ә) Некелесу түрлері және отбасындағы әйел мәртебесі

7 
салынды. Бірақ, бұрын өткені өтті. Ақиқатында, Алла – өте Кешірімді, 
ерекше Рақымды» (Ниса, 22-23) деп ескерту жасалған. 
Ерлі-зайыптылардың ажырасуы да толықтай ер адамның қолында 
болды. Исламға дейінгі дәуірдегі арабтардың азат әйелдерге қарағанда 
күңдермен ойнастық жасауы жиі кездесетін. Мысалы, Әбу Дауд Амр ибн 
Шұғайб арқылы оның атасынан жеткізген хадисте бір кісі орнынан тұрып: 
«Уа, Алла Елшісі! Негізінде, пәленше – менің балам. Жәһилият кезінде оның 
анасымен ойнастық жасағанмын» дегенде, Алла елшісі: «Исламда баланы 
біреуге таңушылық жоқ, жәһилияттің ісі жоғалды. Бала төсектікі, ал 
ойнастық жасағанның балаға құқығы жоқ» деп шешім айтқан (Әбу Дәуд, 
Ахмад). 
Кейбір арабтар ұлдарын текті ету үшін әйелдерін өз қолымен ақсүйек 
адамның төсегіне апарып жатқызатын. Жезөкше әйелдер жүкті болып қалған 
жағдайда, қаиф деген (сәуегей) келіп, еркектердің біріне мына баланың әкесі 
сенсің деп, оны зинадан туған балаға әке ететін. Арабтардың «шиғар» деген 
некесі бойынша, қыздары бар арабтар бір-біріне қыздарын қалыңмалсыз 
беріп үйленетін. «Бәдел» деген неке бойынша, арабтар әйелдерін бір-біріне 
беріп айырбас жасайтын. Күйеуі өлген жесірді туыстарының бірі өзіне әйел 
ететін.
Ислам отбасылық қарым-қатынасты бірізділікке түсіріп, әйел мен ердің, 
ата-ана мен балалардың құқықтарымен міндеттерін анықтап берді. Отбасы − 
адамның өз бақытын тауып, ұрпақт жалғастыратын, әрі ислам діні бойынша 
күнә деп саналатын жаман әрекеттерден қорғайтын бірден-бір қорған. Ислам 
діні бойынша отбасы түрі патриархаттық негізде қалыптасты. Алайда, бұл 
«қараңғылық дәуірдегі» ер адамның отбасыдағы үстемдігінен өзгеше еді. 
Бірақ, отбасын басқаруда отағасы белгілі құқықтарға ие болды. Мысалы, әке 
өз баласын сатуға немесе өлтіруге шешім қабылдауға құқығы болмады. 
Осыған байланысты қараңғылық дәуірде орын алған жас сәбиді өлтіру 
әдетіне тыйым салынды. Сондай-ақ, мұсылман құқығында әйел кейбір 
мәселелер бойынша күйеуінен тәуелсіз болды. Алайда, ислам шариғаты 
бойынша еркектің қоғамдағы атқарар жұмысы ауыр болғандықтан, ер 
адамның әйелден кейбір мәселелерде үстемдікке болып саналады. Бұл 
жайында Құран былай дейді: 
«Еркек әйелден бір саты жоғары тұрады. Себебі, ерлер әйелдер үшін 
мал-мүліктерін сарп етеді. Жақсы әйел еріне бойсұнады, ерлері жоқ кезде 
Алланы пана тұтып, өздерінің абыройын сақтайды. Ал егер олардан жаман 
қылық көрсеңдер үгіт-насихат айтып, ескертіңдер, оған көнбесе төсекте бірге 
жатпаңдар. Онда да болмаса (соңғы шара ретінде) ұрыңдар. Егер бағынса, 
басқа жол іздеп оларды жәбірлемеңдер. Алла сендерден ұлы, әрі үстем. Ерлі-
зайыпты екеудің ынтымағы жараспай бара жатқанынан қауіптенсеңдер, онда 
ер жағынан бір әділ адамды, әйел жағынан бір әділ адамды жұмсаңдар. Алла 
оларды татуластырар болса, онда араларының жарасып кетуіне дәнекер 
болыңдар. Алла шынында да бәрін біліп, барлығынан хабардар болып 
тұрады» (Ниса, 34-35). 

8 
Құранның бұл үкімдерінің басты мұраты отбасының татулығын сақтап, 
әйел мен ердің арасында келіспеушілік туындаған жағдайда, оны шешу үшін 
ортаға татуластырушыларды салып, отбасының айрылысуын тоқтатуды 
көздеген. Ислам діні патриархаттық отбасыны белгілі бір өлшемде ғана 
қолдады. Өйткені, отбасылық қатынаста ер адамның әйелдің көңіліне қарау, 
азық-түлікпен қамтамасыз ету, киіндіру секілді міндеттері және әйелдің 
тәуелсіз жеке көзқарасының болуы, мұсылман құқығында әйел мен еркектің 
белгілі бір деңгейде теңдігі болғандығын көрсетеді. Тарихта ислам мемлекеті 
қалыптаспай тұрып-ақ, Мекке кезеңінде Құран Кәрім әйел мен еркек теңдігін 
былай айқындады: «Шын мәнінде Мен сендерден еркек, әйел амал 
істеушілердің амалын зая етпеймін. Сендер бір-біріңненсіңдер» (әл-Имран, 
195). Мұхаммед пайғамбар да әйел мен еркектің теңдігі хақында: 
«Әйелдеріңіздің сіздерде, сіздердің әйелдеріңізде хақыларыңыз бар» деген 
болатын. 
Исламнан бұрынғы арабтардың азғынданғаны соншалықты, тіпті олар 
өгей шешелеріне де үйлене беретін. Құранда әке-анаға ізгілік жасау 
жайында: «Сендерге Алла тек өзіне ғана бойсұнуды бұйырды, ата-аналарыңа 
жақсылық жасауды өсиет етті. Олардың біреуі немесе екеуі бірдей қартайып 
(қалжырап) қалса «үһ» деуші болмаңдар, зекіп ұрыспаңдар. Екеуіне де ізетті 
болыңдар. Екеуіне де зор мейіріммен, кішіпейілмен бас иіңдер. «Аллаһым, 
олар мені бала кезімде қалай мәпелеп өсірсе, Сен де оларға сондай 
рахымдылық ете гөр!» деп айт» делінген (Исра, 23-24). 
Исламнан бұрынғы дәуірде арабтарда «Ниһлә» деп аталатын қыздың 
құны берілетін болған. Оны тек қыздың өкілдері алатын. Ал ислам шариғаты 
бойынша әйел адам мәһірдің құнын өзі белгілейді, жұмсауы да өз еркінде.
Исламға дейінгі араб қоғамындағы тұрпайы әдеттердің бірі – тайпалық 
дәстүр бойынша шеше, әйел, қыз, сәбилер мирас алу құқығына ие 
болмайтын. Тек соғысуға жарайтын ер адам ғана мирасты иеленетін. Осыдан 
араб қоғамында дүние-мүлікті мұраға қалдыруда үнемі келіспеушіліктер мен 
реніш туатын еді.
Құранда былай баяндалады: «Және Алланың сендерді басына тұрғызған 
малдарды ақылсыздарға бермеңдер (Жетімнің малын ақыл-есі толмай 
өздеріне тапсырмаңдар). Оларды тамақтандырып, киіндеріңдер де, оларға 
сыпайы сөз сөйлеңдер. Жетімдерді үйлену шағына жеткенше сынаңдар. 
Сонда егер олардан естиярлық көрсеңдер, дереу олардың малдарын өздеріне 
беріңдер. Сондай-ақ, олардың ержетуінен қорқып, ысыраптап, тездетіп 
жемеңдер..» (Ниса, 5-6).
Қайтыс болған адамның баласы болмай, әке-шешесі болса, онда әйеліне 
мұраның үштен бірі тиесілі болды. Егер, қайтыс болған адамның аға-іні, 
әпке-қарындасы болса, онда әйелге мұраның алтыдан бірі тиді. Ал, қайтыс 
болған адамның баласы мен әке-шешесі болмаса, онда әйеліне мұраның 
жартысы қалдырылды. Қайтыс болған адамның әке-шешесі жоқ, бірақ, 
балалары болса, онда әйелге мұраның төрттен бірі тиесілі. Қайтыс болған 
адамның әке-шешесі мен баласы болмаса, қайтыс болушының аға-іні, әпке-

9 
қарындастары мұраның алтыдан бірін ала алды. Ал, егер марқұмның 
туыстары көп болса, онда мұраның үштен бірі солардікі. Марқұмның 
артында жалғыз қыз баласы қалған жағдайда, мұраның үштен бірі қызына 
қалдырылып, мұраның қалған бөлігі жетім-жесір, жарлы-жақыбайларға 
берілді.
Исламға дейінгі араб қоғамындағы тағылық әдеттердің бірі, қайтыс 
болған адамның жесіріне қайтыс болған адамның ағасы немесе інісі мұра 
ретінде қарап, оған зорлықпен үйленетін. Ал, мұсылман құқы әйелдің еркі 
болмаса, зорлықпен әмеңгерлікке алуға тыйым салды. Бұл туралы Құранда: 
«Әй, мүміндер! Сендер үшін әйелдерге зорлықпен мұрагер болуларың халал 
емес..» (Ниса, 19). Шариғат заңы бойынша мұра алам деп бір-бірін 
өлтіргендерге мұрадан үлес берілмеді. Бұл туралы Мұхаммед пайғамбар: 
«Өлтірген адамға мұрадан үлес жоқ» деген болатын. Сонымен қатар, 
мұсылман құқында некесіз туылған балалар мұрагерлік құқына ие бола 
алмайды. 
Осылайша исламға дейін әйел затын құмар қандырушы бір сәттік 
ләззатқа балаған араб қоғамына ислам түбегейлі өзгерістер әкелді. Исламның 
келуімен ескі тағылық, тұрпайы іс-әрекеттердің бәріне тыйым салынып, 
жеңіл жүріс пен көңіл көтеру, зина секілді азғынданудан ада, пәк, белгілі бір 
тәртіпке бағынған абыройлы отбасы пайда болды. 

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: