Уйғур әдәби тилиниң тарихи тәрәққиятиға бир нәзәр

388

Уйғурлар  V  әсирләрдэ  соғдиларниң  йезиғини  қобул  қилип,  уни 

өзләштүргән. Бу йезиқниң мәйданға келиши билән бағлиқ уйғур йезиқ тилиму 

тәрәққи  етишкә  башлайду.  Уйғур  тилида,  уйғур  йезиғи  билән  йезилған 

көплигән дини-мистикилиқ вә дидактикилиқ әсәрләр, жүмлидин хитай, тибәт 

вә башқа тиллардин тәржимә қилинип елинған бут вә ма ни тәлиматлирини 

баян әткүчи дини китаплар яритилған. Дини әдәбиятниң, йәни йезиқ тилиниң 

риважлинишида  VIII  әсирдин  тартип  Шәрқи  Түркстанда  кәң  рәвиштә 

тариған ислам дини билән кәлгән әрәп йезиғиму мәлүм роль ойниған еди. 

Әрәп йезиғи байиқи уйғур йезиғини сүрүп чиқиришқа башлайду. Лекин у 

Шәрқи Түркстанниң мәркизи қисимлирида XIV–XV әсирләрдә әрэп йезиғиға 

орун бәрсиму, бәзи жайларда, жүмлидин Ганьсу өлкисидә яшайдиған сериқ 

уйғурларниң  (уйғу)  бутханилирида  та  XVIII  әсиргичә  ишлитилип  келиду. 

Мана шундақ әрәп вә кона уйғур йезиғиниң қатар ишлитилиши нетижисидә 

уй ғур тили йеңи формисида хели риважлиниду. Лекин йезиқ тилиниң өзи 

техи  әдәби  тил  әмәс,  у  пәқәт  әдәби  тилниң  шәкиллинишигә  имканийәт 

бериду. Йезиқ тили асасида шәкилләнгән әдәби тил умуми хәлиқ тилиниң 

мүкәммәлләшкән  түри  бо луп,  өз  дәрижисигә  йетиши  үчүн  узақ  дәвирни 

керәк  қилиду.  Мәсилән,  уйғур  йезиғи V  әсирдә  мәйданға  кәлгән  болсиму, 

лекин кедимки уйғур әдәби тили бирнәччә әсирләр өткәндин кейин, йәни 

академик  В.  В.  Радловниң  тәхмин  қилиши  бойичә,  пәқәт  VIII–X  әсирләр 

давамида шәкиллиниду.

Әдәби  тилниң  риважлинишида  вә  мукәммәллишишидә  дөләтниң 

пәйда  болуши  вә  хәлиқ  мәдәнийитиниң  тәрәққи  етишиму  чоң  роль 

ойнайду.  Мәсилән,  кедимки  уйғур  әдәбн  ти линиң  X  әсирдин  кейинки 

давирләрдә чапсан сүр’әт билән риважлини шида Шәрқи Түркстанда X–

XII әсирләрдә күчлүк Караханилар дөлитиниң пәйда болуши вә шуниңға 

бағлиқ  уйғурларниң  мәдәнийәт  саһасидики  мувәппәқийәтлириму  чоң 

роль  ойниғанлиғи  мәлүм.  Мана  мошу  дәвнрләрдә  пүтүн  Шәриқтә 

шөһрәт  қазанған  кедимкн  уйғур  әдәбиятиниң  нәмунилири  қатариға 

–  Баласағунлук  Юсуп  Хас-һажип  тәрипндин  йезилған  (XI)  «Кутадғу 

билик» дастани, тилшунас уйғур алими Мәһмут һүсәйин оғли Қәшқәри 

түзгән  (XI)  «Дивани  луғәт  әт  түрк»  китави  вә  башқилар  кириду.  Бу 

әсәрләрниң тили шу дәвир тәрәққиятиниң дәрижисидин елип қариғанда 

бай, әвришим болғанлиғини көрүмиз. «Қутадғу билик» дастаниниң тили 

һәққидә  Шәриқшунас  И.  И.  Бертельс  мундақ  дәп  язиду:  «...китапниң 

асаси  қиммити  пәқәт  униң  бәдиилигидила  әмәс,  бәлки  шуниң  билән 

биллә тил түзүлүшини тәпсили рәвиштә бәлгүләшкә имканийәт бәргүчи 

XI әсир әдәби тилиниң чирайлиқ үлгүси болушидинму... ибарәтдур».

389

Караханилар дәвридә Қәшқәр әң муһим мәдәни вә илми мәркәзләрниң 

биригә  айлиниду.  Мәһмут  Қәшқәриниң  сөзи  билән  ейтқанда  «хан 

мәликилириниң  вә  шагиртлириниң  әң  чирайлиқ  тили»  болған  қәшқәр 

шевиси дөлэт тилиға айлиниду вә әдәби тилниң риважлинишида мәлүм 

роль ойнайду. Бу дәвирдики мукәммәлләшкән вә өз камалитигә йәткән ке-

димки уйғур әдәби тили дини вә бәдии әсәрләрдила ишлитилип қоймай, 

бәлки  дөләт-идарә  ишлиридиму  кәң  рәвиштә  ишлитилиду.  Униңға 

мошу  вақитқичә  сақлинип  кәлгән  бәзи  Һоқуқи  һөжжәтләрдики 

көплнгән  аталғуларниң,  айрим  сөз-ибариләрниң  бир  шәкилдә 

дегидәк ишлитилиши делил болалайду. Бу, биринчидин, әдәби тилниң 

жанлиқ  хәлиқ  тилиға  йеқинлашқанлиғини  көрсәтсә,  иккинчидин, 

униң  мәлүм  бир  нормиға  селинип  пухта  рәсмиләшкәнлигини 

исбатлайду.

Қараханилар  дөлитиниң  гумран  болуши  вә  Чиңғизханниң  Оттура 

Азиягә  бесип  келиши  билән  бағлиқ  XII  әсирдин  кейин  уйғур  тили 

тәраққиятида йеңи тарихи дәвир башланди дәп тәхмин қилишқа болуду.

Әсирләр  дәвридә  һөкүмранлиқ  жүргүзүп  кәлгән  Чиңғизхан 

әвладлириниң  мәдәнийәт  дәрижиси  уйғурлардин  хелэ  төвэн  болди. 

Уларниң Оттура Азиягә йәткүзгән вәйранчилиғи вә мәдәнийәт жәһитидин 

қалақлиғи  уйғур  мәдәнийитиниң,  шу  жүмлидин  уйғур  әдәби  тилиниң 

кәлгүси  тәрәққиятиға  сәлби  тәсир  көрсәтти.  Көп  вақитларғичә  уйғур 

тилида әдәби әсәрләрниң яритилмай қелишиму мана шуниң сәвәплири 

дәп ейталаймиз.

Сахлинип  кәлгән  әдәби  ядикарлиқларға  қариғанда,  XV 

әсирдин  кейинки  дәвирдә  уйғур  әдәби  тилиниң  йәнә  риважлинишқа 

башлиғанлиғини  көрүмиз.  Бу  дәвирдики  уй ғур  әдәби  тили  жуқурида 

ейтилған қедимки уйғур әдәби тилидин хелә пәриқ қилинатти. Униңға 

икки  түрлүк  сәвәп  болди.  Биринчидин,  тил  тәрәққияти  нетижисидики 

өзгүрүшләр  сәвәп  болса,  иккннчидин,  XV–XVI  әсирләрдә  Оттура 

Азиядә түрки хәлиқләргә отақ кона өзбәк тили (яки чағатай тили) дәп 

аталған йени әдәби тнлниң мәйданға келиши вә униң уйғур әдәби тилиға 

көрсәткән чоң тәсириму сәвәп болди.

Түрки тилларниң асасида вә әрәп-иран элементлирини кәң йосунда 

пайдилиниш  арқилиқ  шәкилләнгән  бу  йеңи  тилда  Шәриқ  классик 

әдәбияти  тәрәққи  етишкә  башлайду.  Рабғузи,  Әтайи,  Сәккаки,  Лутфн, 

Навайи  вә  башқа  мәшһүр  шаирларниң  бәдии  әсәрлири  әйнә  шу  клас-

сик  әдәби  тил  асаснда  яритилип,  униңдин  Оттура  Азия  хәлиқлириниң 

һәммиси дегидәк пайдилинип кәлдн.

390

Бу  дәвирдики  болған  уйғур  әдәбиятиниң  мәлүм  вәкиллиридин 

һесаплинидиған  Мутрибә,  Әдип  Әхмәт  Йүгнәки,  Муһәммәт  Или  вә 

башқиларниң  әсәрлири  бәдии  услуби  вә  тили  жәһитидин  шу  классик 

әдәбият  үлгиси  билән  вә  әдәби  тил  нормиси  билән  йезилғанлиғини 

көрүмиз. Өз тәрәкқиятиниң иккинчн дәвридики уйғур әдәби тили мана 

мошу хусусийәтлири билән исбатлиниду. XVI–XVII әсирләрдә наһайити 

тәрәкқи әткән тил болуп һесаплиниду.

Оттура Азиядики бу классик әдәби тилниң тәсиридии болған ақивәт 

уйғур тилида узақ вақитларғичә, һәтта XIX әсирниң иккиичи йеримида 

вә XX әсирниң бешида яшиған мәшһүр уйғур шаирлири Хусләт, Муса 

Сәйрами, Молла Билал, Сейит Муһәммәт вә башқилар тәрипидин ижад 

етилгән бәдии әсәрләрниң өзидиму сақлинип кәлгәнлигини көрүмиз.

Мәсилән,  андақ  тәсирни  Сейит  Мүһәммәтниң  «Шәрһи  шикәстә» 

поэмисидин елинғаи мону бир парчидин байқашқиму болуду:

Издәгәйләр бирнәччә адәмләр ки әнжимәнд

Ушбуларниң мүһәббити көңлүмгә пәшәнд.

Намурат у хәстә бисәк жиғлиғайлар дәртмәнд,

Бәлни мәккәм бағлибан, ғәйрәт қилип һиммәтмәнд;

Ғәндәлипдәк бағ ара иалә қилмиш мән бу күн.

Уйғур  тилиниң  умуми  тәрәққиятиға  бағлиқ  алаһидә  тохтулуп 

өтүдиған  мәсилиниң  бири  –  һазирқи  за май  уйғур  әдәби  тилиниң 

шәкиллиниши.  Бу  мүрәккәп  мәсилә  һәққидә  биз  өзимизниң  шәхси 

пикримизнила изһар қилмақчимиз.

Бизниң пикримиз бойичә, Совет вэ Шинжан уйғурлириниң ишлитип 

келиватқан һазирқи заман әдәби ти ли, уйғур тилиниң умумн тәрәққияти 

жәһитидии  елип  қариғанда,  униң  үчинчи  дәврини  тәшкил  қилиду. 

XII  әсирдики  қедими  уйғур  вә  XVII  әсирдики  кона  уйғур  әдәби  тили 

бир-биридии  хелә  пәриқ  қилиниду.  Шуниңға  охшаш  өткән  3–4  әсир 

давамидики тәрәққияти нетижисидә уйғур тили көп өзгүрүшләргә дучар 

болуду. Шу сәвәптин бүгүнки уйғур әдәби тилини XVIII әсирдики тил 

билән бир дәп қарашқа мүмкин әмәс. Лекин у өтмүштики уйғур тилидин 

мутлақ бөләк тилму әмәс.

Һазирқи  заман  уйғур  әдәби  тили  кона  уйғур  тилиға  хас 

хусусийәтләрни,  жүмлидин  асаси  луғәт  фонди  билән  грамматик 

қурулушини өзидә сақлап, лекин болупму луғәт тәркиви жәһәттин чоң 

өзгүрүшләргә дучар болған вә кона тилға қариғанда мукәммәлләшкән 

бай  тил.  У  умуми  хәлиқ  тилнниң  асасида,  хәлиқ  еғиз  ижадийитиниң 

бай  ғәзнисидин  толуқ  пайдилиниш  нетижисидә  һасил  болуп,  кейинки 

391

йерим  әсир  давамида  шәкиллиниватқан  тилдур.  Уйғур  әдәби  тили  хәлиқ 

мәдәнийитиниң  тәрәққилинишигә  бағлиқ  нурғунлиған  йеңи  сөз  вә 

ибариләрни  һасил  қилиш  вә  көплигән  илми-техникилиқ,  ижтимаи-сәяси 

аталғуларни чәттин қобул қилиш арқилиқ өсүп рәсми тилға айланмақта.

Һазирқи  заман  уйғур  әдәби  тили  сән’әт  вә  әдәбиятниң,  маарип  вә 

мәтбуат  ишлириниң  тәрәққиятиға  бағлиқ  умуми  хәлиқ  тили  сүпитигә  eгә 

болмақта.  Униң  көпчилик  хәлиққә  чүшүнүшлүк  болуп,  жанлиқ  тил  билән 

жипсиллишип келиши, тил мәдәнийитимизниң өсүшини ипадиләйду.

Һазирқи  заман  уйғур  әдәби  тилиниң  совет  уйғурлири  вә  Шинжаң 

уйғурлири үчүн бир пүтүн умуми отақ тил екәнлигидә һечкимниң талиши 

йоқ.  Лекин  у  қайси  шевә  асасида  шәкиллиниватмақта  дегән  соал  көп 

мулаһизиләрни, талашларни мәйданға чикириши мүмкин.

Марксизм  тил  илми  нуқтәи  нәзиридин  қариғанда,  әдәби  тил  умуми 

хәлиқ  тилиға  хас  хусусийәтләрни  өзидә  толарақ  ипадилигүчи  вә  тәрәққи 

етиш  тенденцияси  бесимрақ  болуп  кәлгән  бир  яки  бирнәччә  өзара  йеқин 

шевиләрниң асасида шәкиллиниши мүмкин.

Мәлүмки, уйғур тилиму бирнәччэ мәһәлли шевиләрни өз ичигә алиду. 

Лекин  уларниң  қайси  пешқәдәм  вә  һазирқи  заман  уйғур  әдәби  тилиниң 

шәкиллинишидә асас болмақта, дегән мәсилә бойичә мошу вақитқичә пикир 

бирлиги йоқ вә у һәқтә илми тәкшүрәшләрму аз.

Бизниң  шәхси  пикиримизчә,  һазирқи  заман  уйғур  әдәби  тилиниң 

шәкиллинишигә  асас  болуватқан  Или  мәһәлли  шевиси  вә  Ғулжа 

тәләппузидур. Әдәби тил өзиниң шәкиллиниш процессида, әлвәттә, Қәшқәр, 

Турпан  вә  башқиму  мәһәлли  шевиләрниң  ижаби  тәрәплиридин  толуқ 

пайдилиниши қануни нәрсә, вә у шу йосунда уйғур жамаәтчилигигә бирдәк 

хизмәт қилидиған бир пүтүн тил сүпитигә егә болуши мүмкин.

Уйғур  әдәби  тилиниң  шәкиллинишидә  Или  шевисиниң  асас 

болуватқанлиғига делил сүпитидә шуни ейтишқа болудики. Или вилайитидә 

яшап келиватқан уйғурлар тарихи жәһәттин елип қариғанда умуми Шинжаң 

өлкисидики  уйғурларниң  вәкиллиридин  тәшкил  болған.  ІІІуңлашқиму 

уларниң  тили  умуми  уйғур  тилиға  хас  хусусийәтләрни  өзидә  то ларақ 

ипадиләйду. Совет уйғурлири болса Шинжаңдики уйғурлар көпчилигиниң 

пәкәт бир қисмила вә улар асасән Или шевисиниң вәкиллиридин һесаплиниду.

Ейтип кетиш керәкки, бир пүтүн уйғур әдәби тилиниң тәрәкқиятида һәр 

икки қисимниң яшаватқан муһити вә сәяси вәзиәтлири әкис етилиши қануни 

һадисә.  Совет  уйғурлириниң  тилида,  мәсилән,  социалистик  өзгүрүшләргә 

нисбәтән  пәйда  болған  йеңи  уқумларни  ипадиләш  үчүн  нурғун  йени  сөз-

ибариләр рус тилидин кирмәктә.

392

Йәкүнләп ейтқанда, һазирки за ман уйғур әдәби тили қайси мәһәлли 

шевә  асасида  шәкилләнмәктә  дегән  мәсилиниң  беши  очуқ  әмәс,  у  көп 

тәкшүрәшни  керәк  қилиду.  Лекин  Советләр  Союзида  вә  Хитай  Хәлиқ 

Республикисида  орнутулған  социалистик  түзүм,  паравән  турмуш 

уйғур  хәлқиниң  икки  қисми  арисидики  иқтисади  вә  мәдәни  алақиниң 

мүстәһкәмлинишигә бағлик уйғур әдәби тилиниң кәлгүси тәрәққиятиниңму 

тәғдири бир екәнлигидә вә бирликтә риваждинидиғанлиғида һечкимниң 

гумани йоқ.

«Коммунизм туғи», 13июнь 1957. 

Жиддий ойландуридиған мәсилиләр

Қазақстан Пәнләр академияси йеңидики Уйғуршунаслик бөлүминиң 

илмий  хадимлиридин  тәшкил  тапқан  комплекслиқ  экспедиция  өткән 

жилниң сентябрь–октябрь айлирида Панфилов, Челәк, Уйғур районлирини 

арилап,  шу  йәрләрдә  яшиғучи  уйғурларниң  тил  вә  әдәбияти,  тарихи, 

мәдәнийити  вә  ихтисади  бойичә  илмий  ишларға  даир  материллларни 

топлап қайтти. Шуниң билән бир қатарда экспедиция әзалири, болупму 

дәрисликләрниң авторлири уйғур мәктәплирини зиярәт қилип, улардики 

тәлим-тәрбийә ишлири, хусусән, дәрисликләр, программа вә баш қа оқуш 

қураллири билән йеқиндин тонушти. Шундақла маасип ишлириға бағлиқ 

нурғун мәсилиләр үстидә муәллимләр билән пикир елишти.

Муәллимләр билән болған сөһбәтләрдә жиддий ойлинидиған, мүмкин 

қәдәр  чапсанирақ  һәл  қилиниши  зөрүр  мәсилиләр  төғрилиқ  көп  параң 

болған еди.

Дәрисликләрниң  оқуғучиларниң  билим  дәриҗисигә  йешиға  қарап 

йезилиши, униңдики материалларниң раван, аддий, чүшинишлик тилда 

берилиши,  тәрбийәвий  әһмийәткә  егә  болуши  оқуш-тәрбийә  ишиниң 

яхши йолға қоюлушиға имкан бериду, әлвәттә. Moшү тәләпләр нуқтәий 

нәзиридин қариғанда, һазирқи күндә мәктәпләр үчүн нәшир қилиниватқан 

дәрисликләрниң сапаси қандақ?

Мәлумки,  оқуғучиларни  коммунистик  роһта  тәрбийиләштә 

әдәбиятни  оқутушниң  әһмийити  наһайити  зор.  Әдәбият  пәнигә 

қоюлидиған  тәләпләрму  башқичә,  уни  оқутуш  усул-методиму  айрим 

алаһидиликләргә егә. Буни дәрисликләрниң авторлириму, методистларму, 

муәллимләрму яхши билиду.

Уйғур мәктәплири үчүн нәшир қиливатқан әдәбият дәрисликлириниң 

көпчилиги  жуқуридики  сөзсиз.  Лекин,  шундақ  болушиға  қаримай, 

чиқириливатқан  бәзи  әдәбият  дәрисликлиридә  жиддий  камчилиқларға 

393

йол  коюлмақта.  Бу  камчилиқларниң  келип  чиқиши  әң  алди  билән 

програм ма түзгүчи йолдашларниң, шундақла авторларниң дәрисликләрдә 

берилидиған  материаллар  үстидә  пухта  ойланмайдиғанлиғиниң, 

шу  дәрислик ләр  арқилиқ  билим  алидиған  яш-өсмиләрниң  аң-

сәвийә  дәриҗисини,  йешини  вә  башқиму  хусусийәтлирини  көздә 

тутмайдиғанлиғиниң ақивити дәп қарашқа тоғра келиду.

Оқуғучиларни  коммунистик  роһта  тәрбийиләшкә  қаритилған, 

уларда  яхши  хисләт,  Бәтәнгә  болған  муһәббәт,  вәтәнпәрвәрлик  һис-

туйғуларни  ойғитишқа  һаҗәт  материаллар  билән  бир  вақитта  бәзидә 

писсимистик роһқа егә вә һәр қандақ ашуқ-мәшуқ нахша-қошақларниңму 

та шу кәмгичә орун елип келиватқанлиғи һәққидә муәллимләр наһайити 

орунлуқ  пикирләрни  изһәр  қилди.  Мәсилән,  9-синип  үчүн  түзүлгөн 

әдәбият хрестоматиясидә:

Нахша ейтимән, ярим,

Аңлиғин дилиң билән.

Бәш күнлүк бу өмрүмин

Өткүзәй сениң билән (91-бәт).

Тал ичидин таллап алдим,

Тали чоканим, сени.

Гүл ичидин гүлләп алдим,

Гүл сәбдарим, сени.

Худайимға налә қилип,

Тиләп  алдим  мән  сени  (96-бәт),  –  дегәнгә  охшаш  қошақларни 

учритишқа  болиду.  Маливай  сәккиз  жиллиқ  мәктивиниң  муәллими 

З.  Ибдиминов  бу  тәхлиттики  муһәббәт  қошақлириниң  яш  әвлатни 

тәрбийиләштики зәрәрлигини, уларниң һеч қандақ тәр бийәвий әһмийәткә 

егә әмәс екәнлигини алаһидә тәкитләп өтти.

Панфилов  шәһири  С.  М.  Киров  намидики  он  жиллиқ  уйғур 

мәктивиниң  тил  вә  әдәбият  муәллими  Г.  Реһимқуловму:  «Әдәбият 

дәрисликлиридә берилгән бәзи бир шеир, поэма вә парчиларниң идеявий 

– бәдиийлиги тәвән: шеирларниң толиси риторика, қуруқ сөзлүк болуп, 

уларда  бәдиийлик,  образлиқлиқ  наһайити  сус;  һазирқи  күндә  йүз 

бериватқан  әҗайип  вақиәләр  конкрет  фактлар  асасида  тәсвирләнмәй, 

бәлки абстракт рәвиштә ипадилиниду. Дәрисликләргә киргүзүлгөн бәзи 

проза  әсәрлириму  оқуғучиларға  һеч  лайиқ  әмәс:  уларда  көп  сөзлүк, 

узундин-узун  қалаймиқан  жүмлиләр,  сүнъий  йосунда  йеңи  сөз  ясаш, 

қуруқ баянлаш әһваллири учрайду; оқуғучиларни гөзәлликкә, әмгәккә, 

394

вәтәнпәрвәрликкә,  фантазиясиниң  өсүшигә  дәвәт  қилидиған  әсәрләр 

йоқниң орнида» дегән наһайити тоғра пикирини ейтти.

Мәлумки, кейинки вақитларда биздә уйғур классик әдәбияти билән 

мәшғуллиниш  наһайити  күчлүк.  Бундақ  интилиш  уйғур  әдәбияти 

программиси һәм дәрисликлиридиму өз ипадисини тапмақта. Әлвәттә, бу 

қануний һадисә, чүнки уйғурлар өтмүштә наһайити бай мәдәний, әдәбий 

мирасқа егә болған хәлиқләрдин һесаплиниду. Әдәбиятимизниң бу бай 

ғәзниси  билән  яш  әвлатлиримизни  тонуштуруш,  шу  әдәбиятниң  чоң, 

салмақлиқ  тарихидин  уларға  тегишлик  мәлумат  бериш  мәктәпләрниң 

вәзиписи екәнлиги сөзсиз.

Лекин  бу  тәрбийәвий  әһмийити  бар  вә  шәрәплик  мәсилиниң 

иккинчи  тәрипиниму  унтумаслиғимиз  лазим.  «Классик  әдәбиятни 

оқутуш  керәк»  дегән  банә  биланла  10  әсир  давамидики  әдәбиятниң 

пүтмәс-тугимәс  вә  хилму-хил  гәбнисини  бирдинла  яш  балиларниң 

алдиға қоюш яки шу әдәбият һәққидики техи илмий җәһәттин йетәрлик 

ишләнмигән  фактларни,  ишләнсиму  пәқәт  айрим  кишиләрниң  илмий 

лабораториясидин  жирақ  кәтмигән  әдәбият  тарихини  бирдинла 

оқуғучиларға  тәғдим  қилиш  тәжрибиси  айрим  қолайсизлиқларни 

мәйданға кәлтүрүватқанлиғини көрушкә болиду вә бу мәсилә һәққидики 

бәзи муәллимләрниң пикирлирини қоллап-қувәтләшкә тоғра келиду.

Уйғур  классик  әдәбиятини  өтүшкә  бағлиқ  мәктәп  әмәлиятида 

байқиливатқан  бәзи  қийинчилиқларниң  келип  чиқиш  сәвәви,  бизниң 

байқишимизчә,  биринчидин,  «Уйғур  классик  әдәбияти»  бойичә  униң 

10  әсирдин  ошуқ  дәвирдики  тарихи  вә  наһайити  нурғун  әдиплириниң 

иҗадийити,  әсәрлири  қарилиду,  лекин  бу  материалларни  өтүштә 

муәллимниң  қолида  дәрисликтин  башқа  һеч  нәрсә  йоқ;  иккинчидин, 

тил-услуби җәһәтидинму анчила эстетикилиқ вә тәрбийәвий әһмийәткә 

егә  болмиған  әсәрләрни  чүшинишму,  чүшәндүрүшму  тәс.  Мәсилән, 

буниңдии 5–10 әсир илгири яшиған бизниң кедимий бовилиримизниң:

Юмитти аңар бәг, ажун өдрүми,

Уқушлуғ, билиглиг, будун көдрүми;

Өзи әтти, тузди, көр әл күн иши,

Тақима  тиләр  әрди,  өдрүм  киши,  –  дегәнгә  охшаш  мисралирини 

15–16 яштикн балилар яхши чүшиниду, бу әсәрләрниң мәзмунини, тил-

услубини, бәдиий маһийтини толуқ уқиду, дегәигә ким ишиниду?

Шуниму  ейтип  өтүш  керәкки,  уй ғур  классик  шаир-язғучилириниң 

әсәрлири  техи  толуқ  һаләттә  китапханларға  мәнсүп  әмәс,  уларни  оқуп 

395

чүшиниш үчүн керәк болғаи мәхсус луғәт һәққидә та шу күнгичә һеч ким 

ойланғини йоқ.

Бу пикирләрдин чиқидиған хуласә шуки, уйғур классик әдәбиятини 

оқутқанда, униң атақлиқ вәкиллиринила вә уларниң әң яхши, тәрбийәвий 

әһмийәткә  егә  әсәрлирини  таллавелиш  керәк;  XVII  әсирдин  илгәрки 

вақиттики  классик  әдәбият  әдиплири  һәққидики  мәлумат  талаш 

болғанлиқтин,  у  обзор  сүпитидә  берилсә,  тәләпкә  мувапиқ  болиду; 

шуңлашқа классик әдәбиятни оқутуш мәсилисигә үзә қаримастин, униңға 

җиддий,  оқуш-тәрбийә,  ди дактика  нуқтәий  нәзиридин  қараш  лазим. 

Бу  мәсилә  кәлгүсидә  мәктәпләрниң  он  жил  оқуш  муддитигә  өтүшигә 

бағлиқ  йеңи  программа  түзүштә  Қазақ  ССР  Маарип  министрлигиниң 

вә  Педагогика  пәнлири  институтиниң  алаһидә  көңүл  бөлүшини  тәләп 

қилиду.

Буниңға  охшаш  камчилиқларни  уйгур  тили  дәрисликлиридиму 

байқашқа  болиду.  Уларни  асасән  үч  топқа  бөлүп  қарашқа  болиду:  1. 

Тилниң  нәзәрий  мәсилилиридики  камчилиқлар.  2.  Тилниң  конкрет 

фо нетика,  лексика-грамматикилиқ  фактлирини  тәһлил  қилиштики 

нуқсанлар. 3. Методикилиқ жәһәтттин әвәтилгән қалаймиқанчилиқлар.

Мәсилән,  VI–VII  синиплар  үчүн  йезилған  «Уйғур  тили 

грамматикисида» (1963-жил) та мошу күнгичә рәвиш билән сүпәт бир изға 

селинмай, арилишип келиватиду. Авторлар тәрипидин әвәтилгән мундақ 

камчилиқларни  һәр  дайим  байқап,  у  тоғрилиқ  өз  ара  пикир  елишип, 

районлуқ гезитләргиму йезип туридиған тәжрибилик муәллимләр (Пан-

филов, Чоң Ақсу, Ақтам в. б. мәктәпләрдә) аз әмәс. Мәзкүр дәрисликтә 

«У  йотқанғиму,  җугиғиму  оринип  бақти,  лекин  барғансири  музлап 

кәтти»  (18-бәт)  қатарлиқ  җүмлини  бирдә  бағлиғучи  билән  бағланған 

қошма җумлә десә, «Әнвәр мени көрди, бирақ тонумиди» (100-бәт) де-

гәнгә охшаш жүмлиләрни бирдә бир хил мучилик жүмлиләр ләп қарайду. 

Манa буниңға охшаш бир егиси вә бир нәччә хәвири бар жүмлиләрниң 

йә  бир  хил  мүчилик  жүмлә  йә  бағлиғучилиқ  қошма  жүмлә  дәп  қаpaп, 

мәктәп грамматикилириға ениқлиқ киргүзидиған вақит йәтти. VII–VIII 

синиплар  үчүн  нәшир  қилинған  «Уйғур  тили  грамматикисида»  (1962-

жил)  болса  «Вақтида  бериш  үчүн,  биз  алдирап  кетип  бараттуқ»  дегән 

җүмлиниң  беқинди  җүмлиси  баш  жүмлиниң  мәхситики  көрситиду 

дейишниң  орниға,  сәвәвини  көрситиду  дегәнгә  охшаш  хаталиққа  йол 

қоюлған (7-бәт).

Уйғур  елипбәси  тоғрилиқму  муәллимләр  бир  қатар  тәңқидий 

пикирләр ейтти. «Елипбәдики байқалған камчилиқлар һәққидә немишкә 

396

өз вақтида ейтмидиңлар?» дегән соалға Қорам сәккиз жиллиқ вә Кәтмән 

он  жиллиқ  мәктәплириниң  муәллимлири  Һ.  Гайитов,  Т.  Һезимов: 

«Биз  илгири  нәшир  қилинған  елипбә  һәққидә  өзимизниң  тәнқидий 

пикирлиримизни  йезип,  «Коммунизм  туғи»  гсзитигә  әвәткән  едуқ. 

Әтималим,  авторлар  шу  пикирләрни  нәзәргә  алған  болуш  керәк,  1964-

жнли нәшир қилинған елипбә хелә яхши йсзилипту. Лекин буниңдиму 

камчилиқлар йоқ әмәс», дәп ейтти. Улар елипбәдә берилгән рәсимләрниң 

рус,  қа зақ  елипбәлиридикигә  охшаш  рәңлиқ  болуши,  рәсимләрниң 

текстларга  мувапиқ  ясилиши,  текстларниң  программиларға  бағлиқ, 

һәр  пәсилгә  лайиқ  берилиши,  тәбиәт  һадисилириниң  тоғра  вә  дәл 

ипадилиниши яш-гөдәкләргә 1-синиптин башлапла эстетикилиқ тәрбийә 

бериштә  наһайити  чоң  әһмийәткә  егә  екәнлигини  алаһидә  тәкитләп 

өттт.  Мәсилән,  «Елипбәниң»  40-бетидә  әтияздики  бағниң  мәнзириси, 

44-бетидә қишниң күни чана ойнаватқан балилар берилсә, башқа бәтләрдә 

(4,50, 51) бараңлиқ, үзүмзарлиқ, гүлзарлиқ в. б. язниң мәнзирилири йәнә 

тәкрарлиниду. Бума методика жәһәттин анчила мувапиқ болмиса керәк.

Камчилиқлар 

пәқәт 

дәрисликләрдила 

болмай, 

бәлки 

программилардинму  тепилиду.  Бу  һәққидә  муәллимләр  мундақ  дәйду: 

1)  программида  берилгән  саат  аз,  өтүлидиған  ма териал  нурғун;  2) 

айрим мавзулар бойичә саатлар тоғра тәхсим қилинмиған; 3) программа 

билән  дәрисликләр  арисида  уйғун  кәлмәйдиған  жайлар  бар;  4) 

саватсиз  жүмлиләр,  орунсиз  сөзләрму  учрайду  в.б.  Буниңға  охшаш 

камчилиқларниң  болуши,  биринчидин,  муәллимләрниң  авторлуққа 

көпирәк  җәлип  қилинмайватқанлиғидин;  иккинчидин,  дәрислик 

авторлириниң  мәктәп  һаятидин  хәвири  аз  болушидин;  үчинчидин, 

дәрислик  вә  программа  авторлириға,  редакторларға  вә  тәрҗимапларга 

жуқури  тәләп  қоюлмиғанлиқтин;  төртинчидин,  оқуш  қураллириниң 

кампания  сүпитидә  алдирашлиқ  йезилип,  шу  пәнни  яхши  билидиған 

мутәхәссис-рецензентларға берилмәслигидин, дәп қарашқа тоғра келиду.

Оқуғучиларға пухта билим бериш тә қандақ болмисун камчилиқларға 

«парчә-пурат»  яки  «ушшақ-чүшәк»  мәсилә  дәп  бепәрвалиқ  билән 

қарашқа  болмайдиғанлиғи  ениқланди.  Мошуниңға  бағлиқ  «Мектеп» 

нәшриятидин  чиқириливатқан  дәрисликләрниң  умумән  мәдәнийити 

һәққидиму орунлуқ пикирләр ейтилди. Растини ейтсақ, та мошу күнгичә 

дәрисликләрниң сапа-сүпити, саватлиқ-саватсизлиғи, уларда кетии барған 

имла  вә  пунктуация  хаталири,  стиль-услуп  камчилиқлири,  шундақла 

техникилиқ  безәшкә  бағ лиқ  камчилиқлири  һәққидә  һеч  бир  йәрдә 

рәсмий сөз болған әмәсти. Китап чиқарғучи редакторларму, шу китаптин 

397

пайдиланғучи муәллимләрму бу қамчилиқларға үгинип қалғанлиқтин, уларга 

пәрвасизлиқ билән қарал кәлгән еди.

Бу  тәхлиттики  саватсизлиқларниң  «Жазушы»  нәшрияти  тәрипидин 

чиқириливатқан һәр қандақ бәдиий әсәрләрдә һәдди-һесапсиз тола екәнлигини 

бүгүнки  күндә  ейтмаслиққа  болмайду.  Чүнки  яш  өсмиләр  оқуп,  билим  вә 

тәрбийә  алидиған  әдәбий  китаплар  саватлиқ,  заманивий  илғар  тәләпләргә 

мувапиқ чиқиши керәк. Бу нәшрият хадимлириға адәттики ейтилип жүргән 

пикир әмәс, бәлки яш әвлатлар намидин қоюлидиған қәтъий тәләп!

Уйғур мәктәплири үчүн тәрҗимә қилинған дәрисликләрниң вә башқа 

ярдәмчи қуралларниң тәрҗимә сапасиму һәр қачан оңушлуқ боливәрмәйду. 

Уларда  тәрҗиманниң  өз  ихтияри  билән  бузулған  жүмлиләрни,  рус 

оригиналини  тоғра  чушәнмәсликтиң  әвитилгән  хаталарни,  тил-услубий 

мүҗүмәлликни, ениқсизлиқни в. б. шуниңға охшаш камчилиқларни пат-патла 

учритишқа  болиду.  Мәсилән,  3-синипниң  «Оқуш  китавидики»  «Николай 

Михайлович  Пржевальский»  дегән  мавзуниңла  тәрҗимисини  алайли.  «В 

начале  пя той  экспедиции...»  дегән  җүмлә  «Төртинчи  қетим  экспедициягә 

бар ған чағда...» дәп тәржимә килинған.

Бәргән дәрисләрниң сапалиқ, балиларға уқушлуқ, өзләштүрүп елишқа 

йеник  болуши  көпинчә  көргәзмилик  қуралларға  бағлиқ  екәнлигини, 

муәллимләр, маарип ишиға мунасивәтлик педагогика вә методика саһасида 

ишләватқан  Алмутидики  илмий  хадимларниң  һәммиси  яхши  билиду. 

Лекин  мошу  муһим  мәсилә  тоғрилиқ  шу  кәмгичә  һеч  кимниң  убданирақ 

ойланмиғини  вә  һеч  қан дақ  нәтиҗиниң  йоқлиғи  кишини  һәҗәпләндүрүп 

қойиду. Қайси мәктәпкә барсиңизму, қайси муәллим билән сөзләшсиңизму, 

«һеч қандақ көргәзмилик қурал йоқ» дегән параңни аңлайсиз. «Рус, қазақ 

балилири үчүн, – дәйду Маливай сәккиз жиллиқ мәктивиниң илмий мудири 

Р.Үзәрбекова, – тил вә әдәбият, физика, химия, биология вә башқа пәнләр 

бойичә ишләнгән бнр убдан көргәзмилик қуралларни көрүш мумкин. Лекин 

немә  үчүндур,  уйғур  мәктәплири  мошу  кәмгичә  бу  қураллардин  мәһрум 

болуп кәлмәктә».

Биз  арилап  чиққан  бәзи  мәктәпләрдә  тил  вә  әдәбият  пәнн  бойичә 

көргәзмилик  қуралларни  муәллимләрниң  өзлири  ясап  пайдилинидекән. 

Әлвәттә, бу «йоқтин яхши» дегәндөкла иш. Чүнки у иш һәммила муәллимниң 

қолидин  келивәрмәйду.  Муәллимләр  ясиған  көргәзмилик  қуралларниң 

ичидә оқуғучиларниң диққитини өзигә җәлип қилғидәк, ойлинип ишләнгән, 

саватлиқ йезилғини наһайити аз учрайду.

Бизниц  пикримизчә,  айрим  әдәбий  әсәрләргә,  грамматика 

қаидилиригә, елипбәдики һәрипләргә беғишланған, шундақла биология, 

398

тарих,  һесап  в.  б.  пәнләр  бойичә  ишләнгән  көргәзмилик  қуралларни 

уйғур  мәктәплири  үчүнма  тәйярлайдиған  вақит  йәтти  вә  бу  мәсилида 

мунасивәтлик мәһкимиләр патирақ тәшәббускарлиқ көрсәтсә, Қазақ ССР 

Маарип министрлигиму қоллап-қувәтләйду дәп ойлаймиз.

Айрим  пәнләр  бойичә,  болупму  уй ғур  тили  бойичә,  ярдәмчи 

куралларниң  йоқлиғима  муәллимләрни  қийип  әһвалда  қоюп  кәлмәктә. 

Чүнки яр дәмчи қурал өткән дәрисни мустәһкәмләш үчүн, язма ишларни 

вақти-вақтида  жүргүзүп,  оқуғучиларниң  билимини  техиму  тәрәққий 

әттүрүш үчүн хизмәт қилиду.

– 1958-жили болуп откән уйғур тили вә әдәбияти муәллимлириниң 

республикилиқ  кеңәшмисидә,  –  дәйду  Маливий  сәккиз  жиллиқ 

мәктивиниң  муәллими  Н.  Иминова,  –  Маарип  министрлиги  уйғур 

мәктәплири үчүн ярдәмчи қуралларни (дик тант, изаһәт в. б. топламларни) 

нәшир қилишқа қарар қобул қилған еди. Әпсуски, башланғун синиплар 

үчүн  диктант  топлими,  жуқури  синиплар  үчүн  изаһәт,  диктант,  пунк-

туация  көнүкмиләр  топлими  охшаш  ярдәмчи  қураллар  мошу  күнгичә 

нәшир  қилинмай  келиватиду.  Биз,  тил  вә  әдәбият  муәллимлири,  язма 

ишлирини  жүргүзүштә  гезит  вә  китаплардин  лайиқ  текстларни  изләп 

аварә  болимиз,  бәзидә  лайиқ  текстларни  тапалмай  қийнилип  кетимиз 

вә буниңға вақит нурғун кетидекән. Бизгә экспедиция эзалирп «V—VIII 

сипинлар үчүн конүкмилзп топлими чиқти» дзйду, бирак биз уни техи 

көрмидуқ.

Ярдәмчи  қуралларниң  бир  түри  –  русчә-уйгурчә  вә  уйгурчә-русчә 

мәктәп  луғити.  Бу  луғәтләр  уйғур  балилириниң  ана  тили  билән  рус 

тилидин  өткән  материалларни  оңушлуқ  өзләштүрүши,  икки  тилни 

бирдәк  үгиниши,  тил  байлиғини  өстүрүши  үчүн  наһайити  һаҗәт.  Бу 

мәсилә  һәққидиму  ойлинидиған  вақит  йәтти  вә  мундақ  луғәтләрни 

чиқиришқа биздә һазир һәммә шәрт-шараитлар бар. Мәсилә пәқәт шуии 

уюштурушта, бу мәсилиниң муһим екәнлигини һис қилишта.

Башланғуч уйғур мәктәплиридә бизниң миңлиған яш өсмилиримиз 

оқуп,  билим  алмақта.  Уларниң  кәлгүсидә  инженер,  архитектор, 

қурулушчи вә башқа мутәхәссисликни яхши егиләп кетишигә асас болуп 

һесаплинидиған наһайити һаҗәт, лекин мошу кәмгичә көңүл бөлүнмәй 

келиватқан мәсилиниң бири – һөсни хәт (пропись) мәсилиси. Һөс ни хәт 

оқуғучиларниң  каллиграфиясини  яхшилаш  билән  бир  қатарда,  уларни, 

умумән, сизиқ мәдәнийитини ашурушқа үгитиду. Амма бу әһмийәтлик 

мәсилигиму  мошу  кәмгичә  көңүл  бөлүнмәй  келиватиду.  Раст,  мошу 

йеқинда 1-синип үчүн һөсни хәт чиқирилди (Уларниң техи оқуғучиларниң 

399

қолиға  тәгмигини  өз  алдиға  гәп).  Бирақ  һөсни  хәт  II–III  синипларниң 

балилири үчүнмү керәк әмәсму? Уларни йәнә 3–4 жил күткүзүшниң өзи 

ечинарлиқ әһвал.

Мошу  кәмгичә  һөсни  хәтниң  болмай  кәлгәнлигиниң  ақивити 

тоғрилиқ бизгә муәллимләр толуқ ейтип бәрди. Мәзкүр ярдәмчи қуралниң 

йоқлиғидин,  мәсилән,  уйғур  балилириниң  калллиграфияси  рус,  қазақ 

балилириниң  калиграфиясигә  қариғанда  назар.  «Биз  қазақча  йезилған 

һөсни хәтләрдинму пайдилинип көр дуқ, – дәйду Байсейит йезисидики И. 

Тайиров намидики сәккнз жиллиқ мәктәпниң илмий мудири С. Амиров. 

–  Лекин  унима  баштин-аяқ  пайдилинишқа  болмайдекән  чүнки  униңда 

айрим уйғур тилиға хас һәрип (җ) вә тавуш бирикмилири (йо, йе, йә), 

тола вә аз ишлитилидиған һәрипләрниң алаһидиликлири әскә елинмиған.

Оқуғучиларға эстетикилиқ тәрбийә бериштә нахша, музыка вә һәр 

хил оюн-тамашиләрниң зөрүрлиги һәммигә мәлүм. Лекин бу саһадиму 

толуватқан камчилиқлар бар. Атап ейтқанда, биздә мошу күнгичә нахша 

текстлири билән нота топламлири йоқ. Барлиқ мәктәпләр русчә вә қазақчә 

нахша-нота китаплиридин пайдилиниду. «Лекин уйғур балилириниңму 

вә  ана  тилида  нахша  ейтип,  уссул  ойниғиси  келиду»,  –  дәйду  Түгмән 

он  жиллиқ  мәктивиниң  муәллими  О.  Нәзәрова.  Бу  наһайити  орунлуқ 

тәләп.  Бу  тәләпниң  асасән  шаирлиримиз  билән  композиторлиримизға 

ейтиливатқанлиғи чоқум.

Шуңлашқа уларниң, миңлиған уйғур балилириниң тәливигә җавабән, 

уйғур музыка әсваплириға лайиқ нота вә текстларни, қисқа-қисқа (1–2 

пәрдилик) пьесиларни йезип бериши һәҗәп әмәс. Әлвәттә, бу топламлар 

башланғуч синип оқуғучилири үчүн бурун чиққан нахша текстлиридәк, 

«ярим», «көйдүм-өчтүм», «ашиқ болдум» о.чшаш яш балиларға налайиқ 

қошақ-бейитлардин хали болуши керәк, дәп ойлаймиз.

Кейинки жиллири «Жазушы» нәшрияти тәрипидин мәктәп йешиғичә 

вә  мәктәп  йешидики  балилар  үчүн  бир  мунчә  рәсимлик  китапчилар 

нәшир  қилинди.  Бу  шәрәплик  ишқа  дәсләп  тутуш  қилип,  өз  үлүшини 

қошуватқан  шаир-язғучиларға  алқиш  ейтишқа  тоғра  келиду.  Чүнки  бу 

китапчилар балиларниң аң-сәвийәсини көтириштә, уларниң дуния тонуш 

вә көз қаришини шәкилләндүрүштә наһайити чоң роль ойнайду.

Әгәр  бу  тәхлиттики  рәсимлик  ки тапчилар  һәқиқәтән  яхши 

йезилған болса, улардики «гөдәк қәһриманлар» чоңларниң тилида әмәс, 

бәлки  оқуғучиға  гөдәкләрниң  «әйни  өз  тилида»  сөзләп  бәрсә,  мундақ 

китапчиларни  балилар  зоқлинип  оқуйду,  чоң  тәсир  елип,  мәңгү  есида 

сақлайду.  Буниңға  бир  мисал  кәлтүрәйли.  Биз,  экспедиция  әзалири, 

400

Айдарли йезисида яшиғучи қошақчи вә һекайичи Қурбанов Қасимкамни 

издәп  ойигә  бардуқ.  Қизиқ  сөһбәттин  кейин  Қасимкам  өзиниң  7–8 

яшлардики қизнни қичқиривелип, «қени, қизим, ақаңларға билгиниңни 

ядлап  бәргинә»  дегәндә,  омақ  қиз  дәрру  қәддини  раслап,  шаир  Һ. 

Искәндәровниң «Көк тайчиғидикн» ақ қоза тоғрилиқ шеирни зоқлинип 

ейтип кәтти. Мана шундақ шеирларниң көпирәк болуши балилар һаятини 

қанчилик гөзәллигән болар еди.

Әпсуски, балилар үчүн нәшир қилиниватқан бәзи рәсимлик шеирий 

китапчилар балиларға керәклик роһий озуқни берәлмәйватиду, уларниң 

идеявийлиги,  бәдиийлиги  төвән.  ІІІуңлашқиму  начар  йезилған  китап-

чилар балиларни ойландурмайду, уларниң аң-сезимигә тәсир қилмайду. 

Мәсилән,  Илья  Бәхтияниң  «Пайдисини  биләмсән»  дегән  кичикләр 

үчүн  нәшир  қилинған  китавини  алайли.  Бу  китапта  автор  балиларға 

һайванларниң пайдилиқ яқлиричи ейтмақчи болиду:

Балисиға рәһимлик,

Мозийини көрдүңму?!

Терисиму пайдилиқ,

Аяқ-кийим болиду.

Сән сориған ат мону,

Улақ болар минсәңму. 

Адәмләрниң дости бу.

Гөши  татлиқ,  йесәңму,  –  дәйду.  Мана  буни  оқуған  9–10  яшлиқ 

балида  қандақ  ой-пикир  пәйда  болуши  мумкин?  Буни  оқуған  балида 

малға болған муһәббәт әмәс, бәлки вәһшилик, яман туйғу ойғанмамду!?. 

Абдуллинниң  «Қулан  җийрән»  китапчиси  кичик  вә  мәктәп  йешиғичә 

болған балиларға анчә хас бплмиған тилда йезилсиму, униңда балилар 

қизиқидиған фактлар нурғун. Лекин һәр қандақ фантазияниң мәнтиқийлик 

бо луши, йәни «ялғанни растәк қилип ейтиш» шәрт. Шуңлашқа «Җийрән 

тайчақниң мәңгүлүк музлар үстидә әркин учуп жүрүши...», «Түлкиниң 

уни  әгәштүрүп  әкетиши...»,  «Текиләрниң  бөриләргә  қарап  етилиши...» 

охшаш вақиәләргә балиларни ишәндүрүш тәс, дәп ойлаймиз.

Шуңлашқа  балилар  үчүн  әсәр  язғучилар  бундақ  пикирләрни 

алдирашлиқ  ейтиштин,  китап  чиқириштин  илгири,  «йәттә  өлчәп,  бир 

кесиш керәк», уларниң йешини, психологиясини в. б. алаһидиликлирини 

ях ши билиши лазим.

Балиларға 

беғишланған 

китапларниң 

бәдиий 

безәклири 

полиграфиялик  ишлиниши  тәрәплиригиму  чоң  тәләпләр  қоюлиду. 

Мәсилән,  1961-жили  балиларға  чиқирилған  «Яш  достларға»  шеирлар 

401

топлимини алайли. Униңда көзгә ташлинидиған бәзи рәсимләргә қарап 

әстетикилиқ зәвқ елиш мүмкин әмәс. Китапниң 21-бетидики кәптәр ала 

қарғиға  охшап  қалған.  Уни  пәқәт  шеирни  оқуп,  кәп тәр  дегили  болиду. 

«Садир палван» қиссисиниң муқависидики сурәт палванға әмәс, һәжвий 

сүрәткә охшап қалған в. б.

Балилар оюниға кәлсәк, йеқинда «Жазушы» нәшрияти М. Зулпиқаров 

топлиған «Биз шундақ ойниған(?)» дегән китапчини чиқарди. Лекин бу 

китапниң  қандақ  мәхсәтни  алдиға  қойидиғанлиғини,  балилар  оюниму 

яки балилар оюнн һәққидики илмий тәкшүрүшму – чүшиниш тәс. Бир 

йәрдә текст берилсә, бир йәрдә оюнниң иҗтимаий келип чиқиши, идеяси 

мулаһизә килиниду. Балилар үчүн чиқирилған китапчә болғандин кейин, 

у балиларға лайиқ болуши керәк еди.

Муәллимләр билән болған сеһбәтләрдә методика һәққидә, жүмлидин 

тәҗрибилик,  илғар  муәллимләрниң  иш  тәҗрибисини  тәрғип  қилиш, 

республика  вә  союздики  илғар  мәктәпләрниң  прогрессив  методлирини 

уйғур  мәктәплиридә  кән  қоллиниш  мәсилиси  тоғрилиқму  яхши 

пикирләр ейтилди.

Уйғур  мәктәплиридә  барлиқ  һаятини  яшларни  тәрбийиләшкә 

беғишлиған,  өз  ишини  пухта  билидиған,  методикилиқ  тәҗрибиси  мол 

муәллимләр аз әмәс. Уларниң иш тәҗрибилирини, баһалиқ пикирлирини 

муәллимләр  җамаитиниң  оттурисиға  қоюп,  мулаһизә  қилсақ,  яхши 

яқлиридин пайдилансақ, әлвәттә, убдан болар еди. Амма бу әһмийәтлик 

ишқка  мошу  кәмгичә  толуқ  көңүл  бөлунмәй  келиватиду.  –  Буниңға 

әң  алди  билән  Облуслуқ  муәллимләр  билимини  мукәммәләштүрүш  вә 

Педагогика  пәндири  институтлирида  ишләйдиған  хадимлар  әйиплик. 

Улар өз тәрипидин уйғур тили вә әдәбиятини, шундақла башқа пәнләрни 

оқутуш  җәриянидики  муәллимләрниң  яхши  иш  тәҗрибилирини  тәрғип 

қилиш  мәсилисини  алаһидә  Маарип  министрлигиниң  алдиға  қойдиму? 

Қойған болса, әлвәттә, әһвал мунчилик осал болматти.

Раст,  өткән  жили  Республикилиқ  педагогикилиқ  оқушқа  катнашқучи 

муәллимләрниң докладлири ротатор усули билән чиқирилип, мәктәпләргә 

әвитилди.  Биз  бу  дәсләпки  «әмгәк»  биләнму  тонуштуқ.  Уни,  баш-айиғи 

арилишип,  бәтлири  алмишип  түпләнгәнликтин,  пайдилиниш  һеч  мүмкин 

әмәс:  Уни  шу  петичә  методикилиқ  кабинетларда  топа  бссип  ятиду. 

Муәллимләрниң иш тәҗрибисигә беғишланған дәсләпки топламға шундақму 

қарамду, уни типография усули билан бесип беришкә болматтиму?

Буницдин  6–7  жил  илгири  «Халық  мұғалімі»  (һазирқи  «Қазақстан 

мектебі»)  журналида  уйгурчә  бөлүм  тәшкил  қилинип,  унинда  пат-патла 

402

мақалилар  бесилип  туратти.  Лекин,  немә  үчүндур,  һазир  бу 

журналниң  бәтлиридә  уйгурчә  мақалилар  бесилмайдиған  болуп 

қалди. Муәллимләр мошуниң сәвивини билгүси келиду. Қазақ ССР 

Маарип министрлигиниң йенидики методикилиқ кабинет тәрипидин 

һәр жили қазақ тили, әдәбияти, тарихи в. б. пәнләр бойичә онлиған 

методикилиқ брошюрилар, муәллимләргә ярдәмчи қурал сүпитидә 

айрим  китапчилар  чиқирилип  кәлмәктә.  Методикилиқ  кабинетниң 

мошу  мүмкинчилигидин  уйғур  муәллимлириму  пайдиланса 

болмамду?  Әгәр  болса,  биз  шүни  мошу  вақитқичә  немишкә 

билмәй  кәлдуқ,  кәлгусидә  бу  ишқа  ким  раһбәрлик  қилиш  керәк? 

Мана  буларму  муәллимләрниң  ой-пикирлиридур.  Һәқиқәтәнму,  бу 

мәсилиләрни һәл қилидиған вақит йәтти.

Муәллимләр билән болған сөһбәтләрдә уларниң бизгә алаһидә 

тәкитләп ейтқан нәрсиси шуки, у мәктәпләрни һаҗәт дәрисликләр 

билән тәминләш мәсилисиниң наһайити осал екәнлиги. Һәқиқәтәнму, 

айрим  мәктәпләрдә  дәрисликләр  наһайити  аз  болуп,  балиларға 

йетишмәйду.  Һөтта  20–30  оқуғучиға  5–6  китаптинла  келидиған 

мәктәпләрму йоқ әмәс.

Оқуш-тәрбийә ишиға тосқунлуқ қиливатқан бу чоң камчилиқниң 

сәвиви немидә? Буниң биринчи сәвиви дәрисликләрниң наһайити аз 

нусхида чиқирилишида, йәни «Мектеп» нәшрияти йенидики уйғур 

редакцияси өзиниң вәзиписини пәқәт дәрисликләрни чиқирип бериш 

биләнла  чәкләп,  амма  шу  дәрисликләргә  херидар  оқуғучиларниң 

контингентидин,  өсүш  процессидин  бехәвәр  болуп  келишидә. 

Шуниң  нәтиҗисидә  бәзи  дәрисликләр  оқуғучиларға  толуқ  йетип, 

һәтта складларда сақлиннп ятса, бәзи дәрисликләр бирннчи жилила 

тарқилип кетип, иккинчи жили зади тапқили болмайду. 

Әнди  чиққан  китапларниң  өз  вақтида  оқуғучиларниң  қолиға 

тәгмәй,  районму-район,  йезиму-йеза,  «сәйлә  қилип»  жүрүшигә, 

бәзи  магазинларниң  складлирида  сесип-чирип,  топа  басқан  һалда 

айлап-жиллап  йе тип  қелишиға  гунакар,  әлвәттә,  облуслуқ  вә 

районлуқ  истималчилар  жәмийәтлири  дәп  билиш  лазим.  Сода 

хизмәтчилириниң  китап  содисиға,

 

болупму  мәктәпләрни  һаҗәт 

дәрис ликләр  билән  өз  вақтида  тәмин  қилиш  мәсилисигә  наһайити 

жавапкәрсизлик  билән  қарап  кәлгинигә  буниңдин  кейин  чидашқа 

болмайду.  Буни  пүткүл  муәллимләр  болуп,  йәрлик  партия,  совет 

тәшкилатлири қәтъий назарәт астиға елиши керәк.

403

Иезиларни  арилип  жүрүп  биз,  экспедиция  әзалири,  көпчиликкә 

наһайити  керәк  уйғурчә  китапларниц  магазинниң  қараңғу  булуңлирида, 

покәй  астида  жиллап  чаң  бесип  ятқинини  көрдуқ.  Мәсилән,  асасән 

уйғрурлар  туридиған  Дардамту  йезисидики  магазинда  «Уйғур  мақал 

вә  тәмсиллири»,  «Уйғур  хәлиқ  қошақлири»,  «Турпан  тәвәсидә»  охшаш 

китаплар вә һәр қандақ дәрисликләр болақлиқ бойичә ящикләрниң астида 

йетипту, чүнки уларға беғишланған тәкчиләрдә икки қатар «боз йорғилар» 

тизилипту.

Бу әһвал китап содисини җиддий қолға елишни тәләп қилиду.

Бу жуқурида ейтқанларниң һәммисила муәллимләр тәрипидин бол ған 

пикир, тәләп-тиләкләр.

Шуни  ейтип  кетиш  керәкки,  мәзкүр  тәләп-тиләкләрниң 

муваппәқийәтлик  һәл  болуши  мәлум  дәриҗидә  шу  муәллимләрниң 

өзлиригиму  бағлик.  Шуңлашқиму  биз  уларниң  өзлиригиму  айрим 

тәләпләрни қоюшқа һәқлиқ.

Мәктәп һаяти билән тонушуш җәриянида биз өз ишиға пухта қарайдиған 

вә өз пәнини мукәммәл билидиған илғар, тәҗрибилик муәллимләр билән 

бир  қатарда  наһайити  пассив,  өз  мутәхәссислигигә  бепәрва  қарайдиған, 

иҗадий өсүшкә, өз билимини арттурушқа интилмәйдиған муәллимләрни 

учраттуқ.  Йошурушниң  һаҗити  йоқ,  дәрисинн  берип  чиққандин  кейин 

өз  тирикчилиги  биләнла  болуп,  билимини  толуқтуруш,  дәрискә  пухта 

тәйярлиниш  мәсилисигә  анчила  көңүл  бөлмәйдиған,  өйидә  бир-икки 

дәрисликтин башқа китап тутмайдиған муәллимләрму бар. Әлвәттә, бундақ 

муәллимләрни яш әвлатқа тегишлик билим, тәрбийә бериду дәп ейтиш тәс.

«Оқуш-тәрбийә  мәсилилири  үстидә  өз  ара  пикир  елишиш,  айрим 

нәзәрий  вә  методика  мәсилилири  бойичә  издиниш,  өзлириниң  иш 

тәҗрибиси һәққидә гезит-журналларға йезиш, коллективта доклад қилиш 

бизниң  муәллимләр  арисида  наһайити  аз  учрайду»  дегән  И.  Тайиров 

намидики  сәккиз  жиллиқ  мәктәпниң  директори  Т.  Турдиев  йолдашниң 

пикригә бизма қошулимиз.

Һәқиқәтәнму,  биз  жуқурида  тохтилип  откән  камчилиқларни  шу 

муәллимләрниң өзлири өз вақтида паш қилип, униңға җәмийәт пнкрини 

җәлип  қилған  болса,  бу  йетишмәсликләр  һәққидә  тегишлик  орунларнн 

хәвәрдар  қилса,  муәллимләр  өзлиригә  болған  тәләпни  күчәйтип,  оқуш-

тәрбийә  ишиға  пүтүнләй  берилип  ишлисә,  мәзкур  камчилиқларға  йол 

қоюлмиған болар еди.

Әлваттә,  биз  бу  мақалида  мәктәп,  маарип  ишлиридики  һәммә 

мәсилиләрни  толуқ  йоруталмидуқ  ейтилмиған  нәрсиләр  йәниму 

404

бар.  Бу  тоғрилиқ  муәллимләр  өз  пикирлирини  изһар  қилиду,  дәп 

ишинимиз.

Коммунистлар  партияси  вә  Совет  һөкүмити  муәллимләргә 

чоң  ғамхорлуқ  қилмақта.  Чүнки  улар  бизниң  келәчигимиз  – 

Коммунистик җәмийәтниң улуқ бенасини курғучи яшларниң устази 

вә  тәрбийичисидур.  Бу,  әлвәттә,  улардин  муәллим  дегән  улуқ  вә 

муқәддәс намни һәр қачан пак тутушни тәләп килиду.

Жуқуридики 

пикримизни 

йәкүнләп 

ейтқанда, 

уйғур 

мәктәплириниң бүгүнки әһвали көплигән оқуш-тәрбийә мәсилилири 

үстида  маарип  хадимлири  билән  авторлар  коллективиниңму,  шаир-

язғучиларниңму,  композитор  вә  алимларниңму,  мәтбуат  вә  нәшрият 

хадимлириниңму  җиддий  ойлинишини  вә  конкрет  чарә-тәдбирләр 

көрүш арқилиқ у мәсилиләрниң һөддисидин чиқишини қәтъий тәләп 

қилиду. Бу тәләп – һаят тәливи, заман тәливи.

Коммунизм туғи, 3 февраль 1965. 

(Соавт. И.Семәтов)

405

ОҚУЛЫҚТАРҒА БЕРІЛГЕН БАҒА

жүктеу/скачать 2,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: