Ќазаќстан республикасы ѓылым жєне білім министірлігі
Дәрiс 4. Реологиялық денелердің классификациясы және олардың құрылымдық-механикалық қасиеттері
жүктеу/скачать 1,07 Mb.
|
?àçà?ñòàí ðåñïóáëèêàñûíû? ?ûëûì æ?íå á³ë³ì ìèíèñò³ðë³ã³
| Дәрiс 4. Реологиялық денелердің классификациясы және олардың құрылымдық-механикалық қасиеттері.
Дәріс жоспары: 1. Қарапайым реологиялық денелердің механикалық моделдері. 2. Механикалық модельдер негiзiндегi нақты денелердiң классификациясы. 3. Құрылымдық–механикалық қасиеттердiң негiзгi топтары. 1. Қарапайым реологиялық денелердің келесі механикалық моделдері белгілі: Ньютон моделі, Гук моделі, Сен-Венан моделі, Рэнкин моделi және Пелег моделі. Ньютон моделі демпфер (сурет 4.1, а), немесе тұтқыр сұйықтың моделі болып табылады. Бұған сәйкес математикалық модель қарапайым ығысудағы реологиялық тұрақты – тұтқырлық үшін ньютондық дене күйінің реологиялық теңдеуі болып табылады. Бұған сәйкес математикалық модель ньютондық дененiң қарапайым ығысқан кезiндегi күйiнiң реологиялық теңдеуi болып табылады, реологиялық тұрақты — тұтқырлық . Гук моделi болып серiппе (сурет 4.1, б) немесе серпiмдi қатты дене моделi болып табылады. Бұған сәйкес математикалық модель гуктық қатты дененiң қарапайым ығысқан кезiндегi (созылу мен сығылу кезiндегi) күйiнiң реологиялық теңдеуi болып, ал реологиялық тұрақты — ығысу модулi G болып табылады. Сен-Венан моделi екi үйкелiс түрiнде бейнеленiп, нақты пластикалық дене моделi ретiнде сипатталады (сурет 4.1, в). Ағу шегiнен аз жүктеу кезiнде ол ешқандай қозғалыссыз, ал одан асқанда шексiз деформацияланады. Ағу шегi пластикалық элементтiң реологиялық тұрақтысы болып табылады. Тамақ өнiмдерiнiң құрылымдық-механикалық қасиеттерiн меңгеруде олардың лездiк қалпына келмейтiн деформациялары кезiндегi бүлiнуiн тексередi. Рэнкин моделi немесе қатты дене моделi екi iлiнiскен пластиналар жұбы түрiнде бейнеленедi (сурет 4.1, г). Бұл элемент үшiн реологиялық тұрақты берiктiк шегi () болып табылады.. Егер өстiк жүктелу шамасы берiктiк шегiнен асып кетсе, онда iлiнiскен пластиналар ажырайды. Лездiк қайтып қалпына келмейтiн деформацияларды Пелег моделi немесе қатты дене моделi ескере алады. Пелег моделiн (сурет 4.1, д) жүктеу кезiнде 0-дiк шекке дейiн деформацияланады, ал түйiсу жүзеге асқаннан кейiн өзiн қатты дене ретiнде ұстайды. Сурет 4.1. Элементарлық реологиялық моделдердi сипаттайтын механикалық моделдер: а - Ньютон моделi; б – Гук моделi; в - Сен-Венан моделi; г – Рэнкин моделi; д – Пелег моделi. Тiзбектелiп қосылуда барлық денелердiң кернеуi бiрдей болады, ал олардың деформациялары қосылады ; Параллель қосылуда барлық денелердiң деформациялануы бiрдей, ал моделдiң жалпы моделi жекеленген денелердiң кернеуiнен құралады ; Элементарлы моделдi денелер үшiн кернеу мен деформацияның уақыт бойынша туындысын қосқан дұрыс болады. ; ; ; . 2. Элементарлы және күрделi моделдi денелердiң бiросьтiк кернеулiк жағдайындағы деформациялық күйi келесi дифференциалды теңдеумен сипатталады: Теңдеудiң сол жағында кернеу және оның уақыт бойынша туындылары , және , сонымен қатар материал тұрақтылары орналасады. Оң жағында деформация , оның тұрақтылары , және , сонымен қатар материал тұрақтылары В0, В1, В2, В3, … және коэффициент С. Элементарлы модельдi денелердiң бiр ғана тұрақтысы болады. Гуктың серпiмдi элементi мен Сен-Венанның (сурет 4.2) пластикалық элементiн тiзбектеп қосқан жағдайда серпiмдi-пластикалық дене моделi алынады. болған кезде материалдың серпiмдi деформациялануы, ал - пластикалық ағуы жүзеге асады. Сурет 4.2. Серпiмдi-пластикалық денесінің моделi және - диаграммасы. Кельвин-Фойгттың тұтқыр-пластикалық денесi Гуктың серпiмдi элементiмен ньютонның тұтқыр элементiн параллель қосқанда алынған механикалық модельмен сипатталады. Максвеллдiң механикалық модель Гук пен Ньютон элементтерiн тiзбектеп қосқанда алынады. Екi элементке де бiрдей кернеу әсер етедi. Кельвин мен Максвеллдiң жалпыланған моделерiне тұтқырлық пен серпiмдiлiк қасиеттерi тән. Сондықтан олардың кернеу әсерiнен деформациялануы Кельвина-Фойгттың және Максвеллдiң денелерiнiң құраушы элементтерiнiң қосындысына тең. Шведов-Бингамның тұтқыр-пластикалық денесiнiң екi элементтi механикалық моделi Ньютон және Сен-Венанның параллель қосылған элементтерiнен құралады. Егер болса, онда дене деформацияланбайтын абсолюттi қатты дене күйiнде болады. Бингамның механикалық моделi Гук, Ньютон және Сен-Венанның элементтерiнен тұрады. Шведов моделiнiң кезндегi деформациялануы Гук элементiне байланысты болады. 3. Нақты дененің алдын-ала жасалған эксперименттер нәтижесінде «идеалды» реологиялық денелердің қай түріне жататындығын анықтап білу зерттеуге арналған аспапты таңдауға және оқып меңгеруге қажетті қасиеттерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен математикалық моделдеу негізінде жіктеудің феноменологиялық (объективті шындықты есепке алмай) тәсілі жайында қарастырамыз. Р.И. Щищенко ұсынған қатынасының шамасы бойынша заттың өз пішінін сақтап қалу қабілеттілік өлшемін көрсететін нақты денелердің қарапайым классификациясымен танысайық.
Б.А. Николаев механикалық қасиеттерінің шамасы бойынша (серпімділік модулі, тұтқырлық) денелердің жалпыланған жіктелуін ұсынды. Бірінші топқа ол қатты және қатты тәріздес денелерді (қатты май, еттің тұтас бөліктері, печенье және тағы басқалар); екінші топқа қатты-сұйық (ет фаршы, ірімшік және тағы басқа); үшінші топқа сұйықтарды және сұйық тәріздес заттарды (еріген май, сүт, сорпа, бал, су және т.б.) жатқызды. Нақты денелердің дәрежелік теңдеу көмегімен жіктелуін қарастырайық: және мұндағы В1* - жылдамдық градиентінің бірлік мәніндегі тиімді тұтқырлыққа пропорционал коэффициент; n – логарифмдік шкалада ағу сызығының көлбеулік бұрышын сипаттайтын ағу индексі. Кестеде 4.1 өз қасиеттерін уақытқа сәйкес өзгертпейтін жүйелер көрсетілген. Кейбір жүйелер өз қасиеттерін уақытқа қатысты өзгертеді: мысалы, тиксотропты – ығысу кернеуі және тиімді тұтқырлығы ығысу кезінде азаяды; реопектті – жылдамдық градиенті тұрақты болған кезде жүйеге жанама кереулер әсер еткенде ығысу кернеуі мен тиімді тұтқырлық біртіндеп өседі.
Н.В. Михайлов және П.А. Ребиндердің реологиялық денелерін тиімді тұтқырлығына және релаксация периодына байланысты сұйық тәріздес және қатты тәріздес деп бөледі. Сұйық тәріздес жүйелерге шектік ығысу кернеуі болмайтын ньютондық сұйықтар мен құрылымдық жүйелер, қатты тәріздес жүйелерге статикалық және динамикалық қасиетіне ие болатын серпімді-пластикалық, шартты пластикалық және басқа денелер жатады. Дисперсті жүйелердің құрылымдық механикалық қасиетінің негізгі сипаты ретінде тиімді тұтқырлықтың кернеуден және ығысу жылдамдығынан тәуелділігін қабылдайды. Себебі тиімді тұтқырлық қалыптасқан ағындағы құрылымының бұзылу және қалпына келу процестері арасындағы тепе-теңдікті сипаттайтын негізгі сипаттама болып табылады. Құрылымдық жүйелердің негізгі ығысулық қасиеттеріне - пластикалық және тиімді тұтқырлық, релаксация периоды , жанасу жерінде болатын сырғанау кезіндегі бұзылмаған құрылымның неғұрлым үлкен тұтқырлығы, шектік бұзылған құрылымның тұтқырлығы (m), ығысудың серпімділік модулі G; шартты - статикалық және динамикалық ағу шектері, ығысудың шектік кернеуі 0, серпімді эластикалық ажырау кезіндегі құрылым қатаңдығы жатады. Тиімді тұтқырлықтың ығысу кернеуіне қатысты өзгеру тәуелділігіне байланысты, құрылымның бұзылу дәрежесін α Ребиндер әдісі бойынша анықтауға болады: Бұл сипаттама бастапқы жағдаймен салыстырғанда құрылымның қай бөлігінің бұзылғандығын көрсетеді. Дисперсті жүйелердің сипаттамасы үшін серпімділік модулі және релаксация периоды маңызды рөл атқарады. Эксперименттік нәтижелерді өңдеу кезінде қисықтың барлық бөлігін бір ғана теңдеумен өрнектеу мүмкін емес. Мұндай жағдайларда реологиялық қасиеттерді кернедің және деформацияның белгілі бір аралығы үшін есептейді. Егер тәжірибелік қисық түзуленбесе, онда тұтқырлық жылдамдық градиенті өскен сайын жылдам өзгереді және қарапайым зерттеу кезінде деформация ұзақтығының тұтқырлыққа әсерін байқау мүмкін болмайды. Псевдопластиклық жүйелердің эффективті тұтқырлығының төмендеуі құрылымдық тордың және бөлік агрегаттарының бұзылу сипатына байланысты болады. Дилатантты жүйелердің эффективті тұтқырлығының өсуі бөліктердің «кеңеюімен» байланысты болады. Бұл дисперсионды орта қабықшалары қалыңдығының азаюына және кедергі күшінің өсуіне әсер етеді. Тиксотропты жүйелерге құрылымның бұзылғаннан кейін қайта қалпына келуі және деформация кезінде белгілі бір шекке дейін үздіксіз қалыпқа келуі жатады. Құрылымдық-механикалық қасиеттер ішінде ерекше орынды беттік қасиеттер алады (жабысқақтық, үйкеліс коэффициенті). Олар қалыпты үзілу және ығысу кезіндегі конструкциондық материал мен өнім беттері аралығындағы өзара әсерлесу күштерін сипаттайды. Өзінді тексеруге арналған сұрақтар 1. Қарапайым реологиялық денелердің қандай механикалық моделдері? 2. Ньютон моделі қандай? 3. Гук моделi не болып табылады? 4. Сен-Венан моделi қандай болады? 5. Рэнкин моделi не болып табылады? 6. Кельвин-Фойгттың тұтқыр-пластикалық денесi қандай механикалық модельмен сипатталады? 7. Максвеллдiң механикалық моделінің түрі қандай? 8. Шведов-Бингамның тұтқыр-пластикалық денесiнiң түрі қандай? 9. Бингамның механикалық моделi қандай элементтерiнен тұрады? 10. Б.А. Николаев не ұсынды? 11. Нақты денелердің дәрежелік теңдеу көмегімен жіктелуі қандай теңдеулермен қарастырылады? 12. Тиімді тұтқырлықтың ығысу кернеуіне қатысты өзгеру тәуелділігіне байланысты, құрылымның бұзылу дәрежесін α кімнің әдісі бойынша анықтауға болады? Ол қандай формуламен анықталады? Ұсынылатын әдебиет: 1. Горбатов А.В. Реология мясных и молочных продуктов. – М.: Пищевая промышленность, 1979. – 384 с. 2. Мачихин Ю.А., Мачихин С.А. Инженерная реология пищевых продуктов. – М.: Легкая и пищевая промышленность, 1981. – 215 с. 3. Реология пищевых продуктов. /Еркебаев М.Ж., Кулажанов Т.К., Мачихин Ю.А., Медведков Е.Б. – Алматы, 2003. – 192 с. 4. Реология пищевых масс /К.П. Гуськов, Ю.А. Мачихин, С.А. Мачихин и др. – М.: Пищевая промышленность, 1970. – 207 с. 5. Реометрия пищевого сырья и продуктов: Справочник /Под ред. Ю.А. Мачихина. – М.: Агропромиздат. – 1990 – 271 с. жүктеу/скачать 1,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|