қамтамасыз етуді қамтуы мүмкін. Ақша жүйесі мемлекет 
экономикасының құрамдас бөлігі болып табылады, оның негізгі қызметі макроэкономиканы 
тұрақтандыруды қамтамасыз ету болып табылады. Ол айналымдағы денелердің санын өзгерту 
арқылы жүзеге асырылады 
Альтернативті анықтамалар: 
1.
Халықаралық валюта қоры
: инфляция мен өндірісті тұрақтандырудың кейбір 
комбинациясына қол жеткізу үшін экономикадағы ақша ұсынысын басқару. 
2.
Неміс Бундесбанкі
: орталық банктің өз мақсаттарына жету үшін қолданатын шаралары, 
олардың бірі пайыздық мөлшерлемелерді және ақша нарығындағы сұраныс пен ұсыныс 
жағдайларын басқару үшін ақша-несие саясатының құралдарын пайдалану арқылы 
бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.
3.
Австралияның резервтік банкі
: экономикадағы басқа пайыздық мөлшерлемелерге әсер 
ететін және қарыз алушылар мен несие берушілердің мінез-құлқын, экономикалық 
белсенділікті және ақыр соңында инфляцияны анықтайтын ақша нарығының пайыздық 
мөлшерлемесін белгілеу. 
4.
Британ энциклопедиясы
: экономикалық белсенділікке, атап айтқанда ақша мен несие 
ұсынысын бақылауға, сондай-ақ пайыздық мөлшерлемелерді өзгертуге ықпал ету үшін 
үкіметтер қабылдайтын шаралар. 
5.
Financial Times редакциялық лексиконы
: монетарлық органдардың қолындағы 
құралдарды пайдалана отырып, ақша массасын басқару жөніндегі шешімдері: базалық 
пайыздық мөлшерлемелердің өзгеруі, ақша нарығында операцияларды жүргізу және 
банктерге қойылатын резервтік талаптарды өзгерту. 
Ақша-несие саясатының объектілері, субъектілері және заттары: 
- Ақша-несие саясатының объектілері: ақша-несие органдарының, банктердің және 
банктік емес ұйымдардың әрекеттерінің нәтижесінде өзгеретін ақша нарығындағы сұраныс 
пен ұсыныс. 
- Ақша-несие саясатының субъектілері: орталық банк өзара әрекеттесетін экономикалық 
агенттер, қаржы жүйесінің жұмысына қатысатын банктер және басқа да қаржы институттары, 
сондай-ақ орталық банктің өзі. 
- Ақша-несие саясатының заттары: ақша нарығындағы тепе-теңдікті сипаттайтын 
экономикалық айнымалылар: ақша массасы (ақша базасы немесе ақша агрегаты), қысқа 
мерзімді номиналды пайыз мөлшерлемесі, номиналды айырбас бағамы, банк секторының 
ағымдағы өтімділігі. 
- Ақша-несие саясатының жүргізушісі: ақша-несие саясатына жауапты ақша-несие 
органдары. 
Номиналды ақша-несие саясатының якоры - нарықтық экономика жағдайында 
орталық банктер ұлттық заңнамада белгіленген ақша-несие саясатының мақсаттарына тікелей 
қол жеткізе алмайды. 
Осы себепті олар түпкілікті мақсатқа жетуге ықпал ететін ақша-несие саясатының 
қосалқы міндеттерін қояды. Ақша-несие саясатының мақсаты немесе нысаналы ақша-несие 
саясаты саясат құралдарының (құралдық айнымалылар) комбинациясы мен мәндерін таңдау 
арқылы қол жеткізуге ұмтылатын тұрақты сандық көрсеткіш (экономикалық айнымалы) 

758 
болып табылады. Ақша-несие саясатының мақсаты айқын (жария немесе айқын) және 
жасырын (имплицитті) болуы мүмкін.
Ақша-несие саясатының айқын мақсаты ақша-несие органдары өз қызметінің мақсаты 
ретінде жария түрде жариялайтын экономикалық айнымалы болып табылады. Олар саясат 
мақсатының нақты сандық мәнімен сипатталады.
Ақша-несие саясатының принциптері - ақша-несие саясатының принциптеріне, яғни 
орталық банк саясатының міндетті болып табылатын негізгі нормалары мен ережелеріне 
жатады: 
1.
Нақты номиналды ақша-несие саясатының тірегін таңдау; 
2.
Орталық банктің экономикалық және саяси тәуелсіздігі; 
3.
Орталық банктің қоғам алдындағы жауапкершілігі мен есеп беруі; 
4.
Ақша-несие саясатының ақпараттық ашықтығы (мөлдірлігі). 
Ақша-несие саясатының мақсаты - елдегі қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға, 
сақтандыру нарығының, бағалы қағаздар нарығының әрі қарай дамуына және банк 
жүйесінің нығая түсуіне, экономикалық нақты секторды банктердің несиелеуінің 
әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларының 
жетілдірілуіне мүмкіндік туғызады және ұлттық валюта тұрақтылығын, яғни оның 
төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз 
етуді көздейді.
Ақша-несие реттеудің
негізгі объектісі – жалпы
төлемқабілетті 
сұраныстың 
әртүрлі
компонеттерінің өзгеру 
динамикасына 
әсер 
ететін, 
экономикадағы жалпы ақшалай және ақшалай емес ақша массасы болып табылады. 
Өз мәніндегі ақша-несие саясатын жүргізу ғана Ұлттық банкке және оның жүргізіп 
отырған ақша-несие саясатына деген нарық қатысушыларының және жалпы халықтың 
сенімін қамтамасыз ететін болады.
Ақша-
несие саясаты мемлекеттің экономикалық саясатының аса маңызды құрамдасының бірі бо
лып табылады.
Қазақстан Республикасында оны ҚР Ұлттық банкі экономикалық өсудің тұрақтылығ
ын, 
жұмыссыздық пен инфляцияның төмен деңгейін қамтамасыз ету мақсатында пайыздық ста
вканы, 
валюта
бағамын,өтімділікті, төлем қабілеттілігін
және т.б белгілей отырып, 
банктердің
қызметіне ықпал ету арқылы
жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты-
нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін 
білдіреді. Ақша-несие саясаты
дегеніміз – бұл айналыстағы
ақша жиынын, 
несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін бағытталғ
ан шаралар жиынтығы. 
Ақша – несие саясатының келесі міндеті – қаржы нарығының тұрақтылығын қамтам
асыз ету, инфляция өсімінің залалды зардаптарын төмендету, сонымен бір мезгілде экономи
калық өрлеуді ынталандыру үшін нақтылы айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру. 
Ақшанесие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика секторын дұрыстаңд
ай білуге, сондай-ақ несие 
беру 
мүмкіндігі 
туралы, төлем 
балансы сұрақтарын 
шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар 
басқа факторлар 
мен қарыз 
алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді . 
Ақша- несие саясатының негізінде ақша мен ақша несие саясатының экономикаға 
әсер ету процесін зерттейтін ақша теориясы жатыр. Мемлекеттің ақша-несие саясаты 
экономиканы мемлекеттік реттеудің маңызды құралы ретінде қарастырылады.
Мемлекеттің ақша-несие саясатының ең басты мақсаты - баға тұрақтылығын, тиімді 
еңбекпен қамтамасыз ету мен жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемінің өсуін қамтамасыз ету. 
Бұл мақсат ұзақ уақытта жүзеге асатын жылдарға созылатын және нарықтық конъюнктураның 
өзгерісін тез сезіне бермейтін ақша-несие саясаты шеңберінде жүзеге асырылатын шаралар 

759 
арқылы жүргізіледі. Осыған байланысты ағымды ақша-несие саясаты ірі тапсырмаларға 
қарағанда нақты және мүмкін мақсаттарға бағытталады.
Кез-келген жағдайда да мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізуші болып, өзіне тән 
қызметтеріне сәйкес орталық банк есептелінеді, ал саясаттың объектілері ақша нарығындағы 
ұсыныс пен сұраныс болады. «Саясат» — бұл мемлекетке қатысты іс, мемелекеттік қызмет. 
Сондықтан да ақша-несие саясаты — бұл мемлекеттің ерекше қызметі. Ол оның көмегімен 
елдің ақша-несие процестері реттелетін жүйесіне шаралар жасап, жүзеге асыруда көрінеді. 
Ақша-несие саясаты елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге және 
экономикалық өсу үшін қолайлы жағдайлар жасауға бағытталған мемлекеттің экономикалық 
саясатының маңызды құрамдас бөлімдерінің бірі болып табылады. Ақша-несие саясаты – бұл 
макроэкономикалық процестердің мемлекетке қажетті бағытта дамуы үшін Орталық банктің 
ақша айналымы мен несие қатынастар саласында жүргізетін іс-әрекеттер жиынтығы. Несие 
саясатының мақсаты, егер оны жалпы экономикалық саясат мақсатының нақты көрінісі 
ретінде алғанда, ел шаруашылығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету.
Қазіргі замандағы қоғанда ақша өте үлкен және алуан түрлі рөлді атқарады. Ақшаның 
рөлі жалпы балама түріндегі маңызымен анықталыды, өйткені бұл рөлге айрықша арнайы 
тауарларды бөліп шығару тауар өндірісі мен айналысының заңы болып табылады. Ақша 
тауарларды айырбастау құралы ретінде әрекет етпейді, ол өндіріспен үздіксіз байланыста 
болады. Ақша тауарлар мен қызметінің үлкен массасының қозғалысын, сонымен бірге қаржы 
– несие жүйесі арқылы жеткізушілер мен тұтынушылар арасында ақша құралдарының 
қозғалысын туындатады.
Ақша нарықтық экономикадағы рөлі ақша жинақтарын қалыптастырудың 
механизмдерін құру және кеңейтуде, барлық қаржылық ресурстарды жұмылдыруда және 
оларды ұдайы өндірісте тиімді қолдану үшін инвесторларға беруде жатыр. Ақшаның 
экономикалық жүйедегі қоғамдық рөлі мынада, яғни олар нарықтық экономикадығы тәуелсіз 
субъектілер арасында байланыстырушы буын болып табылады.
Ақша – несиелік реттеудің мақсаты – ақша массасының өсуін тежеу, инфляцияны 
болдырмау, елдегі Жалпы Ішкі Өнімнің өсуін ынталандыру.
Несиелеу процесі кезінде ақша массасының құрылымына, төлем айналысына және 
ақша айналымының жылдамдығына әсер ететін сол ақша айналымы үшін түрліше төлем 
қаржылары құрылады. Айналымда ең қарапайым қарыздық міндеттемелер – вексельдерден 
бастап қазіргі электрондық ақшаларға дейінгі несие ақшаның түрліше формалары пайда 
болады.
Ақша экономикада өте маңызды рөлді атқарады: ол трансакциялық шығындарды 
төмендету есебінен экономиканың жеңіл қозғлысы жүзеге асады, ол еңбектің мамандануы мен 
бөлінісін ынталандырады. Ақша-несие саясатын пайдалана отырып, мемлекет инфляция 
мен жұмыссыздықтың төменгі дәрежесі тән экономиканы құруға ұмтылады. Бұл міндетті 
орындау үшін ол ақша ұсынысына бақылау орнатуы керек. Ақша айналымын реттеу үшін 
монетарлық реттеудің классикалық құралдары – ашық рыноктағы операциялар, міндетті 
резервтер нормасының өзгеруі пайдаланады. Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы 
ақша жиынын, несие көлемін реттеу мақсатында мемлекеттің ақша-несие саласында 
қолданатын өзара байланысты шаралар жиынтығы. Мемлекет өндірістік салаға тікелей әсер 
ете алмайды, ол кәсіпкерлік шешімдерге тек жанама реттеу арқылы әсер етеді.
Сондықтан ақша-несие саясаты мемлекеттің өндіріске әсер етуінің тиімді әрі икемді 
әдісі болып табылады. Ақша-несие саясатының мақсаты – ұлттық шаруашылықтың тұрақты 
дамуы мен тепе-теңдікте болуын қамтамасыз ету.
Қазіргі
таңда
Қазақстанда
жүргізіліп
отырған
ақша-
несие саясаты жайлы мынадай түйіндер шығаруға болады: 

Ақша-несие
саясаты 
– 
бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге
, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы;

760 

Ақша-несие
саясатының
басты
мақсаты 
– 
ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шете
л валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді;

Ақша-несие
саясатының
макроэкономикалық
деңгейдегі
субьектісі 
– 
Ұлттық банк болып табылады; ҚР Ұлттық банкінің басты міндеті – 
ұлттық
валютаның
тұрақтылығын
қамтамасыз
ету,
ҚР-дағы
ақша-
несие саясатын жүргізу, екінші деңгейлі банктер қызметін қадағалау;

Ақша-
несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу обьектілеріне экономикадағы қ
олма-қол және қолма-қол ақшасыз жиын жатады;

Инфляциямен
күрес 
– 
ақша-несие
саясатының
басты
мақсаты. 
Инфляцияны реттеу жөнінде қолданылатын шаралар Ұлттық банктің ақша-
несие саясатының негізгі бағыттарында айқындалған.
Жалпы алғанда, бүгінгі еліміздің экономикасвн сараптаушы әлемдік сарапшылар
тұрақты әрі қарқынды дамып келе жатқан жағдайын жоғары бағалауы - 
әуел бастағы нарықтық экономиканы таңдауындағы дұрыс бағыт алғанын айғақтайды.
Бүгінгі
таңда
Қазақстанда
жүргізіліп
отырған
ақша-
несие саясаты соңғы жылдар көлемінде қалыптасудың жолынан өтіп, тұрлаулы саясатқа
айналалғанына куә болып отырмыз.Нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасы егеменді 
ел ретінде өзінің даму жолында шетелдермен төлем балансы және оның ақша-несие және 
валюталық саясатын, олардың өзара байланысы мен даму ерекшеліктерін қалыптастыру мен 
нарық талаптарына түсіндіру міндеттерін жоспарға алып, бұл мәселені кезкк 
күттірмей шешілуі еліміздің экономикасы мен ертеңі үшін ауадай қажет екендігін 
айқындады. 
Ақша-несие
саясатын пайдалана отырып, 
мемлекет инфляция мен жұмыссыздықтың төменгі дәрежесі мен экономиканы құруға ұмты
лады. Бұл міндетті орындау үшін ол ақша ұсынысына бақылау орнату қажет. Экономикасы 
өркендеген 
басқа
елдердегідей, 
Қазақстан Республикасының
Ұлттық 
банкісі экономиканы реттеуді тікелей өзі емес, ақша-несие жүйелері арқылы жүргізеді, 
Сонымен қатар, ақша-несиелік әсер етудің жолдары мен әдістерін таңдау Ұлттық банк 
жүйесінің ерекшелігінен, елдің экономикасының бағдарынан тәуелді. Біз нарықтық 
экономиканың реттелетін жүйе екенін білеміз. Оның барлық элементтері үнемі сұраныс пен 
ұсыныстың әсеріне тәуелді болады, яғни сұраныс пен ұсыныс қатынастарымен реттеледі. 
Ондай болса неліктен мемлекет ақша-несие қатынасына араласуы керек. Ақша-несие 
қатынасы нарықтық қатынас жүйесінде ерекше орынға ие. Өйткені ақшамен несиесіз 
нарықтық экономиканың болуы мүмкін емес. Ақша-несие қатынасы —барлық нарыктық 
байланыстардың негізі, сондықтанда оның қызметін тек қана сұраныс пен ұсыныстың 
заңдарының талабына бере салу мүмкін емес. 
Қорыта айтқанда,Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляция деңгейінің төмен 
қарқының ұстауға бағытталған.бұл жұмыстарды жасау үшін ақша базасының деңгейін 
реттейді. 
Ақша-несие саясатының басты мақсаты мен құралдарының көмегімен еліміздің 
экономикасын реттеуге болатынын айта кетуіміз керек.

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: