Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетіінің тапсырысы бойынша
I. Шинжаң уйғурлириниң тилидики аталғу ижатчилиғи
жүктеу/скачать 2,8 Mb. Pdf көрінісі
|
I. Шинжаң уйғурлириниң тилидики аталғу ижатчилиғи Һәр қандақ тилниң аталғушунуаслиғи дөләтлик тил сәясити билән жәмийәт тәрәққиятидики ижтимаий өзгиришләрни әң бурун өзидә әкис етидиған «сәзгүр» қатлими болуп һесаплиниду. 30-жилларниң башлирида Шинжаң уйғурлириниң аталғушунаслиғи өзигә хас лексикилиқ васитилирини пайдилиниш арқилиқ шәкилләнди (буниңға бурун кирип өзләшкән әрәп-парис сөзлириму кириду): қурултай, төмүр йол, пирқә (партия), бәйнәлмиләл, (интернационал), бәяз (бир нәччә шаирниң шеирлар топлими) вә һаказилар. Кейин пәйдин-пәй уларниң тилиға рус вә бәйнәлмиләл аталғуларму киришкә башлиди. 40-жилларда һакимийәткә Гоминдаңниң келишигә бағлиқ сәясәт өзгирип, қайтидин йәнә әрәп-парис сөзлири қоллинишқа башланди. Аталғу ижатчилиқ жәрияни стихиялиқ һалда, өзи боларчилиқ йөнилиштә болди. 1949-жили
378 хитай инқилавиниң ғалибийити билән йеңи түзүмниң орниши түпәйли «Кеңәш Иттипақиниң тәжрибисини пайдилиниш» вә «улуқ коммунистик ака билән достлуққа» қаритилған сәясәт үстүнлүк алди. Мошу дәвирдә кеңәш уйғурлири тәрипидин хәйрихаһлик ярдәм сүпитидә рус, қазақ, өзбәк вә башқа СССР хәлиқлири билән чәт әл әдәбияти нәмунилиридин нурғунлиған бәдиий вә илмий-аммибап китаплар көп миқдарда тәржимә қилинип, Шинжаңға әвәтилишкә башланди. Мәсилән, Жумһурийитимизниң Миллий пәнләр академияси Мәркизий илмий китапханисиниң на дир әсәрләр фондида 40–50-жиллири тәржимә қилинған әдәбиятлар техи сақланмақта. Буниңдин ташқири, мәдәний мунасивәтләрниң ипадиси сүпитидә йәнә икки журнал: Қазақстанда «Қазақ ели» кейин «Йеңи һаят», Өзбекстанда «Шәриқ һәқиқити» нәшир килинди. Һалбуки, кеңәш уйғурлири мәзкүр китапларни оқушқа муйәссәр болалмиди, чүнки у әсәрләр әрәп графикисида бесилған болуп, пәқәт ШУАР уйғурлириға беғишланған еди. Оттура ва башланғуч мәктәпләргә беғишланған дәрисликләр асасән кеңәш уйғурлириниң ижадий зиялилири тәрипидйк йезилған. Бу амиллар, әлвәттә, мәлум дәрижидә әдәбий тилниң жуқурида зикир қилинған икки вариантиниң йеқинлишишиға сәвәп болди. Амма бу икки журнал асасән аммибап нәшир болғанлиқтин, асасий хәлиқ тилиниң һәммә байлиғини толуқ әкис етәлмәслиги тәбиий нәрсә. Иккинчи тәрәптин, мундақ кәң даиридики мәдъәний алмаштуруш ишлири, болупму тәржимә әдәбиятлар 40 – 50-жиллири ШУАР уйғурлириниң аммивий һалда рус тилини үгинишигә зимин тәйярлиған еди. Шу нәрсә мәлумки, бу мәсилиләр у вақитта Хитай һөкүмити тәрипидин һәртәрәплимә қоллап-қувәтләнгән. 1954-жили сентябрьдә болған умумхәлиқ вәкиллириниң қурултейи ХХЖ хәлиқлири тиллирида аталғушунаслиқ жәриянини русслаштуруш һәққидә мәхсус қарар қобул қилип, кәң йол ачқан еди. Амма- лекин-тил әмәлиятидики келишмәсликләр билән аталғушунаслиқтики һәр хиллиқниң болушиға қаримай, пүтүн бир аталғушунаслиқ системисини вә униң илмий принциплирини ишләп чиқиш кәби муһим мәсилиләр бир қетим болсиму муһакимә қилинған әмәс. Уйғур әдәбий тилиниң аталғу ижатчилиқ мәсилиси ХХЖ ШУАРдики уйғур вә башқа хәликләр тәрипидин ишитиливатқан йезиққа ислаһат жүргүзүшкә бағлиқ дәсләп 1956-жили Үрүмчи шәһиридә ШУАРдики аз санлиқ милләтләрниң тил вә йезиқ мәсилисигә беғишланған 1 илмий конференцияда қаралған еди. Униңда И.Турсунниң «Уйғур тилиниң әдәбий тили вә аталғушунаслиғини яритиш мәсилиси» тоғрилиқ доклади тиңшилип, уйғур әдәбий тили тәрәққиятиниң вә аталғуларниң илмий принциплирини таллаш һәм қоллиниш йоллири көрситилди.
379 У дәвирдики аталғу ижатчилиғиға болған мунасивәт рус тили вә шу арқилиқ қобул қилинған европа тиллириға аит өзләштүрмиләрниң Шинжаң вә кеңәш уйғурлириниң аталғушунаслиғиға хас умумийлиқтин ибарәт еди. ШУАР уйғурлириниң әдәбий тилида та һазирқи күнгичә кәң қоллинип келиватқан русбәйнәлмиләл аталғулар, бирикмиләр, сөзму-сөз вә қисмән тәржимән қилинған сәз вә ибариләр; мәсилән: республика, империализм, конференция, про куратура, депутат, секретарь, бан- ка, танка аэродром, кадр, авиацийә объектип, догма, пролета риат, ушшақ буржуазия, ха рактер, консул, духовой оркестр в.б.шуниң ярқин испадисидур. Бу кеңәш уйғурлириниң тилидики аталғу ижатчилиқ жәрияниниң паалийәтчанлиғи вә униң Шинжаң уйғурлириниң тилиға йәткүзгән тәсириниң бир көрүнүшидур. Ваһаләнки, 50-жилларниң ахирлирида ХКП сәяситиниң өзгириши, йәни очуқтин-очуқ жүргүзгән милләтчилик вә шовинистик иш- һәрикәтлири ХХЖдики аз санлиқ милләтләрниң тил мәсилилири бойичиму өзиниң сәлбии тәсирини йәткүзгәнлиги мәлум. Аз санлиқ милләтләрниң тил-йезиғиға беғишланған II дөләтлик конференция (1959, Бежин) билән ШУАР йезиқ вә аталғушунаслиқ мәсилилири бойичә чақирилған II кеңәштә (1959, Үрүмчи) Хитай Коммунистик партиясиниң тутқан йеңи сәясити толуқ тәстиқләнди. Бу сорунларда доклад билән сөзгә чиққан С. Әзизий, Ә. Әхтәм в.б. І конференциядә қобул қилинған аталғу ижатчилиқ принциплирини қаттиқ тәнқит астиға алди. Һәтта уларни «реакцион-милләтчилик» принциплар дәп аташти. Натиқлар тәрипидин хитай тракскрипциялик алфавитиға асаслинип, латинлаштурулған йеңи уйғур алфавитиниң лайиһиси тәклип қилинди. Шу нәрсини очуқ ейтишимиз керәкки, һәммә тилшунас алимлар билән ижадий зиялиләр вәкиллири аз санлиқ милләтләр тил мәсилисиниң бу һалда һәл қилинишиға нарази болди. Шуңлашқа мутәхәссис, зиялилар арисида «немә үчүн уйғурлар өзиниң миллии алфавити сүпитидә хитайчә латинлаштурулған транскрипциялик алфавитни қобул қилиши керәк яки немә сәвәптин хитай элементлирини өзләштүрүш принципи ихтиярий болмай, мәжбурий теңилиду?» дегәнгә охшаш соалтәәжүпләр яңриши һәқлиқтур. Бу вә буниңға охшаш нурғунлиған соалларға йеңи сәясәтниң тәшәббускарлири төвәндикичә жавап бәрди: «хәнзу тилиға беқиниш: «тилларниң қошулуши», «ортақ амилларниң көпийиши», «аз санлиқ, милләтләр хәнзу тили һесавиға бейииду» дегәнгә охшаш хата қарашлар чиқти. Буниң нәтижисидә һәтта мәктәп дәрисликлиридики «һесап», «тил- йезиқ» кәби асасий чүшәнчиләр хитай тилидики «суәншу», «йуйвин»
380 дегән сөзләр билән алмаштурулди, Ваһаләнки II конференциядә қобул қилинған аталғу ижатчилиқ принциплири вақит тәққазасиға жавап берәлмәй, өзиниң һәм илмий, һәм әмәлий жәһәттин ярамсиз екәнлигини көрсәтти. 70-жилларниң ахирлири ХКП өзиниң тутқан йолида бурилиш ясап, өзгириш қилишға бағдиқ аз санлиқ хәлиқләр мәсилисиму бир қәдәр ижабии йешимләргә еришти. Төрт груһ паалийитиниң сәлбий ақивәтлирини объектив баһалиған Мәрқизий Комитет новәттики III Пленумниң II чақиришида партияниң ихтисадий, сәясий вә идеологиялик ролини ишләп чиқти. Пленумда шуниңдәк пән вә техника, жүмлидин, тил саһасидики тәтқиқат ишлириғиму көп көңүл бөлүнди. Әң муһими, милләт вә тилларниң тәң һоқуқлуқ принциплири етирап қилинди. Умумий III Пленумниң қарарлирини башчилиққа алған һалда 1978-жили Үрүмчи шәһиридә ШУАРдики тил мәсилилири бойичә конференция болуп, аталғуларниң төвәндики шәкиллиниш принциплири қобул қилиниду: 1) әмәлиятни чиқиш қилиш; 2) тилниң ички қанунийити бойичә иш көрүш; 3) аммиңи нәзәрдә татуш. Мана шуниңдин башлап ШУАРда аталғушунаслиқниң шәкиллиниш мәсилигә диққәт бөлүнүп, аталғу ижатчилиқ мәсилиси әң муһим ишларниң биригә айланди. 1986-жили Бежин шәһиридә Умумхитай бойичә аз санлиқ милләтләрниң тил вә йезиқ мәсилисигә беғишланған ІІІ илмий конференция болди. Аталғушунаслиқ саһаси бойичә кәлгүсидә ХХЖ хәлиқлири аталғушунаслиғиниң өз ара бир-бирини бейитишқа қаритилидиғанлиғи алаһидә тәкитләнсә, иккинчидин, Мао үгәткәндәк, амминиң тилини көпләп ишлитип, хәлиқ ара аталғулардин пайдилиниш лазимлиғи көрсетилиду. 1986-жили октябрь ейида Үрүмчи шәһиридә ШУАР хәлиқлириниң тил вә йезиқ мәсилилиригә беғишланған І кеңәш чақирилип, униңда 1978-жилқи Пленумниң асасий қарарлири техиму илгири сүрүлсә, 1978-жили ІІ кеңәш мәжлисидә «Аталғулар хизмитини яхши ишләп, икки мәдәнийәт қурулушини йәниму илгири сүрәйли» дегән мавзуда ШУАР парткоминиң муавин кативи, ШУАР аталғушунас комитетиниң рәиси Жанабил доклад билән сөзгә чиқиду. Докладта аталғу ясаш асасән 1978-жили қобул қилинған умумий принципни йетәкчиликкә елиш алаһидә тәкитлинип, униң бу жәриянидики асасий мәнбәлири көрситилди: 1) тилниң өз васитилири, шуниңдәк шевиләргә аит сөзләр билән конириған сөзләрни вә жанлиқ тил элементлирини кәң даиридә қоллинишқа мүмкинчилик яратти; болупму аталғу ясаштики лексика- семантикилиқ усулни күчләндүрүп, сөз мәналириниң кәнийишигә яки
381 өзигиришигә алаһидә көңүл бөлүни; 2) чәт тилларға, биринчи новәттә, хәнзу вә европа тиллириға аит аталғуларни өзләштүрүш тәвсийә қилинди. Шинжаң уйғурлириниң аталғу ижатчилиғидики принциплар билән мәнбәләрниң тәрәққий етиш йолини тәһлил қилғинимизда төвәндики хуласигә келишимиз мүмкин: 1) уйғур тилиниң ички васитилири паал вә үнүмлүк қоллинилмақта, нәтижидә наһайити оңушлуқ, йеңи аталғулар барлиққа кәлмәктә; үналғу – «магнитофон», синалғу – «телевизор», қиралғу – «стиральная машина», музлатқу – «холодильник», чайдан – «термос», һавадан – «форточка», токдан – «аккумулятор», санлиқ мәлумат – «статистика», «бағирдақ» М.Қәшқәрийиниң «Дивану луғәтит түрк» китавидин елинип, русчә «бюстгальтер» мәнасидә ишләткән вә шуниңға охшашлар: 2) аталғушунаслиқ лексика, болупму илим-пәнниң бәзи саһалири бойичә келип чиқиши жәһәттин бир хил әмәс. Мәсилән, мәмурий- территориялик бөлүнүшләр, һәрбий, сәяси техиникилиқ, тиббий аталғулар асасән хәнзу тилидин қобул қилинип, өзләштүрүш арқилиқ тәрәққий әтмәктә: шаңшйав – «полковник», жаңжуң – «ге нерал», шаңвей – «капитан», шужи – «катип»,
– «тәңқит», в.б. 3) һазирқи вақитта Шинжаң уйғурлири аталғушунаслиғиниң тәрқивидә 50 – 60-жиллири қобул қилинған 3 миңдин ошуқ рус вә бәйнәлмиләл аталғулар өз хизмитини муваппәқ ийәтлик атқурмақта. Бу һал уйғур әдәбий тили икки вариантиниң аталғушунаслиқ лексикисидики бәзи умумийлиқниң можутлиғини көрсәтсә керәк. Рус тилидин киргән мәзкүр сөзләр уйғур тилиниң фоно-морфологиялик алаһидиликлирини һесапқа алған һалда өзләштурүлгән, йәни булар һәммә саһада учришиду: пупайка – «фуфайка», журнал, партком,
«словарь- ный запас», укол, экскурсийә в. б. Шуниң билән биллә уйғур яки рус вә хәнзу тиллириға мәнсүп жанлиқ вә әдәбий тилдики лексиқилиқ дублетлар кәң даиридә қатар қоллинивериду: институт– шөйүән, университет – дашуе, кассет-дәй в.б.
Әң муһими, аталғу ижатчилиқ паалийитиниң һәммә әмәлий вә муһим мәсилилири назарәт астида болуп, у ШУАР хәлиқлири тил- йезиқ комитети йенидики Аталғуларни келиплаштуруш-беқиштуруш комитети тәрипидин рәтлинип туриду. Аталғу комитетиниң Шинжаң бойичә һәммә шәһәрләрдә вә Бежиндиму өзиниң шөбилири болуп, айрим тармақлардики аталғуларниң қелиплаштуруш ишини елип бериш үчүн саһалар бойичә мәхсус комиссияләр қу рулған. Шундақла Тил-
382 йезиқ комитетиниң мәтбуат оргини – «Тил вә тәржимә» намлиқ журнали болуп, униң сәһипилиридә аталғу иждтчилиғиниң нәзәрийәвий вә әмәлий мәсилилири бесилса,: «Аталғулар учури» рубрикисида Комитет тәрипидин тәстиқлинип, қоллинишқа тәвсийә қилинған аталғулар тизими берилиду. ІІ. МДҺ уйғурлири тилидики аталғушунаслик, проблемилириниң һәл қилиниши 1917-жили инқилап ғалибийәт қазинип, кеңәш һакимийити орнитилғандин кейин барлиқ жайларда саватсизлиқни йоқитиш бойичә күрәш башланди, бу һәрикат уйғур; аһалисиниму өз ичигә алди. 1918- жили Верный (һазирқи Алмута) шәһиридә уйғурлар үчүн дәсләпки педагогика училищесиниң, 1919-жили йеңи усулдики мәктәпниң (кейин у Сопи Зәрват нами билән аталған) ечилиши, 1922-жили уйғур тилица «Кәмбәғәлләр авази» гезитиниң вә «Биринчи чамдам» мәжмуәсиниң тәсис қилиниши, дәрисликләр билән оқуш қураллириниң нәшир қилиниши, йеңи жәмийәтлик түзүм һадисилири чүшәнчилириниң уйғур тилиға кириши ижтимаий-сәясий аталғуларниң күчлүк тәрәққий етишигә асас болди.
Шу дәвирдики аталғушунаслиқ проблемилири кеңәш уйғурлириниң умумий әдәбий тилиниң нормиси тоғрилиқ он жил (20 – 30-жиллар) давам қилған муназиригә бағлиқ қаралған. Бу тоғрилиқ мундақ бир етиварлиқ факт можут. «Кәмбәғәлләр авазиниң» 1922-жили 6-февральда чиққан дәсләпки саниға «Қәшқәр-таранчи тилида чиқидиған гезит» дегән чүшәндүрмә бесилған болуп, у пәқәт 1925-жилниң апрель ейидин «Уйғур тилида чиқидиған гезит» дәп өзгәртилгән. «Кәмбәғәлләр авази» гезитиниң 1922-1925-жиллардики санлирини тәһлил килғинимизда шуни көрүш мүмкинки, йеңи түзүмниң һаятқа қудрәтлик еқим болуп кирип келиватқан чүшәнчилири билән әмәлиятиға мунасип эквивалентлар таллап елинған, уйғур тилиниң ички ресурслиридин өз аталғулири кәшип қилинған (әрәп-парис тиллиридин илгири кирғән сөзләрни мошуларға қошумиз) вә қериндаш түркий тиллардин елинған: йоқсул – «пролета риат», гүлдүрқош – «трактор», вақирғақ – «репродуктор», қизил милиқ – «помидор», басқу – «ударение» (имладики), улақлар – «частица», нәһви – «синтаксис», жака – «объявление», дәпри – атеист, әжнабилик (чәткә берилиш, ана тилиниң роһиға қарши бериш), сәрмаидар – «ка питалист», шора – «совет», кәпәт – «кризис», түгирәк – «кружок», истилап – «термин», дегилик – «активист»,
383 жаһангир – «империализм», гезит айғақчиси – «селькор газеты» желик –«товариш» аб. Тәрәққий етиватқан социалистик жәмийәт, СССР халиқлири тиллириниң рус-кеңәш – бәйнәлмиләл асасидики аталғулар һесавиға «риважлиниш вә бейиш» умумйүзлүк тенденцияси уйғур аталғушунаслиғидиму өз әксини тапти. Йәнә шу «Кәмбәғәлләр авази» гезитиниң 1925 – 1931-жиллардики тили рус тилидики аталғуларниң наһайити нурғун, тамамән асассиз һалда киргүзүлгәнлигини испатлайду. Пәқәт айрим сөзләрла әмәс, һәтта пүтүнсүрүк ибариләрму қобул қилинди вә өз әйничә тәржимә қилип берилди. Шу жилларда киргүзүлгән аталғуларниң алаһидилиги шуниңдин ибарәт едики, барлиқ аталғулар вә аталғулуқ ибариләр уйғур тили тәрипидин фоно-морфологиялик өзләштүрүшкә беқиндурулди: исчотвот (счетовод) – «һесапчи»,
(ультиматум) – «қәтъий тәләп», ленинизм – «Ле нин үгәткән йол», вагзал (вокзал) – «отһарву тохтайдиған йәр», доверинск (дове ренность» – «ишәнч хети», калликтип (коллектив) – «ортақчилик» членвзнос» – «әзалиқ, бәдили», там гезит, әмгәк книжкиси, сотсиалчилиқ чепиш,
Шуни тәкитләш керәкки, тил курулуши мәсилилири, жүмлидин, имла вә аталғушунаслиқ, гезит сәһипилиридә қизғинлиқ билән муһакимә қилинди. Көплигән алимлар, язғучилар, жәмийәт әрбаплири тил проблемилири бойичә өз пикир вә тәклиплирини оттуриға қойди, мәсилән: С.Е. Малов, А. Муһәммәдий, Л. Әнсәрий, С. Шакиржанов, А. Розибақиев, Абдуғопур. Амма аталғушунаслиқ мәсилилири әң кәскин һәм әмәлиятта һәл қилинмиған әмәлий проблема петичә қаливәрди. Шуңлашқиму у 1925-жили Алмута шәһиридә өткүзүлгән муәллимләр кеңәшмисидә, шундақла Оттура Азия вә Қазақстан уйғур зиялилириниң I Илмий-тилшунаслиқ конференциясидә (Сәмәрқәнт, 1928) йәнә муһакимигә қоюлди. Мәзкүр конференция кеңәш уйгурлириниң әрәп йезиғидин латинчигә көчүши мунасивити билән чақирилған еди. Әнди 1930-жили Алмутида имла вә аталғушунаслиқ мәсилилири бойичә өткүзүлгән II Уйғур тилшунаслиқ конференциясидә А. Муһәммәдий аталғуларни кәшип қилишниң алтә принципини тәклип қилди. Буларни өз әйничә көрситип өтәйли. 1. Өз тилимиздин луғәт ясиғанда, тилимизниң өз хусусийәтлири көз алдида тутулсун.
384 2. Ясалған аталғулар әмгәкчи пухраға уқумлуқ болсун. 3. Аталғуларниң қайси бирлири өз тилимизда болмиса, башқа турк халиқләрдин елиңсун. 4. Әрәп, парс тиллиридин кирип кәткән аталғулар өз тилимизниң қаидилиригә боюн сунсун. 5. Буниңдин кейин әрәп, парс аталғулири елинмисун. 6. Европа аталғулириниң түри шу бойичә елинип, қошумчилири уйғурлаштурулсун («Кәмбәғәлләр авази», 1930, 30-май № 26, 333). Алдин-ала ишлинип чиққан мәзкур принципларниң мукәммәл әмәслиги вә бу мәсилидә йәкдиллиқниң йоқлуғи сәвәвидин 1934-жили Москва шәһиридә Илмий кеңәшниң аталғушунаслиқ комиссиясиниң мәжлисидә К.К. Юдахин тәрипидин ишлинип чиққан «Кеңәш уйғурлири әдәбий тилида аталғуларни кәшип қилиш принциплириниң» илмий асасландурулған лайиһиси қаралди. 1937-жили болуп өткән ІІІ Уйғур тилшунаслиқ конференциясидә Қ. Ашуровниң «Йеңи уйғур әдәбий тилидики аталғуларни кәшип қилишниң асаслири» тоғрилиқ докладида К.К. Юдахинниң лайиһиси техиму риважландурулди. Қ. Ашуровниң лайиһисидә шундақ дәп көрситилгәнки, аталғуларни ижат қилғанда «жанлиқ уйғур тилиниң лексикилиқ байлиғиға» асаслиниш, шундақла: «кеңәш можудатида қоллиниливатқан бәйнәлмиләл аталғулар» һесавиға әмәлгә ашурулуши лазим. Мана мошу асасни тәшкил қилғучи икки принцип кеңәш уйғур аталғушунаслиғиниң техиму тәрәққий етишидә асасий йөнилишни бәлгүләп бәрди. 40 – 50-жилларда уйғур әдәбий тили аталғуларниң хилму- хиллиғи, наениқ, налайиқ аталғуларниң көплиги билән испатлиниду, буниң өзи тилшунасларниң мәхсәткә мувапиқ ишиниң йоқлиғидин болди. Биринчидин, мәзкүр дәвирдики уйғур тили аталғушунаслиқ системисини мукәммәлләштүрүш зөрүрийитиниң пишип-йетилгәнлиги, иккинчидин, қериндаш түркий тилларда аталғуларни ясаш бойичә тәжрибә топланғанлиғи, нәзәрийәвий қолланма, әдәбиятиниң наһайити нурғун болуши 50-жилларда аталғушунаслиқ ишиниң йәнә жанлинишиға ярдәм қилди. Шундақ қилип, 1958-жили ижадий зиялиләр билән муәллимләрниң кеңәшмисидә А.Т. Қайдаров тәрипидин ишлинип чиққан аталғушунаслиқниң илмий принциплири тәклип қилинди. А.Т. Қайдаровниң «уйғур тилида аталғулар ясашниң асасий принциплири тоғрилиқ» доклади асасида «Коммунизм туғи» гезитида «Уйғур әдәбий тилида аталғуларни ясаш принциплириниң» лайиһиси елан қилинди. Лайиһидә тәкитләнгәнки, уйғур аталғушунаслиғини
385 яритишниң вә бейитишниц асасий икки мәнбәси уйғур тилиниң барлиқ ресурслири билән имканийәтлирини толуқ пайдилиниш вә кеңәш- бәйналмиләл аталғулирини елиштин ибарәттур; аталғуларни ясаш жәрияниниң барлиқ тәрәплири тәптишлик билән қоллинилиши ла- зим, сөз ясаш, сөз қураштуруш, әйничә тәржимә қилип елиш (калька), өзини елиш, аддий вә мурәккәп кеңәш-бәйнәлмиләл сүпәт аталғуларни ипадиләш, рус тилидики айрим қошумчиларниң мәнасини бериш, қисқармиларни (аббревиатура) ясаш. Дөләт аталғулар комитети йенида 1958-жили 16-сентябрьдә уйғур секциясиниң қурулуши уйғур аталғулар түзүмини техиму мукәммәлләштүрүштә ижабий роль ойниди, у аталғуларни тәртипкә селиш, бир хиллаштуруш вә стандартлаштуруш бойичә ишларни уйғунлаштурди. Әпсуски, кейинирәк бу секция өз ишини тохтитип қойди, шундақ қилип яхши башланма башланған петичила қалди. 60-жилларниң оттурисидин башлап та бүгүнки күнгичә уйғур аталғушунаслиғи проблемилирини һал қилиш бойичә мәхсәткә мувапиқ планлиқ иш жүргүзүлмиди. Шуниң нәтижисидә мошу күнләрдә наениқ, келәңсиз аталғулар наһайити нурғун, гезит вә журнал сәһипилиридә, китапларда, радио вә телевидениедә аталғуларниң һәр хил қоллиниливатқанлиғини көримиз. Ахирқи жилларда сабиқ СССРдики барлиқ түркий хәлиқләрдә өз миллий аталғушунаслиғини яритишқа болған әмәлий қизғинлиқ можут болуп турғанда, биздә бизниң тилимизда иш өзи боларчилиққа қоюп берилгән, аталғу ясашта һәқиқий анархия вә «ижадийәт» һөкүм сүрмәктә. Шуни тәкитләш керәкки, бүгүнгә қәдәр қазақ аталғулар жиғиндисида бәйнәлмиләл аталғуларниң 30 проценти қазақниң өз сөзлири билән алмаштурулди, әнди рус тили арқилиқ киргән аталғулар қазақ тилиниң фономорфологиялик қанунлириға бойсундурулған һалда өзләштүрүлмәктә: зауыт (завод), тауар (тавар), Ресей (Россия), Еуропа (Европа) в.б. Мошу күнләрдә, бизниң пикримизчә, мону төвәндики мәсилиләр дәрһал әмәлий һәл қилинишни күтүп туриду: уйғур тилиниң өз ресурслиридин мүмкин қәдәр толуқ пайдилиниш, башқа түркий тиллар тәжрибисидин пайдилиниш, аталғуларни башқа тиллардин елиш вә қобул қилип елинған аталғуларни өзләштүрүш проблемиси: имла вә орфоэпия. 1. Уйғур тилиниң өз ресурслиридин мүмкин кәдәр толуқ пайдилиниш: бу жәһәттин биз шинжаңлиқ кәсипдашлиримизниң тәжрибисидин пайдилинишқа йүз тутушимиз һажәт. Шишқаң уйғурлириниң аталғулирини пайдилиниш МДҺ уйғурлири аталғулар лексикисини 386 уйғурларниң өз вә умумтүркий элементлар асасида риважландурушқа вә бейитишқа ярдәм қилиду, чүнки уйғур хәлқиниң асасий қисми пайдилиниватқан умумхәлиқ тили һәммә жәһәттин бай дур, вә, әң муһими, можут болуп турған пәриқләрни йоқитишқа бир пүтүн заманивий уйғур әдәбий тилиниң умумий аталғулар түзимини мукәммәлләштүрүшкә яр дам қилиду. 2. Башқа түркий тиллар тәжрибисидин пайдилиниш: бу мәсилә бизгә аталғу ясашта әң жиддий вә жавапкәрлик амил болуп һесаплиниду. Түркий хәлиқләрниң миллий аталғушунаслиғини шәкилләндүрүш жәрияниға йеңичә яндишиш йүз бериватқан бүгүнки шараитта аталғу ясаштики хилмухиллиқ қалаймиқанчилиғини йоқитиш мәхситидә аталғулар лексикисида бир пүтүн умумтүркий аталғулар лексикиси түркүмини һасил қилиш һажәттур, әйнә шундақ қилғанда илмий вә илмийаммибап түркийшунаслиқ әдәбият һәммигә чүшинишлик вә һәммигә пайдилинишқа асан болатти, һәм ахирқи нәтижидә түркий хәлиқләрниң аталғулар түркүмини өз ара бейитишқа вә риваждандурушқа ярдәм қилатти. Түркий хәлиқләрниң аталғушунаслиғидики мошу вә башқиму нәзәрийәвии вә әмәлий проблемиларни һәл қилиш үчүн Анкара шәһирдики (Түркия) Түркий хәлиқ ара һәмқарлиғи агентлиғи йенида мошу йөнилиштә иш елип баридиған аталғушунас алимларниң уйғунлаштуруш групписи қурулмақта. 3. Аталғуларни башқа тиллардин қобул қилив елиш вә елинған аталғуларни өзләштүрүш шәртлири: бу мәсилидә диффенциация вә һәд-чәктин чиқмаслиқ һажәт. Буниңдин 50 – 60 жил илгири йүз бәргән әһвалдикидәк һәддидин ешип, һеч еһтияж болмисиму, тилни кеңәш-бәйнәлмилал аталғулири билән мәйнәтләштүрүшкә болмайду. Зөрүрийәткә қарап, тилни тазилаш, қедимий уйғур аталғулирини әксигә кәлтүрүш вә йеңидин ясаш керәк. Дәрвақә, биз кеңәш дәвридики «большевик», «совет», «колхоз», «совхоз» вә башқа аталғуларни һеч қачан алмаштурулмайдиғанлиғимиз ениққу. Шундақла биз илмий-техникилиқ аталғулар, тәбиий пәнләр аталғулири ичидиқи көплигән бәйнәлмиләл аталғулирини бирдинла чиқириветәлмәймиз, амма вақти кәлгәндә бу йәрдиму дурус йол тепишқа тоғра келиду. Аталғуларни өаләштүрүш мәсилиси: шу нәрсә шүбһисизки, аталғуларни өзләштүргәндә уларни уйғур тилиниң фоно-морфологиялик қанунлириға беқиндуруш ла зим. Бу тәләп йеңи өзләштүрүлидиған аталғуларғиму, шундақла бурун өзләштүрүлгән сөзләргиму тәәллуқ. Аталғуларниң имласи тоғрилиқ мәсилә һәл қилинмиди, у умумән имла вә йезиқ проблемисиға бағлиқ.
387 Биз бу мақалимизда һазирқи заман уйғур әдәбий тилида аталғучилиқ проблемисиниң нәқәдәр мурәккәп вә көп қирлиқ екәнлигини көрситип өтмәкчи боливедуқ. Мәшһур әждатлиримиз Мәһмут Қәшқәрий вә Йүсүп Хас һажиплардин бизгә улуқ вә гөзәл тил мирас болуп қалған екән, әнди биз өз әвлатлиримизға бай вә ронақ тапқан әдәбий тилни тапшуруп беришимиз керәк. Тилимизниң бүгүнкиси билән келәчиги көп жәһәтләрдин аталғучилиқ проблемилириниң муваппәқийәтлик һәл қилинишиға бағлиқ, шуңлашқиму аталғу ясаш жәрияни алимларниң вә мутәхәссис тилшунасларниң дайимлиқ диққәт мәркизидә бо луп, шулар тәрипидин тәртипкә селинип туруши һажәт. Мана мошу мәхсәт билән биз Қазақстан Жумһурийити МПА Уйғуршунаслиқ институтини асас қилған һалда Уйғунлаштурғучи аталғучилиқ комитетини қурушни, униң ишиға муәллимләрни, тәржиманларни журналистларни, алимларни, илим-пәнниң һәр хил саһалириниң мутәхәссислирини жәлип қилишни мәхсәткә мувапиқ дәп һесаплаймиз. Мошундақ Комитетини қуруш тоғрилиқ II Уйруршунаслиқ конференциясидә қарар елинған еди, бирақ у әмәлгә ашурулмай қалди. Асасий пәнләр бойичә тәйярланған «Уйғур тили терминология луғити» нәшир қилиниши лазим. Аталғуларни бир хиллаштуруш вә стандартлаштуруш, умумән аталғучилиқ жәриянини тәртипкә селип, тәңшәп туруш бир пүтүн заманивий уйғур әдәбий тилини бир изға селип, нормиллаштуруш ишида наһайити чоң роль ойниған болар еди.
жүктеу/скачать 2,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|